Stary Nowgorodski dialekt
| -[1] Stary Nowgorodski dialekt | ||
| kraje | Nowgorodska federalna republika (hist.), Pskowska federalna republika (hist.) | |
| region | pódwjacorne źěle Nowgorodskeje zemi Pskowska zemja | |
| wumarła | wót XV. lětstotka; Někotare wósebnosći su se w pódpołnocnych dialektach zachowali. | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | indoeuropske rěcy
| |
| pismiki | Kyriliski alfabet | |
Stary Nowgorodski dialekt (rusojski: Древненовгородский диалект) mjenjujo se słowjański dialekt, kótaryž jo na rěcnych pomnikach z brjazoweje škóry wužywał, kótarež su se w Nowgorodskem regionje Rusojskeje nadejšli. Dialekt jo se až do 15. lětstotka w Nowgorodskej federalnej republice wužywał. Zapśimjeśe stwórił jo Andrej Zaliznjak. Staronowgorodski dialekt wótchyla se we wjele pozicijach wót starorušćiny. W dokumentach wužywana rěc ma wjele znamjenjow, kótarež njejsu typiske za druge pódzajtšnosłowjańske dialekty (a teke howacej za druge słowjańske rěcy).
Stary Nowgorodski jo se pó dobyśu Nowgoroda pśez Moskowitow w lěśe 1478 zgubił. Někotare narěcne wósebnosći pak se hyšći dłujko na Nowgorodskem teritoriju su źaržali (cokanje, pismik ять (ѣ) město ы w genitiwje sg. a-zdonkow atd.).
Rěcne pśiznamjenja
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Staronowgorodski dialekt wuznamjenijo se mjaz drugim pśez slědujuce rěcne wósebnosći:
- Modus relativus, kótaryž eksistěrujo howacej jano w krotkozajtšnej kupce pódpołdnjosłowjańskich rěcow.
Morfologiske pśiznamjenja
- nominatiw singular o-zdonkow ma kóńcowku -e (město starorusojskego -ъ), na pś. brate "bratš" (pśir. rusojski брат (brat)), Иване (rusojski: 'Иван', pśir. starorusojski Иванъ), старе "stary" (rusojski: 'старый', pśirownaj starorusojski старъ), кето "chto" (rusojski: 'кто', pśirownaj starorusojski к-ъ-то);
- genitiw singular а-deklinacije jo měł kóńcowku -ѣ město starorusojskego -ы (у женѣ město rusojskeje formy у жены "pla žony").
- Pódawanje směra z pomocu datiwa bźez prepozicije, na pś. idi Pliskovu "źi do Pskowa".
Fonologiske pśiznamjenja
- njepśewjeźona druga palatalizacija, kótaraž jo howacej pśiznamje wšyknych słowjańskich rěcow, (w zdonkach — кѣле 'ceły' (pśir. rusojski целый, starorusojski: цѣлъ), хѣде 'šery' (pśir. rusojski седой, starorusojski: сѣдъ), pśed kóńcowkami — na pś. datiw sg. rěkě "(k) rěce" (pśir. rusojski (к) реке), ногѣ "noze" (pśir. rusojski ноге, starorusojski: нозѣ), рукѣ "ruce" (pśir. rusojski руке, starorusojski: руцѣ) atd.);
- zdźaržanje protosłowjańskego *kv, *gv (kaž w pódwjacornosłowjańskich rěcach). Toś tej kupce njejstej pótakem pśed prědnymi wokalami do cv resp. zv pśejšłej. Na pś. květ "barwa", гвѣзда [gvězda] "gwězda" (pśirownaj rusojski цвет [cvet], звезда [zvezda], starorusojski: звѣзда);
- źělne njepśewjeźenje tśeśeje palatalizacije /x/, na pś. vьx- "wš-" (w słowach kaž wšo, wšykno, wše), pśirownaj вс- w modernej rušćinje a starorusojske вьс);
- Wótpóranje fonologiskego rozdźěla mjaz c a č, na pś. ноць "noc" (pśirownaj starorusojske ночь).
- Změna *tl a *dl na кл, гл, na pś. клещь (rusojski: 'лещ'), привегле (rusojski: 'привёл', pśirownaj starorusojski привелъ). W rušćinje stej se kupce, kaž pokazuju górne pśikłady, howacej na l zjadnoriłej. Pódobne wuwiśe kaž w Starem Nowgorodskem dialekśe eksistěrujo w dolnoserbskich dialektach: tłušty > kłusty, pśir. teke górnoserbske klama pla tlama.
Pśikłada
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Kriminalny pad: Nowgorodne wopismo na brjazowej škórje, c. 109
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
(Mjaz kóńcom 11. lětstotka a lětom 1110, wuryte w 1954)
Originalny tekst (z pśidatnymi proznymi znamjenjami mjazy słowami)
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]| грамота : ѡтъ жизномира : къ микѹле : кѹпилъ еси : робѹ : плъскове : а ныне мѧ : въ томъ : ѧла кънѧгыни : а ныне сѧ дрѹжина : по мя порѹчила : а ныне ка : посъли къ томѹ : моужеви : грамотѹ : е ли ѹ него роба : а се ти хочѹ : коне кѹпивъ : и кънѧжъ мѹжъ въсадивъ : та на съводы : а ты атче еси не възялъ кѹнъ : техъ : а не емли : ничъто же ѹ него :[3] |
Pśełožk
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]'Pismo (wót) Žiznomira (k) Mikuli: Sy w Pskowje njewólnicu kupił, a za to jo mě Kněni (za)jała. [Nejskerjej jo była wóna njewólnicu spóznała ako jadnu, kótaraž jo była se jej kšadnuła a Žiznoměr jo někak do teje wěcy spleśony, snaź ako swójźbny Mikule abo jogo wikowański partner.] Ale pótom jo družyna (swójźba, žona) za mnjo rukowała. A něnto pósćel tomu mužoju [wót kótaregož sy njewólnicu kupił] list, až ma (dalšu) njewólnicu. [Toś ta druga njewólnica by se musała pśepódaś kněni za cas, w kótaremž by rubjona njewólnica ako "corpus delicti" trěbna była, tak dłujko ako njejo wujasnjone, chto jo był paduch.] A com, ako som konja kupił a kněžojskego muža na njogo sadnuł, k napśeśiwostajenju pśiś. A ty, jolic hyšći njejsy pjenjeze wzeł, njewzej nic wót njogo [wót wikowarja njewólnikow, howacej mógł se plan mimo kuliś.].'
Pśepšosenje: Nowgorodne wopismo na brjazowej škórje c. 497
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]
(mjazy 1340 a 1380; wuryte w 1972)
Originalny tekst (z pśidatnymi proznymi znamjenjami mjazy słowami)
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]| поколоно ω гаврили ω посени ко зати моемоу ко горигори жи коумоу ко сестори моеи ко оулите чо би есте поихали во городо ко радости моеи а нашего солова не оставили да бого вамо радосте ми вашего солова вохи не осотавимо[4] |
Pśełožk
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Póstrow wót Gawrile Posenje k mójomu swakoju, kmótšoju Grigori a k mójej sotše Ulita. Jolic wej tola k mójej radosći stej do města jěłej, a stej naše słowo (abo naše rozgrono?) njezabydnułej. Daś Bog wam radosć da. My wšykne njezabydnjomy waše słowo (abo waše rozgrono?).
Stawizny
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Stary Nowgorodski dialekt wěcej jo njewužywał pó dobyśu Nowgoroda pśez Moskowitow w lěśe 1478. (Pśi tom su někotare wósebnosći južo jěsnjej zgubili. Na pśikład jo gustosć wužyśa kóńcowki -e wóteběrał, pśi nominatiwje muskego genusa.).
Někotare narěcne wósebnosći pak se hyšći dłujko w pódpołnocnej rusojskej narěcy su źaržali (cokanje, pismik ять (ѣ) město ы w genitiwje atd.).
Znate su pśedewšym wopisma na brjazowych škórach (rusojski: берестяные грамоты), kótarež su zwětšego w cystej narěcy napisane a jano wótergi jawi se naddialektalny wliw a wótbłyšć cerkwinosłowjańskich normow, a wopisma na drjewjanych "cylindriskich zamkach" měchow běricow[5]. Někotare stare Nowgorodske dialektizmy se su teke do śišćanych rěcnych pomnikow dostali. Pomocne pśi rekonstrukciji narěcy jo był źiwanje a pśeslěźenje nacasnych pódpołnocnorusojskich narěcow k pśirownowanju.
| „ | С историко-лингвистической точки зрения, в XI-XV вв. совокупность местных идиомов Новгородской земли образовывала пучок диалектов, развитие которого в самостоятельный язык было прервано с концом новгородской независимости и включением Новгородской земли в состав Московского государства (т. е. это своего рода предъязык, которому не суждено было развиться дальше этой фазы)[6]. | ” |
Nožki
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]- ↑ Swójske mě njejo znate
- ↑ Wó wopismje na rusojskej stronje (rus.)
- ↑ Informacije wó teksće 109 z rusojskim pśełožkom (rus.)
- ↑ Informacija wó teksće 497 z rusojskim pśełožkom (rus.)
- ↑ Янин В. Л.: Очерки истории средневекового Новгорода. 2008.
- ↑ Зализняк А. А.: Древненовгородский диалект. 2004.
Žrědła
[wobźěłaś | žrědłowy tekst wobźěłaś]Wědomnostna literatura wó Starem Nowgorodskem dialekśe eksistěrujo dotal jano w Rušćinje:
- А. А. Зализняк. Древненовгородский диалект. М., 1995 (2-е изд., М., 2004).
- Janin, Walentin Lawrentjevič. Я послал тебе бересту... (Ja poslal tebe berestu...) ("Ja sym tebje wopismo na brjazowej škórje pósłał ...") 3. nakł, z dosłowom wót A.A. Zaliznyak. Moskwa 1998.
- Древнерусские берестяные грамоты Bok wó wopismach na brjazowej škórje