Malaysiar artxipelagoa
| Malaysiar artxipelagoa | |
|---|---|
 | |
| Datu orokorrak | |
| Mota | Uhartedi, talde eta eskualde geografiko |
| Azalera | 2.000.000 km² |
| Geografia | |
 | |
| Koordenatuak | 2°04′50″S 126°32′49″E / 2.08058184°S 126.54688694°E |
| Ur-gorputza | Indiako ozeanoa Ozeano Barea |
Malaysiar artxipelagoa[1] hego-ekialdeko Asiako uhartetar eskualdea da, Indiako ozeanoaren eta Ozeano Barearen artean dagoen uhartedi handi bat. 25.000 uharte baino gehiagoko taldea da. Indonesia, Filipinak, Singapur, Brunei, Malaysia (ekialdeko gunea), Ekialdeko Timor eta batzuetan Papua Ginea Berriaren gehiengoa hartzen ditu barne.
Izena "malaysiar arraza" kontzeptuan oinarritzen da. Eskualdea, batzuetan, Ekialdeko Indiak ere deitzen dute (bereziki, ikuspegi historiko batetik), baita itsas hego-ekialdeko Asia ere.[2] Artxipelagoa, Insulindia deitua, behin Ozeaniako hiru zatietako bat kontsideratu ondoren izan zen, besteak Melanesia eta Polinesia izanda. Gaur egun, maizago hartzen da Asiaren zatitzat, zehazki hego-ekialdeko Asiaren zatitzat. Kulturalki, Asia "uhartetar-penintsularra" esaten diote, Malakako penintsula barne hartzeko eta, beraz, Malaysia osoa bilduz. Alfred Wallace geografoak «Indiako artxipelagoa» deitu zion eskualdeari, eta baita «indo-australiar artxipelagoa» ere.[3]
Artxipelagoaren izen ezberdin hauek guztiek eremu orokor bera deskribatzen duten arren, historian zehar eremua handiagoa edo txikiagoa izan du.
Terminologia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Insulindia (latinez intsula, "Uhartea" eta India) Malaka penintsularen eta Australiaren artean dagoen artxipelagoa ezagutzen da, gaur egun Indonesia, Filipinak, Brunei, Malaysia, Ekialdeko Timor eta Papua Ginea Berriko uharteek okupatzen dutena; Malaysiako artxipelago ere esaten zaio. Europarrak iritsi aurretik, Insulindian hainbat zibilizazio eta inperio izan ziren, hala nola Srivijaya Inperioa eta Majapahit Inperioa, sultanerriak, Ternateko sultanerria, Mataramekoa edo Malakakoa, edo Neolitoko zibilizazioak, lapita kultur konplexua kasu.
Malaysiako arraza "kontzeptua, Indonesia, Malaysia eta Filipinetako herriak barne hartzen zituena, kolonialista europarrek aurkeztu zuten, Srivijaya.Alfred Russel Wallace XIX. mendeko naturalista batek Malaysiako artxipielago terminoa erabili zuen The Malay Archipelago bere liburu eragingarriaren izenburu gisa.
Wallacek berak adierazi[4] zuen bezala, badira arrazoiak Ginea Berriko uhartea arrazoi kultural eta geografikoengatik baztertzeko: Ginea Berria oso desberdina da kulturalki eskualdeko gainerako herrialdeetatik, eta, geologikoki, Ginea Berriko uhartea ez dago Asiako kontinentean, Sondako plataformako uharteak diren bezala (ikus Australia)
Eskualde horri Insulindia ere deitzen zaio, askoz ere izen zaharragoa; eta europar kolonizazioan Ekialdeko Indiak ere deitu zitzaion, nahiz eta Ekialdeko Indietako definizio zabalagoek Indotxina, Indiako azpikontinentea eta, mendebaldean, Irango Balutxistanerainoko eremuak ere hartzen zituzten
Geografia eta geologia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Artxipelagoko lurra eta itsas eremua 2 milioi km²[5]. baino gehiago dira. Artxipelagoko 25.000 uharteetan artxipelgo[6] txiki asko osatzen dituzte.
- Sondako uharteak, Sondako uharte handiak eta Sondako uharte txikiak hartzen dituena.
- Filipinak.cwdzxwe
Artxipelagoa bi taldetan banatuta dagoela esan daiteke: hegoaldean, Malaysiako arkua, Koko uharteak, Andaman eta Nicobar uharteak eta Sondako uharteak (Sumatra, Java, Bali, Lombok, Sumbawa eta Flores); ekialdean, Filipinak, Zelebes eta Moluka uharteak. Bi arkuen artean, Borneoko uharte handia dago.
Sei uharte handienak Ginea Berria, Borneo, Sumatra, Celebes, Java eta Luzon dira.
Geologikoki, artxipelagoa munduko eskualde bolkaniko aktiboenetako bat da. Altxaera tektonikoek mendi handiak sortu dituzte, baita altuena ere Kinabalu mendian, Sabahen, 4 095.2 metroko altuerarekin, eta Papuan Puncak Jaya, 4 884 metrokoa. Uhartedi osoko klima, ekuatorean duen posizioagatik, tropikala da.
Biogeografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Artikulo nagusia: Wallacen lerroa
1521ean, Antonio Pigafettak — Fernando de Magallanesen bidaiaren jarraipenean (Magallanes bera Mactanen hil ondoren) — ohartarazi zuen Filipinetako uharteen eta Moluketako uharteen (Espezieen uharteak) arteko kontraste biologikoak (lerroaren bi aldeetan daude)
Alfred Russel Wallacek, XIX. mendeko naturalista, Asia eta Australiako flora eta fauna banatzen zituen muga bat egotea proposatu zuen, gaur egun Wallaceren lerroa bezala ezagutzen dena. Lerroak malaysiar artxipelagoko ur sakonak zeharkatzen ditu, Borneo eta Zelebes uharteen artean, eta Lombok itsasartetik, Bali (mendebaldean) eta Lombok (ekialdean) artean. Lerro hori Asiako eta Australiako eskualde zoogeografikoen arteko Wallacea trantsizio-eremuaren mendebaldeko muga da orain. Zona honek jatorri asiarra eta australiarra duten espezieen nahasketa du, baita espezie endemikoak ere.
Demografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Uhartediak 380 milioi biztanle baino gehiago ditu, Java (140 milioi), Luzon (53 milioi), Sumatra (50 milioi), Taiwan (23 milioi), Mindanao (22 milioi) eta Sri Lanka (20 milioi) nabarmentzen direlarik.
Indonesian uste diren 17.500 uharteetatik, adibidez, 6.000 uharte inguru baino ez daude biztanleak.[7] - Artxipelagoko populazioa austronesiar herrien azpitaldeek osatzen dute nagusiki, eta, ondorioz, mendebaldeko malaysiar-polinesiar hizkuntzek. Asiako hego-ekialdeko eskualde horrek harreman sozial eta kulturalak izan zituen Ozeano Bareko beste herri austronesiar batzuekin, Asiako hego-ekialdeko herri kontinentalekin baino gehiago.
Penintsulako Malaysiako eskualdea Itsas Asiako hego-ekialdean dago (Maritime Southeast Asia)[8]. Beraz, Ozeaniatik kanpoko herri austronesiko guztiak eskualde kultural bakar batean biltzen dira.
Eskualde honetako erlijio nagusiak islama, kristautasuna, budismoa, hinduismoa eta animismo tradizionala dira.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Euskaltzaindia. (2012-06-29). 171. araua: Asiako toponimia. (Noiz kontsultatua: 2013-02-10).
- ↑ (Ingelesez) Tarling, Nicholas. (1999). The Cambridge history of Southeast Asia. 1 (2. argitaraldia) Cambridge University Press, 304 or. ISBN 0521663695..
- ↑ (Ingelesez) Wallace, Alfred Russel. (1863). On the Physical Geography of the Malay Archipelago. .
- ↑ (Ingelesez) cookson, michael. (2003-08-08). «Papua Web: The Malay Archipelago (Chapter XL - Races of Man in the Malay Archipelago)» www.papuaweb.org (Noiz kontsultatua: 2022-02-18).
- ↑ (Ingelesez) Moores, E. M.; Fairbridge, Rhodes W.. (1997-11-30). Encyclopedia of European and Asian Regional Geology. Springer Netherlands ISBN 978-0-412-74040-4. (Noiz kontsultatua: 2022-02-18).
- ↑ «Philippines : Gov.Ph : About the Philippines :» web.archive.org 2007-10-22 (Noiz kontsultatua: 2022-02-18).
- ↑ (Ingelesez) «IndoneXt.com is for sale» HugeDomains (Noiz kontsultatua: 2022-02-18).
- ↑ «Worldworx Travel - Regional Information - Asia - Maritime Southeast Asia» web.archive.org 2007-06-13 (Noiz kontsultatua: 2022-02-18).
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Datuak: Q208643
Multimedia: Malay Archipelago / Q208643