Manaweg

Manaweg
yn Ghaelg, yn Ghailck
Siaredir yn	Ynys Manaw
Cyfanswm siaradwyr	Bu farw yn iaith gyntaf ers 1974; fe'i hadfywiwyd gyda rhyw gant o siaradwyr, gan gynnwys nifer fechan o blant sydd bellach yn siaradwyr brodorol,; a 1,823 o bobl (2.2%) yn dweud bod rhyw ddealltwriaeth o'r iaith ganddynt hwy (2011)
Teulu ieithyddol	Indo-Ewropeaidd Celteg Celteg Ynysig Goedeleg Manaweg; ; ; ;
Statws swyddogol
Iaith swyddogol yn	Ynys Manaw
Rheoleiddir gan	Coonseil ny Gaelgey (Cyngor y Fanaweg)
Codau ieithoedd
ISO 639-1	gv
ISO 639-2	glv
ISO 639-3	glv
Wylfa Ieithoedd	–

Iaith Geltaidd gynhenid Ynys Manaw yw Manaweg (Manaweg: Gaelg/Gailck). Mae'n perthyn yn agos i ieithoedd Celtaidd Iwerddon a'r Alban - Gwyddeleg a Gaeleg yr Alban - fel rhan o'r is-deulu ieithyddol Celteg Q neu Goedeleg (sydd gyda'r Frythoneg yn rhan o deulu mwy, sef Celteg Ynysig.

Hanes

Credir i'r Fanaweg gael ei chyflwyno i'r ynys gan ymsefydlwyr o Iwerddon yn y 4g neu'r 5ed O.C. Ymsefydlai llwythi eraill o Iwerddon mewn rhannau gorllewinol o Gymru a'r Alban yn yr un cyfnod. Mae mileniwm gyntaf ei bodolaeth yn dywyll. Does dim llenyddiaeth o'r cyfnod wedi goroesi a rhaid dibynnu ar dystiolaeth enwau lleoedd a phersonol am ein gwybodaeth. Dim ond yn y 18g a'r 19eg y daw'r dystiolaeth ysgrifenedig gyntaf i'r golwg (ac eithrio ambell arysgrifiad a chofnod byr) ar ffurf cyfieithiadau crefyddol, geiriaduron a gramadegau, yn ogystal â cherddi llafar a baledi â'i gwreiddiau yn yr 16g efallai.

Daeth y Fanaweg i ben fel mamiaith fyw yn hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif. Bu farw siaradwr brodorol olaf y Fanaweg, Ned Maddrell, yn 1974, ond mae'r iaith wedi profi ychydig o adfywiad yn ddiweddar. Fe'i siaredir gan rai cannoedd o Fanawiaid - rhai sydd wedi dysgu'r iaith o ddiddordeb, a rhai o'u plant yn ogystal. Agorwyd yr ysgol Fanaweg gyntaf, y Bunscoill Ghaelgagh, yn 2001 a ceir darpariaeth meithrin dan nawdd sefydliad Mooinjer veggey. Yn ôl cyfrifiad 2011 mae 1,823 yn gallu ei siarad, ei darllen a'i hysgrifennu. Yn ôl yr adferwr iaith, Brian Stowell, dechreuodd yr adfywiad mewn Manaweg wedi i'r olaf o'r siaradwyr cynhenid farw yng nghanol yr 20g gan bod ganddyn nhw agwedd mor negyddol at yr iaith.^[5]

Treigladau

Siaradwr Manaweg

Fel pob iaith Celtaidd, ceir treigladau.^[6] Mae ganddi ddau dreiglad: boggaghys (math o dreiglad meddal) a stronnaghys (math o dreiglad trwynol). Mae dau fath o boggaghys i'w gweld mewn sefyllfoedd gwahanol. Dydyn nhw ddim yn gweithio fel treigladau'r Gymraeg.

Dyma dreigladau Manaweg:

**Treigladau Manaweg**^[7]
Llythyren wreiddiol	Boggaghys		Stronnaghys
Llythyren wreiddiol	Math cyntaf	Ail fath	Stronnaghys
p /p/	ph /f/	ph /f/	b /b/
t, th /t/	h /h/	t, th /t/	d /d/
çh /tʃ/	h /h/	çh /tʃ/	j /dʒ/
c, k keyl /kʲ/	ch /ç/	ch /ç/	g /gʲ/
c, k lheean /k/	ch /x/	ch /x/	g /g/
b /b/	v /v/, /w/	v /v/, /w/	m /m/
bw /bw/	w /w/	w /w/	mw /mw/
d, dh /d/	gh /ɣ/	d /d/	n/n/
j /dʒ/	y /j/	j /dʒ/	n'y /nj/
g keyl /gʲ/	y, gh /j/	y, gh /j/	ng /ŋʲ/
g lheean /g/	gh /ɣ/	gh /ɣ/	ng /ŋ/
f /f/	(dim)	(dim)	v /v/
s /s/	h /h/	t/t/	s /s/
str /st/	tr /t/	tr /t/	str /st/
sl /sl/	l /l/	cl /kl/	sl /sl/
sn /sl/	n, sn /n/, /sn/	n, sn /n/, /sn/	sn /sn/
sh /ʃ/	h /h/	ç /tʃ/	sh /ʃ/
m /m/	v /v/, /w/	v /v/, /w/	m /m/
mw /mw/	w /w/	w /w/	mw /mw/
qu /kw/	wh /ʍ/	wh /ʍ/	qu /kw/

Geirfa

Ymadroddau a geiriau

Manaweg	Ymadrodd agosaf Gwyddeleg	Ymadrodd agosaf Gaeleg yr Alban	Ymadrodd agosaf Cymraeg
Moghrey mie	Maidin mhaith	Madainn mhath	Bore da
Fastyr mie	Tráthnóna maith	Feasgar math	Prynhawn da
Slane lhiat, Slane lhiu	Slán leat, Slán libh	Slàn leat, Slàn leibh	Hwyl [iti, ichi]
Gura mie ayd, Gura mie eu	Go raibh maith agat, Go raibh maith agaibh	Tapadh leat, Tapadh leibh	Diolch [iti, ichi]
baatey	bád	bàta	cwch
barroose	bus	bus	bws
blaa	bláth	blàth	blodyn
booa	bó	bò	buwch
cabbyl	capall	capall	ceffyl
cashtal	caisleán, caiseal	caisteal	castell
creg	carraig	carraig, creag	carreg
eeast, yeeast	iasc	iasg	pysgod
ellan	oileán	eilean	ynys
gleashtan	gluaisteán, carr	càr	car
kayt	cat	cat	cathod
moddey	madra, madadh	madadh	ci
shap	siopa	bùth	siop
thie	tigh, teach	taigh	tŷ
eean	éan	eun, ian	aderyn
jees	beirt, dís	dithis	dau, dwy; pâr
oik	oifig	oifis	swydd
ushtey	uisce	uisge	dŵr

Rhifau

Manaweg	Ymadrodd agosaf Gwyddeleg	Ymadrodd agosaf Gaeleg yr Alban	Ymadrodd agosaf Cymraeg
(unnane) un / nane ^{[n 1]}^{[n 2]}	aon (a haon) / amháin	aon	un
daa / jees^{[n 3]}^{[n 4]}	dó, dhá / beirt / dís	dà / dithis	dau, dwy
tree^{[n 5]}	trí	trì	tri, tair
kiare^{[n 6]}	ceathair, ceithre	ceithir	pedwar, pedair
queig	cúig	còig	pump
shey	sé	sia	chwech
shiaght	seacht	seachd	saith
hoght	ocht (a hocht)	ochd	wyth
nuy	naoi	naoi	naw
jeih	deich	deich	deg
nane jeig, un jeig^{[n 7]}	aon déag	aon deug	unarddeg, un deg un
daa yeig^{[n 8]}^{[n 9]}	dó dhéag	dà dheug	deuddeg, un deg dau, un deg dwy
tree as feed^{[n 10]}	fiche trí	trì air fhichead	tri ar hugain, dau ddeg tri
nane-jeig as feed^{[n 11]}	triocha haon	aon dheug air fhichead	unarddeg ar hugain, tri deg un
tree as daeed^{[n 12]}	daichead trí	dà fhichead is a trì	degain a thri, pedwar deg tri
tree feed as tree^{[n 13]}	seasca trí	trì fhichead is a trì	trigain a thri, chwe deg tri
kiare feed as tree^{[n 14]}	ochtó trí	ceithir fhichead is a trì	pedwar ugain a thri, wyth deg tri
keead as daa-yeig as feed^{[n 15]}	céad triocha dó	ceud dà dheug air fhichead	cant a deuddeg ar hugain, cant tri deg dau

Nodau am rifau

↑ Unnane sydd y ffurf lawn. Fel arfer, mae un i'w weld efo enwau, a mae un i'w weld ar ei ben ei hun neu efo rhagenwau.
↑ Mae treiglad boggaghys yr ail fath ar ôl un.
↑ Mae treiglad boggaghys yr math cyntaf ar ôl daa. Mae jeig yn treiglo i yeig hefyd.
↑ Dydy "daa" a "jees" ddim yn ffurfiau benwyaidd a gwrywaidd fel dau a dwy. Mae "daa" i'w weld efo enwau, a mae "jees" i'w weld ar ei ben ei hun neu efo rhagenwau. Er enghraifft, dywedwyd "nane, jees, tree, kiare, queig" am rifo, neu "honnick mee jees jeu" ("welais i ddau ohonyn"); ond "ta daa vac oc" (mae ganddynt dau fab).
↑ Does dim ffurfiau benywaidd / gwrywaidd.
↑ Does dim ffurfiau benywaidd / gwrywaidd.
↑ Mae'r enw i'w weld rhwng un a jeig, a bydd ganddo fo treiglad boggaghys yr ail fath. Er enghraifft, un chayt jeig yn lle un deg un o gathod neu unarddeg cathod.
↑ Mae'r enw i'w weld rhwng daa a yeig, a bydd ganddo fo treiglad boggaghys y math cyntaf. Er enghraifft, daa chayt yeig yn lle dwy gath ar ddeg neu deuddeg cath.
↑ Does dim ffurf *jees jeig.
↑ Mae'r enw i'w weld rhwng tree a feed.
↑ Mae'r enw i'w weld rhwng nane a jeig.
↑ Mae'r enw i'w weld rhwng tree a daeed.
↑ Mae'r enw i'w weld rhwng feed a tree.
↑ Mae'r enw i'w weld rhwng feed a tree.
↑ Mae'r enw i'w weld rhwng keead a as.

Mae ffurfiau lluosog i'w weld ar ôl llawer o rifau.

Does dim ffurf lluosog ar ôl un neu daa
Does dim ffurf lluosog ar ôl lluosrifau o 20+ (yn cynnwys 100, 1000 ac ati)
Fel arfer, does dim ffurf lluosog ar ôl mesurau: e.e. arian ac amser.

Arddodiaid

Fel yn y Gymraeg, gellir rhedeg arddodiaid Manaweg yn ôl y person. Mae ganddynt ansoddeiriau meddianol hefyd. Dyma ffurfiau ec ‘gan’, a'r ansoddeiriau meddianol yn italaidd:

**Ffurfiau ec**
		Unigol	Lluosog
Person cyntaf		aym ayms	ain ainyn
Ail berson		ayd ayds	eu euish
Trydedd person	Gwrywaidd	echey echeysyn	oc ocsyn
Trydedd person	Benywaidd	eck ecksh	oc ocsyn

Gweler hefyd

Llenyddiaeth Fanaweg

Llyfryddiaeth

G. Broderick, A Handbook of Late Spoken Manx. 3 cyfrol. (Llundain, 1984-86)

Cyfeiriadau

↑ "Anyone here speak Jersey?". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-02-20. Cyrchwyd 2009-02-20.
↑ "Fockle ny ghaa: schoolchildren take charge". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-07-04. Cyrchwyd 2011-04-13.
↑ Documentation for ISO 639 identifier: glv
↑ Isle of Man Census Report 2011 Archifwyd 2013-11-05 yn y Peiriant Wayback. Adalwyd 21 Ionawr 2013.
↑ "Irish and Manx gaelic speakers discuss the Manx Gaelic revival". Sianel Youtube An Ghaeilge. 29 Mai 2011.
↑ Broderick 1984–86, 1:7–21; 1993, 236–39; Thomson 1992, 132–35
↑ Brian Stowell (1998). Y Coorse Mooar, 2

Dolenni allanol

Newyddion ym Manaweg Archifwyd 2004-02-17 yn y Peiriant Wayback (clywedol)
Eitem mewn Gwyddleg am yr iaith Fanaweg ar Sianel Youtube An Ghaeilge

v · t · e Ieithoedd Celtaidd/Celteg


Brythoneg - (Celteg P)			Goedeleg - (Celteg Q)

Cernyweg ·	Cymraeg ·	Llydaweg \|	Gaeleg ·	Gwyddeleg ·	Manaweg

Gwelwch hefyd: Ieithyddiaeth · Y Celtiaid · Gwledydd Celtaidd

[8] Unnane sydd y ffurf lawn. Fel arfer, mae un i'w weld efo enwau, a mae un i'w weld ar ei ben ei hun neu efo rhagenwau.

[9] Mae treiglad boggaghys yr ail fath ar ôl un.

[10] Mae treiglad boggaghys yr math cyntaf ar ôl daa. Mae jeig yn treiglo i yeig hefyd.

[11] Dydy "daa" a "jees" ddim yn ffurfiau benwyaidd a gwrywaidd fel dau a dwy. Mae "daa" i'w weld efo enwau, a mae "jees" i'w weld ar ei ben ei hun neu efo rhagenwau. Er enghraifft, dywedwyd "nane, jees, tree, kiare, queig" am rifo, neu "honnick mee jees jeu" ("welais i ddau ohonyn"); ond "ta daa vac oc" (mae ganddynt dau fab).

[12] Does dim ffurfiau benywaidd / gwrywaidd.

[13] Does dim ffurfiau benywaidd / gwrywaidd.

[14] Mae'r enw i'w weld rhwng un a jeig, a bydd ganddo fo treiglad boggaghys yr ail fath. Er enghraifft, un chayt jeig yn lle un deg un o gathod neu unarddeg cathod.

[15] Mae'r enw i'w weld rhwng daa a yeig, a bydd ganddo fo treiglad boggaghys y math cyntaf. Er enghraifft, daa chayt yeig yn lle dwy gath ar ddeg neu deuddeg cath.

[16] Does dim ffurf *jees jeig.

[17] Mae'r enw i'w weld rhwng tree a feed.

[18] Mae'r enw i'w weld rhwng nane a jeig.

[19] Mae'r enw i'w weld rhwng tree a daeed.

[20] Mae'r enw i'w weld rhwng feed a tree.

[21] Mae'r enw i'w weld rhwng feed a tree.

[22] Mae'r enw i'w weld rhwng keead a as.

[1] "Anyone here speak Jersey?". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-02-20. Cyrchwyd 2009-02-20.

[2] "Fockle ny ghaa: schoolchildren take charge". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-07-04. Cyrchwyd 2011-04-13.

[3] Documentation for ISO 639 identifier: glv

[4] Isle of Man Census Report 2011 Archifwyd 2013-11-05 yn y Peiriant Wayback. Adalwyd 21 Ionawr 2013.

[5] "Irish and Manx gaelic speakers discuss the Manx Gaelic revival". Sianel Youtube An Ghaeilge. 29 Mai 2011.

[6] Broderick 1984–86, 1:7–21; 1993, 236–39; Thomson 1992, 132–35

[Stowell1998-7] Brian Stowell (1998). Y Coorse Mooar, 2

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[n 1]

[n 2]

[n 3]

[n 4]

[n 5]

[n 6]

[n 7]

[n 8]

[n 9]

[n 10]

[n 11]

[n 12]

[n 13]

[n 14]

[n 15]