Эдвард Бенеш

Эдвард Бенеш
чэшск.: Edvard Beneš
прэзідэнт Чэхаславакіі 18 снежня 1935 — 5 кастрычніка 1938
Папярэднік	Томаш Гарыг Масарык
Пераемнік	Эміль Гаха
прэзідэнт Чэхаславакіі 2 красавіка 1945 — 7 чэрвеня 1948
прэм’ер-міністр Чэхаславакіі 26 верасня 1921 — 7 кастрычніка 1922
Папярэднік	Jan Černý[d]
Пераемнік	Antonín Švehla[d]
Minister of Foreign Affairs (Czechoslovakia)[d] 14 лістапада 1918 — 18 снежня 1935
Пераемнік	Milan Hodža[d]
Нараджэнне	28 мая 1884(1884-05-28)[…] Кожланы[d], раён Пльзень-Поўнач[d], Пльзенскі край, Чэхія[…]
Смерць	3 верасня 1948(1948-09-03)[…] (64 гады) Сезімава Усці[d], Табар, Чэхія[…]
Месца пахавання	hrobka prezidenta Edvarda Beneše a jeho manželky Hany[d]
Жонка	Hana Benešová[d]
Партыя	Чэшская нацыянальна-сацыяльная партыя[d]
Член у	Акадэмія Румыніі скаўцкі рух Акадэмія маральных і палітычных навук[d] Sokol[d] Académie Diplomatique Internationale[d] World Brotherhood Federation[d] Q129061392? Амерыканскае філасофскае таварыства
Адукацыя	Парыжскі ўніверсітэт Парыжскі інстытут палітычных даследаванняў[d] Універсітэт Бургундыі юрыдычны факультэт Універсітэта Карла і Фердынанда[d] факультэт мастацтваў Карлавага ўніверсітэта ў Празе[d] юрыдычны факультэт Карлава ўніверсітэта[d]
Навуковая ступень	доктар філасофіі
Дзейнасць	палітыка і права
Месца працы	Карлаў універсітэт
Аўтограф
Род войскаў	Чэхаславацкая армія ў выгнанні[d] і Чэхаславацкія легіёны[d]
Узнагароды	honorary citizen of Třebíč[d] (11 студзеня 1935) ганаровы грамадзянін Брно[d] (10 чэрвеня 1936) ганаровы грамадзянін Прагі[d] (1919 — 1940) ганаровы грамадзянін Лібераца[d] ганаровы грамадзянін Кладна[d] (1946) ганаровы доктар Масарыкава ўніверсітэта[d] (1937) ганаровы грамадзянін Мараўске-Будзеёвіцаў[d] (15 чэрвеня 1936) ганаровы грамадзянін Нове-Места-на-Мораве[d] (1945) Ганаровы медаль Т. Г. Масарыка[d] ганаровае грамадзянства[d] (1945) doctor honoris causa from the University of Paris[d] (1921) Doctor honoris causa of the University of Strasbourg[d] (22 лістапада 1922)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Э́двард Бе́неш (чэшск.: Edvard Beneš; 28 мая 1884 года, Кожлані, — 3 верасня 1948 года, Сезімава Усці) — дзяржаўны і палітычны дзеяч Чэхаславакіі (Чэхіі). Масон. Другі прэзідэнт Чэхаславакіі ў 1935—1948 гадах (фактычна ў перыяд з 1935 па 1938 і з 1945 па 1948 год, у 1938—1945 гадах за мяжой, у 1940—1945 гадах як прэзідэнт у выгнанні; з пункту гледжання тэорыі працягу існавання Чэхаславацкай дзяржавы ў 1938—1945 гадах, прызнанай дзяржавамі-пераможцамі ва Другой сусветнай вайне, прэзідэнцкія паўнамоцтвы ў перыяд 1938—1945 гадоў не спыняліся). Адзін з кіраўнікоў руху за незалежнасць Чэхаславакіі ў гады Першай сусветнай вайны, міністр замежных спраў Чэхаславакіі ў 1918—1935 гадах, кіраўнік чэхаславацкага замежнага Супраціўлення ў гады Другой сусветнай вайны. .

Дзяцінства і юнацкасць, гады вучобы

Эдвард Бенеш нарадзіўся непадалёк ад горада Ракаўнік у Цэнтральнай Чэхіі ў сям’і небагатага селяніна. У 1896—1904 гадах вучыўся ў гімназіі ў Вінаградах (цяпер раён Прагі). У 1904 годзе паступіў у Свабодную школу палітычных і сацыяльных навук у Сарбоне (Парыж, Францыя), вучыўся таксама ў Берліне, ступень доктара права атрымаў у 1908 годзе ў Дыжоне. Годам пазней у Празе абараніў дысертацыю на ступень доктара філасофіі.

Выкладаў у камерцыйнай акадэміі ў Празе, у 1912 годзе атрымаў пасаду дацэнта на філасофскім факультэце пражскага Карлава ўніверсітэта. Апублікаваў некалькі манаграфій па сацыялогіі, як журналіст выступаў у сацыял-дэмакратычным друку.

У руху за незалежнасць Чэхаславакіі

Пасля пачатку Першай сусветнай вайны прыняў актыўны ўдзел у арганізацыі ўнутранага антыаўстрыйскага руху (т.з. «чэшская мафія»), у прыватнасці, забяспечваў сувязь груп прыхільнікаў незалежнасці Чэхіі з Томашам Масарыкам, які знаходзіўся ў эміграцыі ў Швейцарыі. Пад пагрозай арышту 1 верасня 1915 года выехаў у эміграцыю, дзе стаў адным з бліжэйшых супрацоўнікаў кіраўніка замежнага руху за незалежнасць Чэхаславакіі Т. Г. Масарыка. Арганізаваў курс папулярызатарскіх лекцый пра чэхаў і славакаў у Сарбоне, публікаваў артыкулы ў французскіх газетах і брашуры з абгрунтаваннем патрабавання незалежнасці Чэхаславакіі ад Аўстра-Венгрыі.

У 1916 годзе разам з Масарыкам і М. Р. Штэфанікам стварыў Чэхаславацкі нацыянальны савет — правобраз урада будучай дзяржавы, прызнаны Францыяй, Англіяй і Італіяй. Правёў паспяховыя перамовы з прадстаўнікамі дзяржаў Антанты, якія завяршыліся згодай апошніх на фарміраванне ў Францыі, Італіі і Расіі Чэхаславацкіх легіёнаў, што прынялі ў 1917—1918 гадах актыўны ўдзел у баявых дзеяннях на боку Антанты, а таксама ў Грамадзянскай вайне ў Расіі ў 1918—1920 гадах і прызнаных адным з ваюючых бакоў.

Неўзабаве пасля абвяшчэння Чэхаславакіяй незалежнасці 28 кастрычніка 1918 года быў прызначаны міністрам замежных спраў у першым чэхаславацкім урадзе Карэла Крамаржа. Займаў пасаду міністра без перапынку на працягу 17 гадоў (1918—1935) у 14 розных кабінетах міністраў.

Быў адным з кіраўнікоў чэхаславацкай дэлегацыі на Парыжскай мірнай канферэнцыі. Версальскі, Сен-Жэрменскі і Трыянонскі мірныя дагаворы пацвердзілі незалежнасць Чэхаславакіі і ўсталявалі выгодныя для новай дзяржавы мяжы, у прыватнасці, у Паўднёвай Славакіі; у склад Чэхаславакіі была таксама перададзена Падкарпацкая Русь (цяпер — Закарпацкая вобласць Украіны). Роля Бенеша ў руху за незалежнасць Чэхаславакіі першы прэзідэнт краіны Масарык ахарактарызаваў у кнізе «Сусветная рэвалюцыя» (1925) так: «Без Бенеша ў нас не было б рэспублікі».

Ліга Нацый і Малая Антанта

Бенеш набыў вялікую вядомасць у еўрапейскай палітыцы 1920—30-х гадоў як адзін з арганізатараў Лігі Нацый. Займаў розныя пасады ў яе кіраўніцтве, у 1935 годзе быў яе старшынёй. Знешнюю палітыку Чэхаславакіі Бенеш пабудаваў перш за ўсё на дружалюбных адносінах з Францыяй (саюзніцкі дагавор 1924 года) і іншымі дзяржавамі-пераможцамі ў Першай сусветнай вайне. З Югаславіяй і Румыніяй па ініцыятыве Бенеша Чэхаславакія заключыла палітычны і ваенны саюз, накіраваны галоўным чынам супраць спроб рэвізіянізму з боку Венгрыі, які атрымаў назву «Малая Антанта». У 1930-я гады Бенеш быў адным з прыхільнікаў пабудовы сістэмы калектыўнай бяспекі ў Еўропе, нарастаючая небяспека агрэсіі з боку нацысцкай Германіі вяла яго да прызнання дэ-юрэ СССР і заключэння саюзніцкага дагавора паміж Чэхаславакіяй і СССР.

Другі прэзідэнт Чэхаславакіі

Эдвард Бенеш з жонкай

Бенеш адыграў таксама важную ролю ва ўнутранай палітыцы, быўшы адной з апор «Граду» — палітычных сіл, блізкіх да прэзідэнта Масарыка. У 1921—1922 гадах быў прэм’ер-міністрам. З 1926 года — у кіраўніцтве Чэхаславацкай нацыянальна-сацыялістычнай партыі, уплывовай сілы, якая падтрымлівала «Град» (прэзідэнцкую адміністрацыю).

Пасля адстаўкі прэзідэнта Масарыка 18 снежня 1935 года быў абраны другім прэзідэнтам Чэхаславакіі. Супернікам на выбарах быў Богуміл Немец. Абранню папярэднічалі працяглыя закулісныя перамовы, звязаныя з тым, што ўплывовыя правыя і кансерватыўныя сілы першапачаткова выступалі супраць абрання Бенеша прэзідэнтам, лічачы яго занадта «левым» палітыкам. У выніку, аднак, Бенеш набраў у парламенце пераважную большасць галасоў — за яго галасавалі практычна ўсе чэшскія партыі, уключаючы камуністаў, і Глінкава Славацкая Народная Партыя; супраць выступілі прадстаўнікі партыі Генлейна і чэшскія крайне правыя.

У верасні 1938 года, як глава дзяржавы і вярхоўны галоўнакамандуючы, прыняў умовы Мюнхенскага пагаднення, паводле якога тэрыторыі Чэхаславакіі, населеныя судэцкімі немцамі, перадаваліся Германіі, і 5 кастрычніка сышоў у адстаўку. Пакінуў краіну, жыў у Лондане, затым у Злучаных Штатах як прыватная асоба. Выказаў пратэст кіраўнікам дэмакратычных дзяржаў пасля акупацыі чэшскіх земляў Германіяй у сакавіку 1939 года.

На чале замежнага Супраціўлення

Пасля пачатку Другой сусветнай вайны Бенеш вярнуўся да актыўнай палітычнай дзейнасці. Яго мэтай стала ануляванне Мюнхенскага пагаднення, аднаўленне незалежнасці Чэхаславакіі і яе «версальскіх» межаў. Бенеш і яго паплечнікі абапіраліся на тэорыю працягу існавання Чэхаславацкай дзяржавы, у адпаведнасці з якой усе змены, якія адбываліся пасля 29 верасня 1938 года, уключаючы утварэнне на месцы Чэхаславакіі Пратэктарата Багемія і Маравія і Славацкай дзяржавы, не мелі юрыдычнай сілы.

У 1940 годзе Бенеш стварыў у Лондане ўрад Чэхаславакіі ў выгнанні і ўзначаліў яго ў рангу прэзідэнта. Да 1942 годзе яму ўдалося дамагчыся прызнання існавання Чэхаславакіі і ануляванні Мюнхенскага пагаднення ўсімі дзяржавамі антыгітлераўскай кааліцыі, у тым ліку СССР.

Быўшы кіраўніком замежнага чэхаславацкага Супраціўлення, Бенеш каардынаваў дзеянні чэхаславацкіх падраздзяленняў, якія змагаліся на франтах у складзе саюзных армій, а таксама падтрымліваў сувязь з унутраным Супраціўленнем у чэшскіх землях.

У снежні 1943 года Бенеш у Маскве падпісаў дагавор аб дружбе і саюзных адносінах з Савецкім Саюзам, які прадвяшчаў новую замежнапалітычную арыентацыю Чэхаславакіі. Саюз з СССР стаў краевугольным каменем палітыкі краіны.

У красавіку 1945 года на вызваленай тэрыторыі Чэхаславакіі — у славацкім горадзе Кошыцы — Бенешам быў прызначаны новы ўрад т.з. Нацыянальнага фронту, вядучую ролю ў якім адыгрывалі камуністы.

16 мая 1945 года Эдвард Бенеш вярнуўся ў вызваленую Прагу, дзе быў з захапленнем сустрэты насельніцтвам.

У народна-дэмакратычнай Чэхаславакіі

28 кастрычніка 1945 года часовы парламент краіны пацвердзіў прэзідэнцкія паўнамоцтвы Бенеша, а 19 ліпеня 1946 года ён ізноў быў абраны на пасаду прэзідэнта новым складам парламента — галасаванне было аднагалосным.

Нямецкія бежанцы-фольксдойчэ з Чэхіі

Яшчэ падчас вайны, а таксама ў летнія і восеньскія месяцы 1945 года, ва ўмовах адсутнасці абранага парламента, Бенеш падпісваў так званыя прэзідэнцкія дэкрэты Бенеша, якія мелі сілу закона, у тым ліку аб выгнанні немцаў з Чэхаславакіі і канфіскацыі маёмасці немцаў, венграў, здраднікаў і калабарацыяністаў, аб надзвычайных Народных судах над нацыстамі і здраднікамі, а таксама аб нацыяналізацыі буйных прамысловых прадпрыемстваў і банкаў.

У паваеннай Чэхаславакіі, дзе ўсталяваўся рэжым так званай «народнай дэмакратыі», Бенеш быў самым папулярным палітыкам, аднак, спачуваючы дэмакратычным сілам у барацьбе за ўладу з камуністамі, практычна не ўступаў у публічную палітычную палеміку. У той жа час камуністы паступова адцяснялі яго ад улады.

Другая адстаўка і смерць

Падчас палітычнага крызісу ў лютым 1948 года Бенеш саступіў ціску камуністаў на чале з прэм’ер-міністрам Клементам Готвальдам, прыняў адстаўку міністраў трох дэмакратычных партый і пагадзіўся са зменамі ва ўрадзе, у выніку якіх усе рычагі ўлады ў Чэхаславакіі апынуліся ў руках Камуністычнай партыі.

Непасрэдна пасля гэтага Бенеш пакінуў Прагу і пасяліўся на сваёй віле ў горадзе Сезімава-Усці (Паўднёвая Чэхія). У сталіцы ён з’явіўся толькі двойчы — на пахаваннях міністра замежных спраў Яна Масарыка і святкаванні 600-годдзя Карлава ўніверсітэта, аднак працягваў яшчэ некалькі месяцаў займаць пасаду прэзідэнта. У маі 1948 года Бенеш адмовіўся падпісаць новую канстытуцыю краіны, распрацаваную камуністамі, а 7 чэрвеня падаў у адстаўку, абгрунтаваўшы ў афіцыйным лісце парламенту сваё рашэнне станам здароўя. 14 чэрвеня Нацыянальная асамблея абрала прэзідэнтам рэспублікі Готвальда.

Неўзабаве пасля гэтага (3 верасня 1948 года) Эдвард Бенеш памёр, пахаваны ў Сезімава-Усці.

Палітычны партрэт

Эдвард Бенеш быў палітыкам сацыял-рэфармісцкага толку. У сваёй палітычнай дзейнасці ён абапіраўся на філасофію пазітывізму і дасягненні грамадскіх навук, у першую чаргу сацыялогіі, якой займаўся на прафесійным узроўні. Ідэі Т. Г. Масарыка пра гуманізм і дэмакратыю як асновы чэхаславацкай дзяржаўнасці Бенеш абараняў у сваіх працах 1920-х гадоў («Сусветная вайна і наша рэвалюцыя» (чэшск.: Světová válka a naše revoluce, 2 тт.), «Пра нашу дэмакратыю» (чэшск.: O naší demokracii) і інш.). Другі прэзідэнт Чэхаславакіі быў таксама прыхільнікам ідэі адзінства чэхаславацкага народа, што не раз прыводзіла да яго канфліктаў са славацкай палітычнай элітай.

Перад Другой сусветнай вайной, у бытнасць прэзідэнтам у выгнанні і пасля вайны Бенеш у Чэхаславакіі шмат кім успрымаўся як нацыянальны лідар, сапраўдны спадчыннік Масарыка і дэмакрат. У духу культу першага прэзідэнта Чэхаславакіі, празванага «Прэзідэнтам-Вызваліцелем», Бенеш нярэдка называўся ў друку, a часам і на афіцыйным узроўні, «Прэзідэнтам-Тварцом» (чэшск.: President Budovatel). Значная частка палітычнай эліты Чэхаславакіі, асабліва правыя сілы, аднак, адносіліся да Бенеша адмоўна, нярэдка з адкрытай нянавісцю. Гэта ж можна сказаць пра кіраўніцтва Судэтанямецкай партыі і германскіх нацыстаў. У верасні 1938 года Бенеша абвясціў сваім асабістым ворагам Адольф Гітлер.

Існуе версія, што ў 1937 годзе Бенеш перадаў савецкаму кіраўніцтву атрыманыя ад разведкі матэрыялы, якія прывялі да судовага працэсу над Тухачэўскім, абвінавачаным у сувязях з немцамі, і іншымі военачальнікамі Чырвонай арміі («справа Тухачэўскага»).

Мюнхенскія пагадненні Бенеш успрыняў як здраду Чэхаславакіі з боку заходніх дэмакратый (чэшскі гісторык Ян Тэсарж піша пра «Мюнхенскі комплекс», які развіўся ў прэзідэнта і прадвызначаў яго далейшую палітыку). У пошуках больш надзейнага саюзніка, які мог бы забяспечыць межы Чэхаславакіі па заканчэнні вайны, Бенеш звярнуўся да Савецкаму Саюзу. У паваеннай Чэхаславакіі Бенеш хацеў абнавіць дэмакратыю, аднак зрабіць яе значна больш сацыяльна арыентаванай, «народнай», а саму дзяржаву ператварыць у нацыянальную, славянскую рэспубліку. У сваіх кнігах 1940-х гадоў («Дэмакратыя сёння і заўтра» (чэшск.: Demokracie dnes a zítra), «Разважанні пра славянства» (чэшск.: Úvahy o Slovanstvu), двухтомныя ўспаміны «Мюнхенскія дні» (чэшск.: Mnichovské dny) і «Ад Мюнхена да новай вайны і новай перамогі» (чэшск.: Od Mnichova k nové válce a novému vítězství) Бенеш падрабязна выкладае гэтыя ідэі, а таксама сваё бачанне Чэхаславакіі як моста паміж дэмакратычным Захадам і славянскім Усходам.

Люты 1948 года палажыў канец надзеям прэзідэнта Бенеша — усю паўнату ўлады ў краіне атрымалі камуністы, пад кіраўніцтвам якіх Чэхаславакія безумоўна ўвайшла ў склад сацыялістычных краін.

У наш час вакол фігуры Эдварда Бенеша, асабліва аб яго дзейнасці ў пераломныя моманты гісторыі (у перыяд Першай і Другі сусветных войн, падчас Мюнхенскага дыктату, у лютаўскіх падзей) вядуцца спрэчкі як у самой Чэхіі, так і за яе межамі (перш за ўсё ў Германіі). Арганізацыі судэцкіх немцаў і шэраг палітыкаў у Германіі патрабуюць адмены дэкрэтаў Бенеша.

У 2004 годзе парламент Чэхіі прыняў Закон № 292/2004 Сходу заканадаўства Чэшскай рэспублікі, які абвяшчае: «Доктар Эдвард Бенеш мае заслугі перад дзяржавай». У 2005 годзе на Ларэтанскай плошчы ў Празе быў усталяваны помнік Бенешу.

Літаратура

• Brod, Toman. Osudový omyl Edvarda Beneše. Praha: 2003
• Klímek, Antonín. Boje o Hrad. Praha: 1996
• Peroutka, Ferdinand. Budování státu I—IV. Praha: 1934—1938
• PRECLÍK, Vratislav. Masaryk a legie, váz. kniha, 219 str., vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím, 2019, ISBN 978-80-87173-47-3,s. 8 — 48, s. 95 — 116, s. 125—148, s. 157, s. 165—169
• Zeman, Zdeněk. Edvard Beneš. Politický životopis. Praha: 1997
• Марьина В. В. Второй президент Чехословакии Эдвард Бенеш: политик и человек. 1884—1948. М.: «Индрик», 2013. — 488 с. ISBN 978-5-91674-243-5