Гэлүгбэ

Күмбүм хиидэй Зонхобын шуумал

Гэлүгбэ (түбэдөөр དགེ་ལུགས་པ dge lugs pa) гү, али Шарын шажан гэдэг боло Түбэдэй Бурханай шажанай сэдьхэгшэ, шэнэшэлгэшэ Зонхобо (1357—1419)-ын һургаалаар үүсэһэн Түбэдэй Буддын шажанай хамагай һүүлын шэнэ урсагал юм.

Нэрэ

Шарын шажанай Түбэд гаралтай нэрэ «Гэлүгбэ» гэдэг манай Монгол хэлэндэ Буянай ёһон гэһэн удхатай. Зонхобо Түбэдэй үмэнэдэ нютагай нэгэн агуйда шара малгай үмэһэн удтал даяаншалан һууһан тула тэрэнэй бии бологоһон шажанай урасхал шара малгайтан, ябаһаар монголдо шарын шажан гэжэ нэрлээгдэһэн байна. Энэнь 1577 ондо Түмэдэй Алтан хан энэ урсагалай тэргүүн Содном Жамсодо Далай лама алдар үргэмжэлһэнһөө хойшо Түбэдэй шажанай хуушан урсагалуудһаа (улаан малгайтан) үлүү ноёлжо, түгэн дэлгэрһэн байна. Иимһээ шарын шажан 1500 гаад оной үедэ манайда орож ерэжэ түгэн дэлгэрһэн харын шажан юм.

Түүхэ

Түбэд бурханай шажаниинь Сажаба ёһо, Гаржүдба ёһо, Гаадамба ёһо, Нинмаба ёһо, Ошор хүлэгэтнэй ёһо гэхэ зэргэ хэдэ хэдэн урсагал хэлбэряар дэлгэрһэн юм. Эдгээрһээ Гаадамбын һалбариинь ХI зуунай хоёр хахад Түбэд орондо үүһэһэн болоод тэрэниие дэлгэрүүлхэ, хэлбэрижүүлхэд Энэдхэгһээ залагдажа ерэһэн лама Зова Адиша [982-1054] зохихо нүлөө үзүүлээ. Адиша Түбэд зүбхэн бурханай шажанай үзэл һурталые дэлгэрүүлһэн түдыгүй сүмэ хиидэй амидаралые зохёон байгуулха, бурханай шажанай ёһо дэглэм, хурал номын ёһониие тогтоон хэрэгжүүлэхэд ехэ үүрэе гүйсэдхэнхэй.

Адиша, бурханай шажанай нэрэ хүндые Түбэдтэ сэргээн босгоход шэглүүлэн хубараг лама нарын сахил санбаар хүртэхэ ёһо болон заабал бэелүүлбэл зохихо шажанай ёһоной хэм хэмжээе мүрдүүлбэ. Адишагай үндэһэлэһэн Гаадамбын тус ёһон хожом Богдо Зонхобын үндэһэлэһэн һалбарида үлэмжэ нүлөөлһэн юм. Адишагай дарааха үедэ Түбэд орондо бурханай шажаниие ниигэм эдэй засагай байдалда зохисуулан саашид дэлгэрүүлһэн хүн боло түүхэндэ шарын шажанай «эзэн» гэжэ алдарһан Зонхобо Лубсандагба [1357-1419] гэгшэ хүн мүн.

Зонховын намтар түүхэ болон һорболжо эхэ бэшэг, шудалһан эрдэмтэн мэргэдэй һаналые үндэһэн болгон үзэхэдэ тэрэ Түбэдтэхи ниигэм түүхын тодорхой нүхэсэлэй дотор дэлгэржэ байһан бурханай шажанай ёһо номлолые гүнзэгырүүлхэдэ хүсэтэй нүлөө үзүүлһэншье һаа, бурханай шажанай номлолые Түбэд орон тухайн нүхэсэлдэ тохируулан хэрэглэһэниинь тэрэнэй нэрын шүтэлгэтэн олоной дотор алдаршуулхада хүргэбэ. Мүн саашалан шажанай ажаябуулагшанарай бэшэһэн түүхэ шастирта хэтэ үргэмжэлхэ, тэнгэри бурханай хубилгаан дүрэ болгон магтан, сайшааха зэргээр һурталшалһаар эсэсэй эсэстэ үльгэр домогой «гайхамшагта» эди шэдитэн мэтэ боложо уламаар хоёрдогшо бурхан багша гэһэн сүсэгтэнэй дотор үргэмжэлэгдэһэн байгаа.

Бурханай шажан МЭҮ VI зуунай үедэ Энэдхэгтэ үүсээд манай ээрын VII зуунай үедэ Түбэдтэ нэбтэрбэ. ХIV зуунай һүүлһээ эхилэн шара малгайтанай болон улаан малгайтанай хоёр урасхал һалан тус тусай нүлөө дэлгэрүүлхээр өрсөлдсөнөөс Төвдөд шарын шашин маш хурдан дэлгэрэв.

Бурхны шашинд шинэчлэлт хийж шар малгайтны гү, али Шарын шашныг үндэслэгч нь Төвд лам Зонхав [1357-1419] болно. Тиймээс шарын шашныг Зонхавын шашин ч гэдэг.

Монгол оронд буддын шашин нийт гурван удаа нэвтэрсний гуравдах тохиолдол нь үлүү их амжилтыг олон дэлгэрчээ.

Өмнө нь хоёр ч удаа нэвтрээд төрийн шашин болж Их хаадын дэмжлэгийг олж байсан ч хаад язгууртны орд өргөөнөөс төдий л хальж чадаагүй байна. ХYI зууны хоёрдугаар хагасаас Монголд бурханы шашны шарын урсгал хүчтэй нэвтрэн дэлгэрлийг олнхэй. Шарын шашин чухам яагаад энэ үед хүчтэй дэлгэрэх болов гэвэл тухайн үеийн нийгэм, улс төрийн байдал Монгол, Төвд хоёр улсын ашиг сонирхол нэгдэн нийлснээс болнхэй. Үүнд хэд хэдэн хүчин зүйл нөлөөлнхэй.

Монгол улас

Эв нэгдлийнхээ хүчээр дэлхийг нэгтгэж байсан Монголчууд өөр хоорондоо нэгдэж чадахаа болив. Тиймээс улс орны нэгдмэл байдлыг сэргээн бэхжүүлэх үүднээс Монгол нутгийн эрх баригчид Төвдтэй холбоо тогтоон шашин дэлгэрүүлж оюун санааны хувьд нэгтгэх бодлого явуулсан гэлцэх. Харь оронд бусдыг дарангуйлан сууж байсан ноёд, сурвалжтанууд нутагтаа ирж эзэмшил нутаг, албат харьяат эд баялаг эрх мэдлээ булаалдан хоорондоо ширүүн тэмцэлдсэн нь жирийн олон түмнийг дайн дажнаар залхаах тайван амьдралыг хүсэх болсонтой бурханы шашны гол номлол тохирсон байх тал бий. Улсын зүгээс лам нарын эрх дархыг хуульчлан биелүүлж дэмжих бодлого явуулсан. Лам нарын зүгээс жирийн олон түмнийг бурханы шашинд оруулахын тулд эдийн засгийн урамшуулал үзүүлсэн нь шашин дэлгэрэх чухал хөшүүрэг болов. Бөөгийн хойллоглох ёсыг халж хүн нас барахад хүн амьтны амь таслахыг хориглосон нь олныг татсан гэдэг.

Түбэд улас

Төвдийн эрх баригчид Хятадаас өөрийн улс орон тусгаар тогтнолоо хамгаалахад Монголоос цэрэг улс төрийн дэмжлэг авах зорилгоор өөрсдийн шашныг дэлгэрүүлж Монголчуудтай холбоо тогтоох сонирхолтой байсан байна. Төвд дэх бурханы шашны улаан ба шарын урсгалын эрх баригчдын аль аль нь монголчуудаас цэрэг зэвсгийн дэмжлэгэ авч төвд дахь ноёрхох байр сууриа бэхжүүлэхийг хүсэмжилж байнхэй. Монголчуудыг шашиндаа оруулснаас сүсэгтнийхээ тоог нэмэгдүүлж нөлөөллийнхөө хүрээг тэлж төвд улс азийн улс төрийн тавцанд өөрийн эзлэх байр суурь, нэр хүндийг өсгөх зорилготой байв.

Шарын шажанай ехэ хүлгэн сударнууд

Ладакхай ламанар

Шарын шажаниинь өөрын үзэл номлол юртэмсые үзэхэ үзэлын үндэһые болобоһоруулжа тэлжэ ерэһэн түүхэн үзэл, тэрээй номлолой мүн шанар, ушар шалтгаантай согсо шажан бэлэй.

Шарын шажанай ёһо зүйн һургаал дотороо һанбаартан нарын ёһо һуртахуун, мүргэлэй ёһо һуртахуун, сүсэгтэнэй ёһо һуртахуун, тэрэшлэн бурханай шажанай доторхи томохон шэглэлээрээ эхэ хүлэгэнэй бага хүлэгэнэй, ошорто хүлэгэнэй ёһо һургаал гэгшэлэн ялгабарладаг.

Бурханай шажаниинь 2500 гаруй жэлын турша өөрын үзэл һургаалые багтааһан номын эхэ соморлиг үб сан үлдээһэн болоод иинхүү номой эхэ сан хүмрэг анха Энэдхэг орондо «Гурбан аймаг һабай ном» гэһэн нэрээр алдаршаба.

Гурбан аймаг һабай номой сомирлогой доторһоо хамагай эртын номготголой аймаг һаб гэгшье болоод тус сударта бурханай шажанай ёһоной субарга гэлэн, гэлэмаа сахилтанай даган мүрдэхэ, сахил санбаарай горим дэглэмые нарииһаган заахан хамта сахил санбаар тус бүрые алдажа гажуудуулха ябадалда тохирохо гэһэгээл залхаһаа бүхэниие энгын хэб хэмжээ шардлагаһаа эхилэн бүхээл бүтэн тогтолсоо хүрэтэр багтаан оруулжаа. тэрээй юртэмсые үзэхэ үзын гол үндэһые бэшэһэнэй хамта энэдхэгэй зан заншал арадай уламжлалта шажанай олон шиглэлэй тухай мэдэлэгые багтааһан олон судар оруулжоо. Мүн бурханай шажанай үндэһэн номлол тогтоһон таалалые гүнзгырүүлэн судар тарни болон ёһо ябадалай шиглэлын гол үзэл һурталые дэлгэрэнгүй һурталжалжаа.

Гурбан аймаг һабай номой хамагай һүүлшын гудхаар соморлиг «Илта номой аймаг сан» мүн болоно. Иимэ илта номой аймаг сан боло һаб шимын юртэмсэ, һайн муу сэдьхэл, сансар, нирвана, юртэмсын тогтосо, зохёон байгуулалта зэргэые 4 үнэнэй ялгабраар нарыбшлан үзүүлһэн шажан, гүн ухаанай номой соморлиг ажаа.

Бурханай шажан Түбэд орондо дэлгэршэ эхилхэ саг мүшһөө эхилэн Түбэдэй шажанай олон урсгалынхан Бурханай шажанай номлол һургаалые өөр өөрынхөөрөө олон түмэн инзаар хэсэгшэлэн оршуулжа байһан болоод тэрэнь саашадаа бурханай шажанай номлолой үндэһэ һанаа, агуулга, үгэ үзэгые ойлгомжо согсо, нэгэдмэл хэбээр үлдээхэдэ бэрхэшээлтэй болгожоо. Шухам энэ үедэ Түбэд хэлэнээ оршуулһан бурханай шажанай зохёолуудые схемшлэн ангилха оролдологые хэжэ эхилһэн байна. Түбэд хэлэндэ оршуулһан бурханай шажанай бүхэ ном зохёолые түбэдэй эрдэмтэн Будом Ринчендүбэ (1290—1364) тэргүүн ХIY зуунай үедэ эмхэтгэн суглуулжа Ганжуур, Данжуур гэжэ хоёр эхэ соморлиг болгоһон байдаг.

Холбооһон

• Энэ хуудаһан Шарын шажан гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
• Дээрхийн Гэгээн Далай лам
• Дээрхийн Гэгээн Далай ламын Намгял хийд