Har
Har (Latinki: rabies ya zi lyssa) yew zoonozo mikrobiko ke heywanan ra merdıman sero verêno, merkezê sistemê noronanê merdımi tepışeno, merdımi keno kud u felc u kışeno.
Faktorê hari gruba Rhabdovirusan ra Lyssavirus genuse ra yew rhabdoviruso. Fekê heywanê hari de har beno u key ke heywan gaz keno har zi verêno merdımi sero. Eke tedbir nêgêriyeno, har tım kışeno. Serra 1882ıne de mikrobê hari şınasiyao u dıma vaksinê cı vıraziyao. Louis Pasteuri no mikrob diyo, kerdo eşkera.
Tarix ra nata veciyayışê semptomanê hari ra tepeya teyna reyayışê şeş veqan rapor biy. Merdımo ke xo reyna, hirey ey ameo padayış u şeş roci koma de mendo. Tedawi ra tepeya des roci vêrdê, nêweş çımê xo kerdê a, maya xo şınasna ema qıseykerdış u payşiyayışê xo kerdê xo vira u mecbur biyo ke reyna bımuso. Metodê reyayışê nê merdımi dıme ra aplike biyo nêweşanê binan ema nêweşi pêro nêbiy weşi. Zoonozê hari de merdım gama peyên de beno felc, nêşeno cif (nefes) bıgêro, mıreno. Mılçıki u kerm u kêzi nêbenê hari.
Har xo pê hirê fazan moteno. Nê hirê fazi nêyê:
- Fazo prodromal (melankolik): No faz de aksiyonê heywani vuriyenê, mizac u hareketê heywani pêro vıriyenê. Ornegên heywano sakin beno agresif, ya zi heywano agresif beno sakin. Heywani çiyê ke nêwenê, başle keno inan bıwerê, ney rê allotrofaci vaciyeno. Pısıngi xo cayanê bêveng u tari de nımnenê.
- Fazê eksitasyoni (haro esas): Semptomê hariê tipili no faz de veciyenê miyan. Heywani zaf agresif benê, kutıki gaz kenê, pısıngi pencurıki kenê, naxıri iştiri xo gınenê. Rıyê sialoadenitis u fekê merdımi de rıyê kudi (felci) ra refleksê belnayışi u werdışi benê vıni u rıyê Hipersalivasyoni u felci ra fekê heywani ra awe veciyena. Semptomê hidrofobi yani awe ra tersayış esasen tersayış niyo, rıyê felcê feki ra heywan nêşeno awe bışımo u nêwazeno çiyê bışımo zi.
- Fazo paralitik (kud, felc): No faz de faktorê sentripedal benê vıla, lezyoni şekıl gênê u donemê hari pêro xo moteno. Yani merdımo har beno gêj. Faktori mezgê merdımi de benê zêde u felc u kollaps vırazenê, nihayetê cı de zi merg veciyeno miyan, heywan mıreno.