ئیبن ئەلھەیسەم

ئیبن ئەلھەیسەم
ئیبن ئەلھەیسەم;
لەدایکبوون	٩٦٥ز; بەسڕە عێراق
مەرگ	١٠٣٨ - ١٠٤٠; قاھیرە میسر
نەتەوە	عەرەب یان فارس
ناوەکانی تر	لە ئەورووپا Alhazen
پیشە	فەیلەسووف; زانای فیزیک; زانای بیرکاری; پزیشک; زانستی دەروون
ئایین	ئیسلام

ئەبو عەلی حەسەن کوڕی حەسەنی کوڕی ھەیسەم (بە عەرەبی: ابن الهيثم، بە لاتینی: Alhacen، Alhazen)، ناسراو بە ئیبن ئەلھەیسەم، فەیلەسووف و زانای فیزیا و بیرکاری و پزیشکی و زانستی دەروونییە. لە ساڵی ٩٦٥ لە بەسرە لەدایک بووە و لەنێوان ساڵانی ١٠٣٨ ھەتا ١٠٤٠ لە شاری قاھیرە مردووە. چەندین بەرھەمی بە زمانی فارسی و عەرەبی نووسیوە.^[١]^[٢] ھاوکات "ئیبن ئەلھەیسەم" بە باوکی وێنەدانەوە یاخود بینایی (Father of object) دادەنرێت. کەھەرخۆشی یەکەم کەسبووە کە کامێڕای دروستکردوە کە بە (dark room) دەناسرێت.

ژیانی

لە شاری بەسڕە لەدایکبووە و زانستەکانی سەردەمی خۆی خوێندووە و لە فەلسەفە و زانستەکانی سروشت و بیرکاری و پزیشکی، پاشان چووە بۆ میسر لە سەردەمی خەلیفەی فاتیمی (الحاکم بأمر اللە) دا، ئیبن ھەیسەم پرۆگرامی چاودێری کردن و خوێندنەوەی بەکاردەھێنا، ئەم زانایە لەسەر ڕووناکی لێکۆڵینەوەی کردووە، بە تایبەتی ئەو بەشەی کە ئەمڕۆ پێی دەڵێن ڕووناکیزانی ھەندەسی (البصریات الھندسیة)، کە لە بەناوبانگترین کتێبەکانیدا کە بریتییە لە (کتاب المناضر) باسی لێوە کردووە، خاوەنی زیاتر لە ٢٠٠ دانراوە کە ٤٧ دانەیان لە بیرکاری و سروشتزانیدا بووە، و ئەوانی تری لە بوارە جۆراوجۆرە زانستییەکاندا تری داناوە.

زانستی ڕووناکی و ھاوێنەسازی

گرنگترین بۆچوونەکانی ئەم زانایە لە بواری ھاوێنەسازی و ڕووناکیزانیدایە (علم البصریات)، کە لێکۆڵینەوەی کردووە لەسەر دیاردەی شکانەوەی ڕووناکی و گەڕانەوەی ڕووناکی لە ئاوێنەکانەوە، جا چ تەخت بن یان ئاوێنەی گۆیی (چاڵ و قۆقز) یان لوولەیی بن و چۆنێتی درووست بوونی وێنە تیایاندا، بۆچوونەکانی تا ئەمڕۆش لە ھەموو زانستەکاندا باکاردێن با تایبەتی لە بواری فەلەکدا، تەلیسکۆب و تەلیسکۆبی ئاسمانی ھابڵ (Hubble space telescope) و تەلیسکۆبی ئاسمانی ئەوروپی بۆچوونەکانی ئەویان بۆ بەکارھێنراوە لە بواری ھاوێنەسازیدا.

بۆچوونەکانی ئەم شۆڕشێکیان بەرپاکرد لە بواری بینین و ڕووناکیدا، کاتێک خەڵکی تا سەردەمی ئەو (بەتایبەتی زانایانی یۆنانی کۆن) وایاندەزانی کە بینین ڕوودەدات بەھۆی دەرچوونی ڕووناکی لە چاوەوە بۆ شتەکان و پاش گەڕانەوەی بۆ چاو جارێکی تر مرۆڤ دەتوانێت بیانبینێت، بەڵام ئەم بە پێچەوانەوە سەلماندی کە بینین بەھۆی دەرچوونی فاکتەرەکان لە چاوەوە نابێت بەڵکو بەھۆی ئەو ڕووناکییەوە دەبێت کە لە تەنەکان خۆیانەوە دەردەچێت و دەچێتە ناو چاوەوە، و ئەم بیردۆزە بە چەندین تاقیکردنەوەی کرداری لە کتێبی (المناضر) دا سەلماندووە (ساڵی ٤١١ک یان ١٠٢١ز ئەم کتێبەی تەواو کردووە) ئەم بۆچوونانەی ئیبن ھەیسەم بنەمابوون بۆ لێکۆڵینەوەکانی دواتر لە بواری بینیندا بە تایبەتی لێکۆڵینەوەکانی: ئەلبێرتی گەورە (١٢٨٠ز مردووە) و ڕۆجەر بیکۆن و زانایانی دوای ئەمان.

کتێبی ڕووناکییەکان

یەکێک لە ھەرە کتێبە بەنرخەکانی ئیبن ھەیسەم لەو حەوت بەرگە کتێبانەی کە دەربارەی زانستی ڕووناکی نووسیونی بریتییە لە (کتێبی ڕووناکییەکان-Book of Optics) کە لە نێوان ساڵانی (١٠١١-١٠٢١) نووسراوە.^[٣]

بواری توێکاری

ھەروەھا وەسفی پێکھاتەی چاوی کردووە لە ڕووی: توێکاری وەسفی (بە وردی بەشەکانی چاو لە: دەماری چاو و بەشەکانی ناوەوە و ھاوێنە و ڕەشێنەی شیکردووەتەوە لەگەڵ کێشانی وێنەی ورد لەم بوارەدا) و توێکاری وەزیفی (کارەکانی بەشەکانی چاو)، گەیشتووەتە ئەو ڕاستییەی کە ئەو وێنانەی چاو دروستی دەکەن لەسەر تۆڕی چاو (الشبکیة) چاپ دەبێت. لە زانا ناودارەکانی تر لە بواری توێکاری و کاری چاوەکان (الرازی) بووە کە گەیشتووەتە ئەو ڕاستییەی: کاری ڕەشێنەی چاو میکانیزمێکی تایبەتی ھەیە بۆ ڕێکخستنی چوونە ناوەوەی ڕووناکی بۆ چاوەکان و پاشان بینینی شتەکان.

خێرایی ڕووناکی

ھەروەھا ئیبن ھەیسەم زانیویەتی کە ڕووناکی خێرایی ھەیە و ئاماژەی بەوە داوە کە لەگەڵ ئەوەشدا ڕووناکی زۆر بە خێرایی دەڕوات بەڵام پێویستی بە ماوەیەک ھەیە بۆ ئەوەی لە شوێنێکەوە بچێت بۆ شوێنێکی تر، لە مێژووی ھاوێنەسازی و ڕووناکیدا بابەتێک ھەیە بە ناوی ئەمەوە ناونراوە لە بواری تیشدانەوەدا، ئەم زانایە لە ڕۆژاوا زیاتر بەناوبانگ بووە وەک لە ڕۆژھەڵات، و لە نزیکەی حەوت سەدە پێش ئێستاوە ناسراوە.

ڕەخنەکانی

ھەروەھا ڕەخنەی زۆری لە بۆچوونە ھەڵەکانی (بەتلیمۆس)ی یۆنانی گرتووە لە بواری فەلەکدا، و زۆر شتی نادیاری ڕوون کردووەتەوە و بۆی ڕاستکردۆتەوە بە تایبەتی لە کتێبێکیدا بەناوی (الشکوک علی بطلیموس)، (جۆرج سارتۆن) لە کتێبەکەیدا کە بەناوی (زانستی کۆن و مەدەنیەتی نوێ)یە دەربارەی (ئیبن ھەیسەم) دەڵێت: بریتییە لە گەورەترین زانای سروشتزانی موسوڵمان، و یەکێکە لە گەورەترین ئەو زانایانەی کە بە ڕووناکیزانییەوە خەریک بووە لە ھەموو سەردەمەکاندا، بنەمای ڕەوشتی لای (ئیبن ھەیسەم) بریتیی بووە لە پێشخستنی ھەق و ڕاستی نەک دواکەوتنی ھەوا و ئارەزووەکان، کە ئەمە بریتییە لە ڕەوشتی زانای پایەدار و ڕێزدار، ئەمڕۆ ئەم زانایە بە نموونە دادەنرێت لە دوای تێپەڕبوونی نزیکەی ١٠٠٠ ساڵ.

بەرھەمەکان

ئیبن ھەیسەم خاوەنی چەندەھا کتێب و بەرھەمی جۆراوجۆرە لەوانە:

پەرتووکی مەناضر
جووڵەی مانگ
گەردوونی نموونەیی
چەند پەرتووکێ دەربارەی ئەندزیاری
جوانی ھەسارەکان
مقالة في کیفیة الأرصاد
مقالة في ضوء القمر
مقالة في قوس قزح و الھالة
مقالة في رویة الکواکب
مقالة في السمت
مقالة في الصورة الکسوف

پەراوێزەکان

^ (Child, Shuter & Taylor ١٩٩٢, p. ٧٠)
(Dessel, Nehrich & Voran ١٩٧٣, p. ١٦٤)
(Samuelson & Crookes, p. ٤٩٧)
Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70.
^ Science and Human Destiny by Norman F. Dessel, Richard B. Nehrich, Glenn I. Voran - Page 164.
The Journal of Science, and Annals of Astronomy, Biology, Geology by James Samuelson, William Crookes - Page 497.
^ http://en.wikipedia.org/wiki/Ibn_Haitham

سەرچاوەکان

[1] (Child, Shuter & Taylor ١٩٩٢, p. ٧٠)
(Dessel, Nehrich & Voran ١٩٧٣, p. ١٦٤)
(Samuelson & Crookes, p. ٤٩٧)
Understanding History by John Child, Paul Shuter, David Taylor - Page 70.

[2] Science and Human Destiny by Norman F. Dessel, Richard B. Nehrich, Glenn I. Voran - Page 164.
The Journal of Science, and Annals of Astronomy, Biology, Geology by James Samuelson, William Crookes - Page 497.

[3] ttps://en.wikipedia.org/wiki/Ibn_Haitham

[١]

[٢]

[٣]

ب و د زانایانی موسڵمان
لە پزیشکەکان	ئەحمەد کوڕی جەزار • ئیبن سینا • ئیبن نەفیس • ئیبن ڕەحبی • عەبدولمەلیک کوڕی ئەبجەر کەنانی • ئیبن زوھر • ئیبن سقلاب • سابتی کوڕی سینان • ئەبوو جەعفەری غافقی • ئەبووبەکر ڕازی • محەممەدی کوڕی سیراج • ئیبن بەیتار • ئیبن ئەبی ئوسەیبیعە • ئیبن جەزلە • ئیبن مەجوسی • زەھراوی • ئەبولحەکەم کرمانی • قەربلیانی ئەندەلوسی • عەریب کوڕی سەعید قورتوبی • ئەبولفەزل حارسی • محەممەد عەلی پاشا بەقلی • ئەحمەد حەمدی بەقلی • ئیبن کەشکاریا • حاریس کوڕی کەلەدە • نافع کوڕی حاریس • ڕوفەیدەی ئەسلەمیە • ئیسحاق کوڕی حونەین • ئیبن ڕەببەن تەبەری • ئیسحاق کوڕی عەلی ڕوھاوی • ئەبوو زەید بەلخی • ئیبن جولجول • ئیبن ئەبی ئەشعەس • ئیبن بوکس • جابیر کوڕی مەنسوور سەکری • زافیر کوڕی جابیر سەکری • مەوھوب کوڕی زافیر سەکری • جابیر کوڕی مەوھوب سەکری • محەممەد کوڕی یووسف ئیلاقی • ئیبن زەھەبی • ئیبن ئەبی سادق • عەلی کوڕی عیسا • عەلی کوڕی ڕیزوان • ئیبن وافید • ئیبن ھوبەل • زەینەددین جورجانی • ئەبوو جەعفەر کوڕی ھاروون تورجالی • محەممەد کوڕی ئەسلەم غافقی • ئیبن ئەبیلحەکەم • ئیبن مەلکا بەغدادی • ئیبن کەتانی • ئیبن بەزوخ • شارەزووری • ڕەشیدەددین سوڕی • دەخوار • نەجیبەددین سەمەرقەندی • جەمالەددین ئەقسەرائی • زەینەلعەتار • مەنسوور کوڕی ئیلیاس • مەسعوود کوڕی محەممەد سیجزی • زیائەددین نەخشەبی • ئیبن ئەلکوتوبی • محەممەد کوڕی یووسف ئەلھەرەوی • قاسم کوڕی محەممەد غەسانی • ئیبن ئەکفانی • ئەبیلعەلاء ئەیادی • شەرەفەززەمان مەروەزی • عەلی پاشا ئیبراھیم • ئیبراھیم مەنوفی • ئیبن لەبودی • ئیبن عەبدوس • ئیبن قەوسەین • ئەسعەدی مەتران • زەماد کوڕی سەعلەبەی ئەزدی • عەبدولھادی میسباح • عیسای ڕەقی • فەخرەددین ماردینی • محەممەد کوڕی سەعد ئەندەلوسی • محەممەد محەممەد فیاز • ئیبن خەوام • داوود ئەنتاکی: ئیبراھیم سوەیدی
لە بیرکاریزانان	ئەحمەد کوڕی یوسف • ئیبن ئەلھەیسەم • حەجاج کوڕی یوسف کوڕی مەتەر • محەممەد کوڕی مووسا خارەزمی • بیروونی • ئەبوو جەعفەر خازین • ئەبوو وەفا بوزجانی • شەمسەددین سەمەرقەندی • عەبباس کوڕی فیرناس • لاگاری حەسەن چەلەبی • سینانی کوڕی فەتحی حەڕانی • شەرەفەددینی توسی • عەبدولحەمیدی کوڕی تورک • غیاسەددین کاشانی • ئەبوو نەسر مەنسوور • ئەلکیندی • نەسیرەددینی توسی • ئەلجەزەری • سیند ئیبن عەلی • عەبباس کوڕی سەعید جەوھەری • ئەبوو عەبدوڵڵا محەممەد کوڕی عیسا مەھانی • کوڕانی مووسا • سابت کوڕی قوڕڕە • نەعیم کوڕی مووسا • حەبەش حاسیب مەروەزی • ئەبوو کامل شوجاع کوڕی ئەسلەم • ئەبولحەسەن ئیقلیدیسی • ئەبوو مەحموود خوجەندی • ئەبوو حامد ساگانی • ئیبن سەھل • سینان کوڕی سابت • ئیبڕاھیم کوڕی سینان • ئیبراھیم کوڕی یەحیا زەرقالی • ئیبن موعاز جەییانی • عەلی کوڕی ئەحمەد نەسەوی • ئیبن تاھیر بەغدادی • عەبدولڕەحمان خازینی • ئەبووبەکر حەسسار • ئیبن ھائیم • ئیبن ئەبی شوکر • یەعیش کوڕی ئیبراھیم ئومەوی • ئیبن ئەلبەناء مەڕاکوشی • کەمالەددین فارسی • شەمسەددین ئەبوو عەبدوڵڵا خەلیلی • ئەبولعەبباس قەلقەشەندی • ئەبولحەسەن قەلسادی • عەلی قوشچی • قازی زادە • ئیبن مەجدی • عەبدولعەلی بیرجەندی • ئیبن حەمزە مەغریبی • ئیبن غازی میکناسی • ئیسفیرازی • یەعقوب کوڕی تارق • ئیبن بەرغوس • ئەبوو ڕەشیدی ڕازی • ئیبن سەمعون • تەقییەددین شامی
لە فەیلەسوفەکان	فارابی • ئیبن روشد • ئیبن توفەیل • ئیبن حەزم • کیندی • ئەبووبەکر ڕازی • ئەبولحەسەن عامیری • ئیبن میسکەویە • ئیبن سینا • ئیخوان سەفا • ئەبوو سولەیمان سیجیستانی • عەینەلقوزات ھەمەدانی • ئیبن مەسەڕڕە • ئیبن سەبعین • مەحییەددین کوڕی عەرەبی • عومەر خەییام • شەھابەددین یەحیا سەھرودی • ئەحمەد سیرھیندی • نەسیرەددینی تووسی • محەممەد ئیقبال • ڕینی گینۆن • ڕیاز ئەحمەد جەوھەر شاھی • سەید محەممەد نەقیب ئەلعەتتاس • سەید حوسێن نەسر • شا وەلییوڵڵا دەھلەوی • محەممەد عابد جابری
لە گەردوونناسان	ئیبراھیم ئەلفەزاری • جابیر بن ئەفلەح • ئیبن یونسی میسری • سیجزی • مریەم ئوسترلابی • ئەبوو سەھلی قوھی • ئەحمەد کوڕی کەسیر فەرغانی • ئیبن سەفار • ئیبن لەجائی • ئیبن مەجدی • عەبدولڕەحمان سۆفی • بەتتانی • ئیبن شاتیر • ئەبووحەنیفەی دینەوەری • عومەر خەییام
لە کیمیاگەران	خالیدی کوڕی یەزیدی کوڕی موعاویە • جابیر کوڕی حەییان • توغرائی • جەلدەکی • ئەبوو مەنسوور موەففەق • مەسلەمەی مەجریتی • حەسەن ڕومماح • سەڵاحەددین کەواکبی • ئەحمەد زوەیل • ئیبن ئەڕفەع ڕەئسە
لە مێژووناسان	ئیبن دورەید • جاحیز • ئیبن ئەسیری جەزری • ئیبن کەسیر • ئیبن ئیاس • ئیبن ئەیبک دەواداری • ئیبن تەغری • ئیبن حەییانی قورتوبی • ئیبن خەلیکان • ئیبن خەلدوون • ئیبن عەبدولحەکەم • بەلازوری • بیبەرس دەوادار • حەسەنی کوڕی زولاق • مەقریزی • سیبتی کوڕی جەوزی • موحیددینی کوڕی عەبدولزاھیر • عەلاقە کوڕی کەرشوم • ئیبن کەلبی • ئیبن ئیسحاق • ئیبن ئیسحاق • ئەلواقیدی • سەیف کوڕی عومەر • ئەلمەدائینی • محەممەد کوڕی ئیسحاق فاکھی • ئیبن ئەبی دونیا • خەلیفە کوڕی خەییات • عومەر کوڕی شەببە • محەممەد کوڕی سەعد بەغدادی • ئەلئەزرەقی • ئەبوو محەممد کوڕی قوتەیبە دینەوەری • ئیبن فەرەزی • ئیبن عەبدولبەر • ئیبن حەزم • ئەبوو نوعەیم • ئیبن ئەبی یەعلا • خەتیب بەغدادی • بەیزەق • ئەبولفەرەج ئیبن جەوزی • ئیبن واسیل • ئەبوو شامە • ئەلنوەیری • ئیبن عەساکر • ئەلمیززی • یاقوت حەمەوی • ئیبن دوقماق • شەمسەددین سەخاوی • محەممەد کوڕی یووسف ساڵحی شامی • ئیبن عیماد حەنبەلی • محەممەد کوڕی تەیب قادری • خەلیل مورادی • ئەحمەد کوڕی خالد ناسڕی • عەبدولڕەحمان جەبەرتی • ئیبن بەشەر • محەممەد کوڕی عومەر فاخری • ئەحمەد ئەمین ئیبراھیم • مەحمود شوکری ئالوسی • جەواد عەلی • خەیرەددین زیریکلی • عەبدولحەمید ئەفەندی • عەبدولعەزیز دەوری • عەماد عەبدولسەلام ڕەئوف • بەشار عەواد مەعروف • فاروق عومەر فەوزی • حوسێن ئەمین • عیمادەددین خەلیل • ڕەشیدەددین ھەمەدانی
زانایانی دین	ئەبووبەکر • عومەر کوڕی خەتتاب • عوسمان کوڕی عەفان • عەلی کوڕی ئەبووتالیب • حەسەن کوڕی عەلی • حوسێن کوڕی عەلی • ئەبوو ھورەیرە • عەبدوڵڵای کوڕی عەبباس • عەبدوڵڵا کوڕی عومەر • سەعیدی کوڕی موسەیب • جەعفەر سادق • لەیسی کوڕی سەعد • مەسدەدی کوڕی مەسرەھد • شەریح قازی • مالیک کوڕی ئەنەس • ئەبووحەنیفە • • عەتای کوڕی ڕەباح • بوخاری • موسلیم کوڕی حەجاج • دارمی • ئیبن کوڕی شەیبە • یەحیا کوڕی مەعین • ئیسحاق کوڕی رەھویە • ئیبن ئەب یەعلا • ئیبن ماجە • نەسائی • ترمزی • ئەبووداوود • ئیبن خوزەیمە • ئیبن حیبان • ئەلدارەقتنی • ئیبن حەزم • ئیبن عەبدولبەر • ئیمام شافعی • جابری کوڕی زەید • ئەحمەد کوڕی حەنبەل • ئەبو حەسەن ئەشعەری • ئەبو مەسنوور ماتریدی • ئەبو مەعین نەسفی • عەبدولعەزیز کوڕی باز • ئیبن تەیمیە • قازی عەیاز • ئەبووبەکر باقلانی • ئەبوو مەعالی جویلی • • غەزالی • فەخرەدین رازی • ئەوزاعی • سوفیان کوڕی عینە • تاوس کوڕی کیسان • مەسرووق کوڕی ئەجدەع • سوفیانی سەوری • عەبدوڵڵا کوڕی موبارەک • تەبەری • ئیبن حەجەر عەسقەلانی • بەدرەدین کوڕی جەماعە • جەلالەددین سیوتی • • ئەلبەربەھاری • شەمسەدین قرتوبی • ڕافعی • ئیمامی نەوەوی • زەکریای ئەنساری • زەھەبی • ئیبن عەتا اللە ئەسکەندەری • ئیبن قەییم • ئیبن زەید قیروانی • عەبدولقادری گەیلانی • تەقیەدین سەکبی • ئیبن حەجری ھەیتمی • بەغوی • شاتبی • حەسەنی بەسری • سەعیدی کوڕی جەبیر • ئیبن غازی • ئیبن عاشر • ئیبن جەزەری • نورەدین ھەیسەمی • محەممەد کوڕی ساڵح عوسەیمین • محەممەد موتوەلی شەعراوی • عەبدوڵڵا کوڕی جبرین • ساڵح فۆزان • عەبدوڵڵا عەلاییلی • محەممەد ناسرەددین ئەلبانی • عومەر کوڕی سولەیمان ئەشقەر • ئەحمەد دیدات • زاکیر نایک • عەبدولحەمید کوشک • • ئیمام شافعی • جابری کوڕی زەید • ئەحمەد کوڕی حەنبەل • ئیبن تەیمیە • قازی عەیاز • ئەبو حەسەن ئەشعەری • فەخرەددین رازی • سوفیانی کوڕی عەیینە • تاووس کوڕی کیسان • مەسرووق • سوفیانی سەوری • ئیبن موبارەک • تەبەری • بەدرەددین کوڕی جەماعە • زەکەریا ئەنساری • بەربەھاری • قورتبی • زەھەبی • ئیبن عەتائەڵڵا ئەسکەندەری • ئیبن قەییم • ئیبن کەسیر • ئەبی زەید قەیرەوانی • عەبدولقادری گیەڵانی • تەقیەددین سوبکی • ئیبن حەجەر ھەیتەمی • بەغەوی • شاتبی • حەسەنی بەسری • سەعیدی کوڕی جەبیر • ئیبن غازی • ئیبن عاشر • عومەر کوڕی عەبدول عەزیز • عەتای کوری ئەبی ڕەباح • بوخاری • موسلیم • دارمی • ئیبن ئەبی یوعلا • ئیبن ماجە • نەسائی • ترمزی • ئەبووداوود • ئیبن خوزەیمە • ئیبن حیببان • دارەقونتی • ئیبن جوزری • ئەلجوەینی • نوورەددین ھەیسەمی
ئیسلام • سەردەمی زێڕینی ئیسلام • پێرستی زانا موسوڵمانەکان