Budimpešta
| Budimpešta | |||
| Grad | |||
 Odozgo, slijeva nadesno: Pogled na grad i Dunav, lav na ulazu na Széchenyijev lančani most, Trg heroja, zgrada Parlamenta, Ribarski bastion, Bazilika svetog Stjepana, panoramski pogled s Gellértovog brda s Budimskim dvorcem lijevo
| |||
|
|||
| Službeni naziv: Budapest | |||
| Nadimak: Srce Evrope, Kraljica Dunava, Biser Dunava, Glavni grad slobode, Glavni grad festivala | |||
| Država |  Mađarska
| ||
|---|---|---|---|
| Regija | Centralna Mađarska | ||
| Koordinate | 47°28′19″N 19°03′01″E / 47.47194°N 19.05028°E | ||
| Stanovništvo | |||
| - Naselje | 1,735,711 | ||
| Gustoća | |||
| - Naselje | 7.626 /km2 | ||
| - Općina | 2.538 /km2 | ||
| Gradonačelnik | Gergely Karácsony (Dijalog) | ||
| Vremenska zona | Srednjoevropsko vrijeme | ||
| Poštanski broj | 1011–1239 | ||
| Pozivni broj | (+36) 1 | ||
  Budimpešta u Mađarskoj
| |||
| Veb-sajt: budapest.hu | |||
.svg)
| Svjetska baština | |
|---|---|
 | |
| Lokacija | Mađarska |
| Kriterij | ii, iv |
| Referenca | 400 |
| Uvrštenje | 2002. (26. sjednica) |
| Površina | 473,3 ha |
| Tampon-zona | 493,8 ha |
| Koordinate | N47 28 56.712 E19 4 14.412 |
Budimpešta je glavni i najmnogoljudniji grad Mađarske. Osim toga, glavni je politički, industrijski, trgovački i saobraćajni centar države. Prema popisu stanovništva iz 2011, imala je 1.740.000 stanovnika,[1] što je manje u odnosu na 1989, kada je broj stanovnika dostigao maksimalnu cifru 2,1 milion.[2] Budimpeštansko metropolitansko područje dom je za 3,3 miliona ljudi. Dana 17. novembra 1873. postala je jedan grad koji zauzima obje obale Dunava spajanjem Budima i Starog Budima na desnoj obali s Peštom na lijevoj (istočnoj) obali.[3]
Historija
[uredi | uredi izvor]Poznata historija Budimpešte počinje sa rimskim gradom pod imenom Aquincum, osnovanim oko 89. nove ere, na mjestu starije keltske naseobine blizu mjesta gdje je nastala Obuda. Aquincum je od 106. do kraja 4. vijeka bio glavni grad pokrajine Donje Panonije. Na mjestu današnje Pešte bio je izgrađen grad Contra Aquincum (ili Trans Aquincum).
Oblast su oko 900. godine osvojili Mađari, koji su oko jednog vijeka kasnije osnovali kraljevinu Mađarsku. Kada su je uništili Mongoli, 1241, Pešta je već bila značajno mjesto, i brzo je ponovo izgrađena, ali je Budim bio sjedište kraljevskog dvora od 1247. i 1361. je postao glavni grad Mađarske. Osmanlije su osvojili veći dio Mađarske u 16. vijeku, te time prekinuli rast grada: Peštu su sa juga zauzeli 1526. godine, a Budim 15 godina kasnije. Dok je Budim ostao sjedište osmanskog upravnika, Pešta je bila vrlo zapuštena do 1686. kada su je osvojili Habzburški vladari.
Pešta je od 1723. bila sjedište administrativnog aparata kraljevstva, koji je najbrže rastao u 18. i 19. vijeku i inicirao izraziti rast grada u 19. vijeku.
Spajanje tri distrikta pod jednu administraciju, koje je prvo propisala mađarska revolucionarna vlada 1849 je poništeno ubrzo potom, po reuspostavljanju habzburške vlasti. Konačno je ovu odluku sprovela autonomna mađarska kraljevska vlada, uspostavljena po Austro-Ugarskoj nagodbi iz 1867 (vidi Austro-Ugarska). Broj stanovnika "ujedinjene" prijestonice je porastao u periodu od 1840. do 1900. na 730 000.
U 20. vijeku je većina rasta broja stanovnika otpadala na predgrađa, Ujpešt (Nova Pešta) je više nego udvostručila broj stanovnika između 1890. i 1910, a većina industrije zemlje se koncentrisala u gradu. Ljudski gubici Mađarske tokom Prvog svjetskog rata, i kasniji gubitak više od polovine teritorije kraljevstva (1920.) je zadao samo privremeni udarac broju stanovnika, a Budimpešta je postala prijestonica manje, ali sada suverene države. Do 1930. je uže gradsko jezgro brojalo milion stanovnika, uz dodatnih 400 000 u predgrađima.
Oko trećina od 200.000 Jevreja u Budimpešti je pobijena tokom nacističkog genocida tokom njemačke okupacije u Drugom svjetskom ratu. Grad je znatno porušen u sovjetskoj opsadi tokom zime 1944, a oporavio se tokom 1950-ih i 1960-ih. Budimpešta je tokom 1980-ih podijelila sudbinu države kada je broj stanovnika smanjen uslijed povećane emigracije i smanjenja nataliteta.
Svjetska baština
[uredi | uredi izvor]Dijelovi grada su upisani na UNESCO-ov popis mjesta svjetske baštine.[4]
Nakon završetka osmanske okupacije, oporavak je počeo tek u 18-om, a naročito u 19. vijeku. Budimpešta je izuzetan primer urbanog razvoja u srednjoj Evropi, sa znatnim kulturnim uticajima toga vremena. Zadržala je i posebne strukturne karakteristike nekadašnjih gradova Pešte, Budima i Obuda. Tada su izgrađeni:
- Viseći most, završen 1849. godine, simbolizirao je ponovno ujedinjenje Budima i Pešte, do čega je zapravo došlo tek 1873.
- Neorenesansna palata Mađarske akademije, izgrađena 1862. god.
- Neogotička zgrada parlamenta (1884–1904)
- Radijalna Andrašijeva avenija, koja je od 1872. radikalno transformisala urbanu strukturu Pešte. Ime je dobila 1885. godine po glavnom poborniku plana, premijeru Đuli Andrašiju. Urbanistička arhitektonska cjelina avenije i njena okolina (Trg heroja, Gradski park, istorijske uže gradske četvrti i javne zgrade) kvalitetna su arhitektonska i umjetnička ostvarenja principa urbanizma koji odražavaju tendencije u drugoj polovini 19. veka. Jedna je od glavnih trgovačkih ulica u Budimpešti, sa kafićima, restoranima, pozorištima, ambasadama i luksuznim buticima.
- Prva podzemna željeznice na evropskom kontinentu ispod avenije 1893-96.
- Javne zgrade sa historicističkom i secesijskom arhitekturom, uklopljene u prstenastu radijalnu gradsku strukturu uz Budimski zamak (sa svojim srednjovjekovnim i karakterističnim baroknim stilom)
- Uređenje obale Dunava kao dijela istorijskog urbanog pejzaža i primjera harmonične interakcije između ljudskog društva i prirodnog okruženja (brdo Gellert sa Citadelom i brda Budima dijelom prekrivena šumama, široka reka Dunav sa svojim ostrvima i ravničarski teren Pešte koji se uzdiže sa blagim nagibom).[4]
Stanovništvo
[uredi | uredi izvor]U Budimpešti je 1. januara 2012. živjelo 1.740.041 stanovnika.[5] Budimpeštansko gradsko područje je dom za 2.566.097 ljudi, dok je u metropolitanskom području grada živjelo oko 3,3 miliona ljudi.[6]
U sljedećim tabelama dat je pregled kretanja broja stanovnika Budimpešte.
| Godina | 1870. | 1880. | 1890. | 1900. | 1910. | 1920. | 1930. | 1941. | 1949. |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Grad Budimpešta | 270.476 |  355.682 |
486.671 |
703.448 |
880.371 |
928.996 |
1.006.184 |
1.164.963 |
 1.057.912
|
| Predgrađe Budimpešte | 31.609 | 47.024 |
73.408 |
157.986 |
230.082 |
303.030 |
436.685 |
547.828 |
532.404
|
| Velika Budimpešta | 302.085 | 402.706 |
560.079 |
816.434 |
1.110.453 |
1.232.026 |
1.442.869 |
1.712,791 |
1.590.316
|
| Godina | 1949. | 1960. | 1970. | 1980. | 1990. | 2001. | 2005. | 2012. |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Budimpešta | 1.590.316 | 1.804.606 |
2.001.083 |
2.059.347 |
2.016.774 |
1.777.921 |
1.695.814 |
1.740.041
|
| Predgrađe Budimpešte | 307.566 | 379.649 |
479.242 |
567.355 |
562.666 |
676.229 |
726.017 |
826.056
|
| Budimpeštansko metropolitansko područje | 1.897.882 | 2.184.255 |
2.480.325 |
2.626.702 |
2.579.440 |
2.454.150 |
2.421.831 |
2.566.097
|
Administrativna podjela
[uredi | uredi izvor]
Prvobitno je Budimpešta po ujedinjenju 1873. godine bila podijeljena na 10 distrikta (mađ. kerület). Danas se grad sastoji od njih 23, od čega ih je šest u Budimu, 16 u Pešti i jedan na Čepeljskom ostrvu.
|
|
Također pogledajte
[uredi | uredi izvor]Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ http://www.nepszamlalas2011.hu/files/sharedUploads/Anyagok/2012/03_ho/Nepsz_1elozetes_egybe_int.pdf[mrtav link]
- ^ http://www.ksh.hu/interaktiv/korfa/terulet.html[mrtav link]
- ^ "Arhivirana kopija". Arhivirano s originala, 31. 10. 2009. Pristupljeno 31. 10. 2009.CS1 održavanje: arhivirana kopija u naslovu (link)
- ^ a b "UNESCO - Budimpešta, uključujući obalu Dunava, četvrt Budimskog zamka i Aveniju Andraši". whc.unesco.org. Pristupljeno 9. 10. 2021.
- ^ Official gazetteer of Hungary, 2012
- ^ "Settlements of the Budapest Commuter Area" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 25. 11. 2006. Pristupljeno 23. 9. 2013.
Vanjski linkovi
[uredi | uredi izvor]
Glavni gradovi evropskih država i teritorija | ||
|---|---|---|
Gradovi su napisani podebljano. Zavisne teritorije napisane su kurzivno. | ||
| Zapadna |  | |
| Sjeverna |
| |
| Srednja | ||
| Južna |
| |
| Istočna | ||
| ||
