Edukira joan

Ürümqi

Koordenatuak: 43°49′21″N 87°36′45″E / 43.8225°N 87.6125°E / 43.8225; 87.6125
Wikipedia, Entziklopedia askea
Ürümqi
Үрүмчи
乌鲁木齐
Prefektura mailako hiria
Administrazioa
Estatu burujabe Txinako Herri Errepublika
Eskualde autonomoXinjiang
AlkateaIlham Sabir (en) Itzuli
Izen ofiziala乌鲁木齐市
ئۈرۈمچى شەھىرى
ᠥᠷᠥᠮᠴᠢ
ٷرىمجى
Jatorrizko izenaҮрүмчи
乌鲁木齐
Posta kodea830000
Geografia
Koordenatuak43°49′21″N 87°36′45″E / 43.8225°N 87.6125°E / 43.8225; 87.6125
Map
Azalera13.783,1 km²
Altuera800 m
Demografia
Biztanleria3.112.559 (2010)
4.054.369 (2020)
Adierazpen errorea: Ustekabeko < eragileaAdierazpen errorea: Hitz ezezaguna "br" (2010)
Dentsitatea226 bizt/km²
Informazio gehigarria
Telefono aurrizkia991
Ordu eremuaUTC+08:00 eta Xinjiang Time (en) Itzuli
Hiri senidetuakMaxhad, Duxanbe, Batumi, Txeliabinsk eta Peshawar
Matrikula新A
urumqi.gov.cn
Hiriaren ikuspegia arratsaldeko azken orduetan.

Ürümqi edo Urumtxi[1] (uigurreraz: ئۈرۈمچی‎‎; txinera sinplifikatuz: 乌鲁木齐; pinyinez: Wūlǔmùqí) Xinjiang lurralde autonomoan dagoen prefektura mailako hiria da. Guztira, 3.575.000 biztanle inguru dauzka eta 10.989 kilometro karratuko azalera. Erdialdeko Asiako hiri handiena da. Tang dinastia garaian Zetaren Bideko eremu garrantzitsua izan zen eta Qing dinastia garaian, XIX. mendean, merkatal eta kultur erdigune garatua izan zen.

Errekorren Guinness Liburuan jasota dagoenaren arabera itsasotik urrutien dagoen hiririk handiena da, Urumqitik hurbilen dagoen itsasoa 2.500 kilometrotik gora baitago[2]. Asia kontinentearen erdigunea ere kontsideratzen da[3].

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zetaren Bidearen iparraldeko adarrean kokaturik egon arren inguruko beste hiriak baino askoz berriagoa da, aurreneko asentamendua VII. mendean dokumentaturik baitago eta XVII. mendean Dzungariako Khanerria sortu zen arte ez baitzen asentamendu iraunkorrik izan. Gaur egungo hiria XVIII. mendeko berreraikuntzaren fruitua da.

Eskualdearen historia goiztiarra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jushiak (txinera sinplifikatuz: 車師; pinyinez: Jūshī) izan ziren eremu honetako aurreneko biztanleak. Jushi edo Gushi jendea kaukasoar jatorrikoa zen, ilehoria eta begi urdinduna[4]. Urabo izeneko herria sortu zuten gaur egungo Ürümqi hiritik 10 kilometro hegoaldera.

648 urtean, Tang dinastia garaian, Luntai hiria sortu zen Urabo egon zen tokian[5]. Xinjiang protektoratuko gobernuaren egoitza bihurtu zen eta Zetaren Bidea egiten zuten karabanei zergak eskatzen zitzaizkien. An Lushan matxinadaren ondorioz Tang dinastia ahuldu egin zen IX. mendean eta uigurrek hartu zuten lurraldearen kontrola, Qocho erresuma sortuz.

Hurrengo mendeetako informazio askorik ez dago. Mongoliarrek Bishbalik ("bost hiri") izena eman zioten inguru honi, gaur egungo Ürümqi hiria kokatzen den eremuan bost hiri zeudela iradokiz[6].

Hiriaren sorrera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mongolen artean mendebalderen kokaturik zeuden oirat leinuek Dzungar Khanatoa eratu zuten eta hiri bat sortu zutela uste da. Hauek Ürümqiri gaur egun daukan izena eman zioten. Beren hizkuntzan "larre ederrak" esan nahi du[5]. 5 kilometro mendebaldera dagoen Jiujiawan hiria aipatzen dute Ming dinastia garaikideko agiriek, hori izan zitekeen dzungariarren Ürümqi.

Hiri txikia zen eta ez zuen 200 kilometro hego-ekialdera dagoen Turfan hiriak zeukan garrantzirik. Mongoliarrek zaldiak hazteko erabiltzen zituzten inguruko larreak[6]. Dzungaria Khanatoaren kontrola eskuratzeko borroketan dzungariarrek khoshuut leinua kanporatu eta uigurrak ekarri zituzten Ürümqi populatzeko eta landa eremuak lantzeko[7].

Qing dinastia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XVIII. mendean Dzungariako khanatoaren eta Txinako inperioaren arteko gerra sortu zen. Qing dinastiak agintzen zuen Txinan eta mantxuen tropak erabiliz 1755 urtean Ürümqi eskuratu eta dzungariar guztiak hil zituzten. "Dzungariarren genozidioa" izenarekin ezagutzen den gertaera da. Berehala gotorleku bat eraiki zuten eta 1759an hiria inguratzen zuten eremu despopulatetan nekazal eremuak eraiki zituen. Mantxuek Guan Yu gerraren jainkoaren omenezko tenplo gorri bat eraiki zuten eta Ürümqik "Tenplo gorria" ezizena hartu zuen. 1763 eta 1767 artean mantxuek hiriaren harresia eraiki zuten[6]. Qianlong enperadoreak hiri berriari Dihua izena eman zion (txinera sinplifikatuz: 迪化; pinyineraz: Díhuà; mantxueraz Wen de dahabure fu), "argitu" esan nahi du. 1771 urtean beste hiri bat eraiki zuten, Gongning Cheng (鞏寧城), aurrekoaren ipar-mendebaldean, eta bertan ezarri zuten gobernuaren egoitza[6].

Urteek aurrera egin ahala Dihua Han txinatarren hiria bihurtu zen eta Xinjiang protektoratuko merkatal erdigune nagusia izatera iritsi zen. Txina guztitik etortzen hasi ziren Dihuara, Han txinatarrak eta Hui etnia musulmana ere bai[8]. 1762 urterako inmigranteek 500 denda ireki zituzten eta bidaiariek hiriaren sofistikazio kulturala aipatzen dute, Pekin berarekin alderatzeraino (Ji Xiaolan).

Islama indarra hartzen ari zen eskualdean eta 1870 urtean Ürümqiko borroka izan zen Yaqub Beg jeneralaren tropa turkiarren eta Tuo Ming tropa dungandarren artean. Txinatarrek Yaqub Beg-en alde egin zuten eta garaipena lortu zuten. Gongning Cheng hiria hartu zuten eta erabat suntsitua gelditu zen[9]. Honen ondoren Qung dinastiak bere kontrola ezarri zuen berriz eta 1884an Xinjiang protektoratuko hiriburu bihurtu zuen Dihua.

XX. mendea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Qing dinastiaren kolapsoaren ondoren Txinako Errepublika sortu zen. Buruzagi militarrek agindu zuten hirian; Yang Zengxin (1911-1928), Jin Shuren (1928-1933), Sheng Shicai (1933-1942) eta Zhang Zhizhong (1942-1949)[10]. 1933 eta 1934 artean borroka handiak izan ziren Ürümqin.

1954ko otsailaren 1ean Txinako Herri Errepublika eratu zen eta dzungaroen izen zaharra eskuratu zuen hiriak, Ürümqi[5]. 1970. hamarkadan Txinak Xinjiang probintziarekiko zeukan kontrol gogorra jeitsi eta Ürümqik garapen handia izan zuen, petrolio eta gas ustiapenaren bidez. Uigurrek meskitak eraikitzeko baimenak lortu zituzten, Xinjiang probintziaren hegoaldean ez bezala[11].

Uigur eta txinatarren arteko istiluak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
2009an istilu etnikoak gertatu ziren.
Sakontzeko, irakurri: «2009ko Ürümqiko istilu etnikoak»

Azken urteetan uigur musulmanen eta Han txinatarren arteko istilu gogorrak izan dira. 1989ko maiatzean izan ziren aurreneko borrokak eta 1997 urtean txinatarrek Ürümqi bonbakatu zuten. Istilurik handienak 2009 urtean izan ziren. Hainbat manifestazio antolatu zituzten uigurrek, baina manifestazio baketsu zirenetan indarkeria zabaldu zen, eta ehundaka auto, autobus, denda eta bestelako ondasun birrindu zituzten. 150 pertsonatik gora hil ziren[12], gehienak Han etniako kideak.

Geografia eta Klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Itsasoetatik hain urrun egonik erabat kontinentala da Ürümqi hiria[2]. Basamortuz inguraturik egon arren inguruko mendi garaietako galziarretatik sortzen diren ibai ugari iristen dira eskualdera. Karez izeneko kanal sistema tradizionalak etengabeko ur hornidura bermatu izan du[5]. Nekazaritzaren garapenak baina ur eskaria handiagotu du azken urteetan eta XXI. mendean Irtysh–Karamay–Ürümqi ubidea eraiki zen.

Kokapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Prefektura mailako Urumqi hiriaren mugakideak honakoak dira: Wujiaqu iparraldean, Changji Hui prefektura autonomoa ipar-ekialdean eta mendebaldean, Turpan prefektura ekialde eta hego-ekialdean, eta Bayingolin Mongoliar prefektura autonomoa hegoaldean.

Klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
    Datu klimatikoak (Ürümqi)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) −7.4 −4.7 2.7 16.1 23.1 27.6 30.1 29.0 23.1 13.2 2.0 −4.4 12.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) −16.6 −13.7 −5.4 4.8 11.2 16.1 18.2 16.7 11.2 3.1 −5.9 −12.9 2.2
Pilatutako prezipitazioa (mm) 10.4 10.0 18.5 32.3 38.9 36.2 30.4 23.3 26.2 26.3 19.1 14.6 286.3
Prezipitazio egunak (≥ 0.1 mm) 9.2 7.2 7.2 6.8 6.8 8.0 8.4 6.3 5.0 5.5 6.9 9.6 86.9
Eguzki orduak 101.6 128.8 180.5 248.0 283.3 282.7 298.7 301.0 262.6 224.4 127.4 84.3 2523.3
Hezetasuna (%) 78 77 71 48 43 43 43 41 44 58 74 78 58.2
Iturria: [[13]]

Banaketa administratiboa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ürümqiko barruti eta konderrien mapa.

Demografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Meskita bat Ürümqin.

Ürümqi hiri kultur anitza izan da sorreratik bertatik[14]. Dihua hirian txinatarrak nagusi izan arren musulmanak ziren uigur eta Hui populazioak hiriaren hegoaldeko harresiaren kanpoaldean kokatu ziren. Gaur egun harresirik ez dagoen arren musulmanak bertan kontzentraturik jarraitzen dute[15].

Etnia Populazioa (%)
2000 urtean		 Populazioa (%)
2010 urtean[16]
Han (txinatarrak) 1.567.562 (%75,30) 2.331.654 (%74,91)
Uigurrak 266.342 (%12,79) 387.878 (%12,46)
Hui-ak 167.148 (%8,03) 280.186 (%9,00)
Kazakhak 48.772 (%2,34) 68.076 (%2,19)
Mantxuak 7.682 (%0,37) 8.541 (%0,27)
Mongolak 7.252 (%0,35) 10.454 (%0,34)

Azpiegiturak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Ürümqi Diwopu Nazioarteko Aireportua»

Ondasun nabarmenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Bazar Handia
  • Tianchi aintzira[5]
  • Herritarren enparantza eta parkea
  • Xinjiangeko Zetaren Bidearen museoa
  • Ürümqiko meskita tartariarra
  • Asiaren erdigunearen monumentua[3]

Iruditegia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Euskaltzaindia. (2012-06-29). 171. araua: Asiako toponimia. (Noiz kontsultatua: 2013-02-11).
  2. ↑ a b (Ingelesez) «Land farthest from sea» Guinness World Records (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).
  3. ↑ a b «DCP: Geographic Center of Asia (visit #1)» www.confluence.org (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).
  4. ↑ «Turpan's Jiaohe Ancient Ruins 交河故城 | Traveler's Guide» Xinjiang: Far West China 2019-04-03 (Noiz kontsultatua: 2019-10-15).
  5. ↑ a b c d e «Wayback Machine» web.archive.org 2002-10-21 (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).
  6. ↑ a b c d (Ingelesez) Gaubatz, Piper Rae. (1996). Beyond the Great Wall: Urban Form and Transformation on the Chinese Frontiers. Stanford University Press ISBN 9780804723992. (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).
  7. ↑ (Ingelesez) Millward, James A.. (2007). Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang. Columbia University Press ISBN 9780231139243. (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).
  8. ↑ (Ingelesez) Millward, James A.. (1998-06-01). Beyond the Pass: Economy, Ethnicity, and Empire in Qing Central Asia, 1759-1864. Stanford University Press ISBN 9780804797924. (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).
  9. ↑ (Ingelesez) Kim, Hodong. (2004-02-25). Holy War in China: The Muslim Rebellion and State in Chinese Central Asia, 1864-1877. Stanford University Press ISBN 9780804767231. (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).
  10. ↑ (Ingelesez) Starr, S. Frederick. (2015-03-04). Xinjiang: China's Muslim Borderland: China's Muslim Borderland. Routledge ISBN 9781317451372. (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).
  11. ↑ (Ingelesez) Finley, Joanne N. Smith. (2013-09-09). The Art of Symbolic Resistance: Uyghur Identities and Uyghur-Han Relations in Contemporary Xinjiang. BRILL ISBN 9789004256781. (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).
  12. ↑ Berria. «140 lagun hil dira Txinan uigurren protestetan» Berria (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).
  13. ↑ https://web.archive.org/web/20090716061113/http://cdc.cma.gov.cn/shuju/index3.jsp?tpcat=SURF&dsid=SURF_CLI_CHN_MUL_MMON_19712000_CES&pageid=3 China Meteorological Administration
  14. ↑ (Ingelesez) «Ürümqi | China» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).
  15. ↑ (Ingelesez) Starr, S. Frederick. (2015-03-04). Xinjiang: China's Muslim Borderland: China's Muslim Borderland. Routledge ISBN 9781317451372. (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).
  16. ↑ (Ingelesez) Walcott, Susan M.; Johnson, Corey. (2013-11-12). Eurasian Corridors of Interconnection: From the South China to the Caspian Sea. Routledge ISBN 9781135078751. (Noiz kontsultatua: 2019-10-20).

Herri eta hiri senidetuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Xinjiang eskualde autonomoaren kokapena Txinako mapan. Xinjiang eskualde autonomoko udalerriak Xinjiang eskualde autonomoaren kokapena Txinako mapan.

Aksu • Altay • Aral • Bayin'gholin • Börtala • Changji • Hami • Hotan • Karamay • Kashgar • Kizilsu • Shihezi • Tacheng • Tumshuke • Turpan • Ürümqi • Wujiaqu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ürümqi&oldid=9103673"(e)tik eskuratuta