Pubereco
| Parto de serio pri | |
| Homa kresko kaj disvolviĝo | |
|---|---|
| |
| Etapoj | |
| Biologiaj mejloŝtonoj | |
Pubereco [1] aŭ puberto[2] estas stato de knabo aŭ knabino atinginta periodon de la vivo inter infanaĝo kaj adolesko. Ĝi konsistas el aktiviĝo de la seksaj glandoj kaj manifestiĝas per sekundaraj seksaj karakteroj (pubvilo, menstruo ĉe knabinoj, ŝanĝiĝo de la voĉo ĉe knaboj, ktp) kaj ekfunkcio de seksorganoj pro neŭro-hormonaj procezoj.
Pubereco komenciĝas ĉirkaŭ la 11-a jaro en ambaŭ seksoj (plej ofte inter 8 k. 13 ĉe knabinoj kaj inter 9,5 k. 14 ĉe knaboj[3]) kaj daŭras inter 2 k. 5 jaroj, kun grandaj individuaj variaĵoj (vidu seksa konstitucio). Dum tiu periodo, junaj individuoj tre rapide evoluas korpe, mense, emocie kaj socie.
La vortoj "pubera" kaj "puberto" venas el la latinaj vortoj puber (pubo)[4] kaj pubertas (pubereco) kaj rilatas al apero de korpaj haroj.
Fizikaj ŝanĝiĝoj
[redakti | redakti fonton]
Fizikaj ŝanĝiĝoj estas malsamaj laŭ la sekso kaj konsistas el disvolviĝo de primaraj seksaj karakteroj (seksaj organoj) kaj ekapero de sekundaraj seksaj karakteroj (haroj, kreskado, ktp.) . Biologia celo de puberto estas ekfunkcio de seksorganoj: tio manifestiĝas per menstruo ĉe inoj kaj ejakulo ĉe viroj.
Ĉe inoj
[redakti | redakti fonton]- Disvolviĝo de mamoj
- Pubvilaro kaj aliaj korpharoj
- Kreskado (plej rapida periodo ĉirkaŭ la 12-a vivjaro)
- Plilarĝiĝo de pelvo
- Pligrandiĝo kaj mukozaj ŝanĝoj de vagino kaj utero
- Voĉoŝanĝiĝo (malplialtiĝas je trito)
- Menstruiĝo (menarĥo) ĉirkaŭ 12,5-jaraĝo
- Ĉe parto de knabinoj masturbado aŭ/kaj seksumado (vidu detalojn en seksa konstitucio)
Ĉe viroj
[redakti | redakti fonton]- Disvolviĝo de testikoj kaj peniso
- Pubvilo kaj aliaj korpharoj (lipharoj, barbo, ktp.)
- Kreskado (plej rapida periodo ĉirkaŭ la 14-a vivjaro)
- Muskola disvolviĝo je la fino de pubereco
- Voĉoŝanĝiĝo (malplialtiĝas je okto) pro plilongiĝo kaj plidikiĝo de voĉkordoj
- Pligrandiĝo de tireoida kartilago
- Ejakulo ĉirkaŭ 13,5-jaraĝo
- ĉe preskaŭ ĉiuj knaboj masturbado kaj ĉe parto de knaboj seksumado
Klasifiko de Tanner
[redakti | redakti fonton]En 1962, infankuracisto (pediatro) James Tanner (1920-2010) proponis klinikan klasifikon kun 5 fazoj. Ĝi analizas pubvilaron (inaj kaj viraj), mamojn, testikojn kaj kelkfoje ankaŭ akselharojn de grado 1 (infaneca) ĝis 5 (adolteca).
-
Klasifiko de Tanner por viroj -
Klasifiko de Tanner por inoj
Psikaj kaj sociaj ŝanĝoj
[redakti | redakti fonton]Adolesko estas vivperiodo dum kiu junaj homoj kutime perdas infanaĝajn idealojn kaj devas ekkonscii kaj adaptiĝi je korpaj ŝanĝiĝoj kaj seksa identeco. Gepuberuloj iom post iom akiras novan statuson en familio kaj aliaj sociaj medioj cele al plena aŭtonomiĝo[5].
Tiu periodo povas esti ankaŭ problemveka ĉe adoleskantoj rilate al publika sano[5][6][7] pro:
- sinrisko kaj sinvundantaj kondutoj
- sinmortigo kaj provoj sinmortigi
- konsumado de tabako, alkoholo kaj aliaj narkotaĵoj
- perforto kaj kontraŭleĝaj kondutoj
- apero de psikiatriaj malsanoj (deprimo, angoro, manĝoperturboj, unuaj manifestiĝoj de skizofrenio ktp.)
- risko de antaŭtempa gravedo
Sociaj aspektoj kaj riskoj
[redakti | redakti fonton]La seksa maturiĝo venas multe pli frue, ol la socia maturiĝo. Socia maturiĝo signifas kapablon garantii proprajn vivrimedojn kaj vivrimedojn por elteni la familion, kapablon memstare vivi en la socio kaj adaptiĝi al vivkomunumo. Kutime la socia maturiĝo dependas de klerigado, edukado, akiro de profesio, akiro de loĝloko kaj helpo de gepatroj. Aliflanke la seksa maturiĝo vekas fortegajn instinktojn de reproduktado: amo kaj seksumado, kiu foje kondukas al antaŭtempa gravedo. Antaŭtempa gravedo ne estas dezirinda pro multaj sociaj kialoj. Krom gravedo, seksumado povas konduki al seksotransdonataj malsanoj. Laŭ la moderna vidpunkto kristaliĝinta el multjara socia sperto la ĝusta vojo por eviti nedezireblajn konsekvencojn de seksumado ne estas malpermeso de seksumado, sed defendita seksumado per uzo de kondomo. Por tio estas grava la seksa edukado de gejunuloj.
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Tanner-gradoj ĉe inoj Arkivigite je 2018-03-30 per la retarkivo Wayback Machine angle
- Tanner-gradoj ĉe viroj Arkivigite je 2018-03-21 per la retarkivo Wayback Machine angle
Notoj kaj referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Laŭ NPIV , kie puberto ne aperas
- ↑ Laŭ Reta Vortaro [1]
- ↑ http://campus.cerimes.fr/endocrinologie/enseignement/puberte/site/html/1.html
- ↑ André Cherpillod, Konciza Etimologia Vortaro, UEA, 2003
- ↑ 5,0 5,1 Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2016-02-08. Alirita 2016-06-12.
- ↑ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27280474
- ↑ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27246607
| ||||||||||||||