Edukira joan

Tagalo

Wikipedia, Entziklopedia askea
Tagalo
wikang Tagalog
Hiztunen hedapena.
Datu orokorrak
Lurralde eremuaFilipinak
Hiztunak24 milioi inguru lehen hizkuntza moduan eta 65 milioi baino gehiago bigarren mintzaira gisa.
Rankinga40. hizkuntza mintzatuena
Ofizialtasuna-
EskualdeaLuzon
AraugileaKomisyon sa Wikang Filipino
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
Austro-Tai hizkuntzak
austronesiar hizkuntzak
malaysiar-polinesiar hizkuntzak
Philippine (en) Itzuli
Greater Central Philippine (en) Itzuli
Central Philippine (en) Itzuli
Tagalogic (en) Itzuli
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiasubjektu aditza objektua, aditza-subjektua-objektua, aditza objektua subjektua, objektua aditza subjektua, adjective-noun (en) Itzuli, hizkuntza sintetikoa, hizkuntza eranskaria, pitch accent (en) Itzuli eta syllable-timed (en) Itzuli
Denbora gramatikalakorainaldia, lehenaldia eta geroaldia
Kasu gramatikalakdirect case (en) Itzuli, absolutiboa eta oblique case (en) Itzuli
Alfabetoalatindar alfabetoa, Filipino alphabet (en) Itzuli, Abakada alphabet (en) Itzuli, Philippine Braille (en) Itzuli eta Baybayin (en) Itzuli
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1tl
ISO 639-2tgl
ISO 639-3tgl
Ethnologuetgl
Glottologtaga1269
Wikipediatl
Linguasphere31-CKA-a
ASCL6511
IETFtl

Tagaloa[1][2] (Tagalog) austronesiar familiako hizkuntza da eta filipinera (Filipino) haren estandarizazioa. Filipinetako biztanleriaren laurden bat osatzen duen tagalo herriaren lehen hizkuntza da, baita Filipinetako biztanle gehienen bigarren hizkuntza ere. Horregatik, egun Filipinetako mintzaira nagusia da[3]. Horrez gain, Filipinetako hizkuntza ofiziala ere bada, ingelesarekin batera.

2000ko Filipinetako erroldaren arabera, 57,3 milioi filipinarrek hitz egiten zuten (nahiz eta den-denak hiztun osoak ez izan), hau da, eskolara joan ahal izan ziren familien % 96[4]. Horien artean 22 milioi baino zertxobait gehiagok, Filipinetako biztanleriaren % 28k, ama-hizkuntza gisa hitz egiten zuten[5]. Filipinetako Estatistika Agintaritzaren arabera, 2014an 100 milioi pertsona bizi ziren Filipinetan, eta gehienek tagalozko oinarrizko ulermen-maila zuten.

Hiztunen geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tagalo hiztunak munduan. Gorriz 500.00 hiztun baino gehiago biltzen dituzten guneak, laranjaz 100.000-500.000 hiztun artean biltzen dituztenak eta arrosaz 100.000 hiztun baino gutxiago biltzen dituztenak.

Hiztunak nagusiki Luzon uharteko erdian eta hegoaldean bizi dira.

Tagalo herriaren jatorrizko lurraldeak, Katagaluganek, Luzon uhartearen hego-erdialaldeko zati handi bat hartzen du. Marinduque eta Mindoro uharteetan bizi diren biztanleek ere lehen hizkuntza dute, baita Palawanekoek ere, neurri txikiagoan bada ere. Luzongo erdialdeko Pampanga eta Tarlac probintzietan, Bicol-go eskualdeko Ambos Camarines probintzian eta Baguio-ko Cordillera hirian gutxiengo esanguratsuak daude. Mindanaoko Cotabato hiriko hizkuntza nagusia eta, beraz, biztanle gehienek tagaloa lehen hizkuntzatzat duten toki bakarra da Luzonetik kanpo[6].

Estatus ofiziala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hizkuntza ofizial gisa lehen aldiz onartzea Filipinetako lehen konstituzio iraultzaileak ekarri zuen, hau da, 1897ko Biak-na-Batoko Konstituzioak.

1935ean, Filipinetako konstituzioak ingelesa eta gaztelania hizkuntza ofizial izendatu zituen, baina jatorrizko hizkuntzetako batean oinarritutako hizkuntza nazional komun bat garatu eta erabiltzeko agindua eman zuen[7]. Aztertu eta eztabaidatu ondoren, Hizkuntzen Institutu Nazionalak, Filipinetako zenbait eskualde ordezkatzen zituzten zazpi kidez osatutako batzordeak, tagaloa aukeratu zuen, gerora Filipinetako hizkuntza nazional bilakatu zen horren oinarri gisa. Manuel L. Quezon presidenteak, 1937ko abenduaren 30ean, horretarako aukeratutako hizkuntza tagaloa zela jakitera eman zuen publikoki. Erabaki horrek soka luzea ekarri zuen. Izan ere, gizartean iritzi eta ikuspuntu kontrajarri asko zeuden. Hori dela eta, 1939an, Quezon presidenteak izena aldatu zion hizkuntzari eta Wikang Pambansâ (hizkuntza nazionala) deitu zuen[8].

1940ko apirilaren 12an, hezkuntzaren alorrean, 263 Agindu Betearazlea eman zuten, herrialdeko eskola publiko eta pribatu guztietan hizkuntza nazionalaren irakaskuntza arautu zuena[9].

Bigarren Mundu Gerran, japoniarren gobernupean, nabarmen bultzatu zen tagaloa hizkuntza nazional gisa. Zehazki, 1943ko Konstituzioak honako hau dio: "Gobernuak neurriak hartuko ditu tagaloa nazio hizkuntza gisa garatzeko eta hedatzeko".

1959an, José Romero Hezkuntza Idazkariak Pilipino izena jarri zion, ñabardura nazionala eman nahian, etnikoaren ordez. Hala ere, izen aldaketak ez zuen onarpen handirik lortu tagaloak ez ziren biztanleen artean eta, cebutarrek bereziki, beste behin aldarrikatu zuten hizkuntza nazionalaren oinarri gisa tagaloa aukeratu izana onartezina zela.

1971ko Konbentzio Konstituziogilean berpiztu zen berriro hizkuntza nazionalaren auzia. Ordezkari gehienak "hizkuntza nazional" baten ideia erabat baztertzearen alde zeuden[10]. Erdibideko akordio batera iristea lortu zuten: hizkuntza nazionalaren ikuspegi "unibertsalista" gailendu zen eta pilipino deitu zioten. 1973ko konstituzioak, hortaz, ez du tagaloa aipatzen.

1987an, konstituzio berria idatzi zenean, filipinoa hizkuntza nazional izendatu zuten. Konstituzioak zehazten zuen hizkuntzak garatuz joan ahala, beste hizkuntza batzuk oinarri hartuta are gehiago garatu eta aberastuko zela. Hala ere, ikuspegi "unibertsalista" sortu zenetik jada hamarkada batzuk igaro diren arren, badirudi alde gutxi edo bat ere ez dagoela tagaloaren eta filipinoaren artean.

Hizkuntza horri, ingelesarekin batera, nazio-hizkuntza gisa estatus ofiziala eman ziona 1973ko konstituzioa (pilipino deituta)[11] izan zen lehedabizi, eta egun indarrean dirauen 1987ko konstituzioak (filipino deituta)[12] gero.

Filipinetako belaunaldi helduenetako kide batzuek uste dute kolonialismo europarraren ostean ingelesaren ordez tagaloa (edo filipinera) herrialde osoan inposatu izanak (hedabideetan eta hezkuntzan, adibidez) oso ondorio kaltegarriak izan dituela.[13]

Hezkuntzari erreparatuz gero, 2009an Hezkuntza Sailak agindu bat eman zuen MLE izeneko ama-hizkuntzan oinarritutako hezkuntza-sistema eleaniztuna instituzionalizatzeko. Sistema horretan, irakaskuntza ikaslearen ama-hizkuntzan egiten da nagusiki (dagokion eskualdeko hizkuntzan), gutxienez hirugarren gradura arte, eta hizkuntza osagarriak, hala nola filipinera eta ingelesa, bigarren gradutik aurrera txertatzen dira irakasgai bereizi gisa. Aldiz, Bigarren Hezkuntzan filipinera eta ingelesa irakaskuntzaren hizkuntza nagusiak dira, eta ikaslearen lehen hizkuntzak osagarri rola hartzen du[14]. Hautatutako eskoletan proba pilotuak egin ondoren, MLE programa 2012-2013 ikasturtetik aurrera ezarri zen herrialde osoan[15][16].

Alfabetoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baybayin

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Tagaloa baybayin izeneko abugida (alfasilabario) bereziaz idazten zen espainiarrek XVI. mendean Filipinak kolonizatu aurretik: 3 bokal eta 14 kontsonante irudikatzen zituzten sinboloek osatzen zuten. Alfabetatze maila nahiko altua izan zen arren, baybayina pixkanaka erabiltzeari utzi zioten eta espainiarren gobernupean irakatsitako latindar alfabetoaren alde egin zuten.

Baybayina erabiltzeko moduari buruzko nahastea egon da, egiaz alfasilabarioa baita eta ez alfabetoa. Idazkera sistema propioa den heinean, latindar alfabetoko letra guztiak ezin dira adierazi baybayin alfasilabarioko pareko hizki bakar batekin. Mendebaldeko hizkuntzetako soinuak sortzeko letrak batu beharrean, baybayinak silabak irudikatzeko sinboloak erabiltzen ditu.

Apostrofe baten antza duen kudlit ikurra erabiltzen da, kontsonanteei bokalaren soinua gehitzeko. Adibidez:

Latindar alfabetoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Abecedario

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XX. mendearen lehen erdira arte, tagaloa gaztelaniaren ortografian oinarritutako hainbat formatan idazten zen, abecedario izeneko 32 letrako alfabetoaz[17][18].

Letra larria Letra xehea Letra larria Letra xehea
A a Ng ng
B b Ñ ñ
C c N͠g / Ñg n͠g / ñg
Ch ch O o
D d P p
E e Q q
F f R r
G g Rr rr
H h S s
I i T t
J j U u
K k V v
L l W w
Ll ll X x
M m Y y
N n Z z

Abakada

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hizkuntza nazionala tagaloan oinarritu zenean, Lope K. Santos gramatikariak 20 letraz osatutako abakada izeneko alfabeto berria sartu zuen, balarila izeneko eskola-gramatikako liburuetan[19][20].

Letra larria Letra xehea Letra larria Letra xehea
A a N n
B b Ng ng
K k O o
D d P p
E e R r
G g S s
H h T t
I i U u
L l W w
M m Y y

Alfabeto berrikusia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1987an, Hezkuntza, Kultura eta Kirol Sailak memorandum bat paratu zuen eta bertan adierazi zuen filipineraren alfabetoa filipino-tagalo abakada bertsiotik 28 hizkiko beste alfabeto batera aldatu zela, batez ere maileguak jasotzeko, bereziki gaztelania eta ingelesezko abizenak[21].

Letra larria Letra xehea Letra larria Letra xehea
A a Ñ ñ
B b Ng ng
C c O o
D d P p
E e Q q
F f R r
G g S s
H h T t
I i U u
J j V v
K k W w
L l X x
M m Y y
N n Z z

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1794ko tagalo hiztegia.

Tagalo hitza taga-ilog ("ibaiko biztanlea") endonimotik dator, tagá- ("bertakoa" edo "-koa") eta ilog ("ibaia") hitzetatik. David Zorc eta Robert Blust hizkuntzalariek diotenez[22], Filipinetako tagaloak eta beste talde etnolinguistiko batzuk Mindanaoko ipar-ekialdean edo ekialdeko Bisayak uharteetan sortu ziren.

Hizkuntza idatzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Espainiar Inperioaren menpe egondako 333 urtean zehar, elizgizon espainiarrek hainbat gramatika eta hiztegi idatzi zituzten. 1610ean, Francisco Blancas de San José apaiz dominikoak Arte y reglas de la lengua tagala argitaratu zuen Bataan-en (1752 eta 1832ko bi ediziotan berrikusi zuten). 1613an, Pedro de San Buenaventura apaiz frantziskotarrak lehen tagalo hiztegia argitaratu zuen, Uocabulario de la lengua tagala izenburupean, Pila udalerrian, Laguna probintzian.

Diariong Tagalog egunkaria.

Tagalozko funtsezko lehen hiztegia Pablo Clain misiolari jesuita txekiarrak idatzi zuen XVIII. mendearen hasieran. Clainek tagaloz hitz egiten zuen eta bere liburuetako batzuetan erabili zuen. Hiztegia prestatu zuen, gero Francisco Jansens eta Jose Hernándezi pasatu zitzaiena[23]. Juan de Nocedak eta Pedro de Sanlúcarrek lanaren bilketa osagarria prestatu zuten eta Manilan 1754an Vocabulario de la lengua tagala izenburupean argitaratu; gero, behin eta berriz berrargitaratu zen[24], azken edizioa 2013an, Manilan.

Testu zaharren artean nabarmentzekoa da, besteak beste, Arte de la lengua tagala y manual tagalog para la administración de los Santos Sacramentos (1850)[25].

1882an sortu zen Filipinetako lehen egunkari elebiduna, Diariong Tagalog (Tagalozko egunkaria), tagaloz eta gaztelaniaz.

Hiztegi laburra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hona oinarrizko hitz eta esaldi batzuk:[26][27]:

Esaldi arruntak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euskara Tagalog (ahoskera Nazioarteko Alfabeto Fonetikoan)
Nola duzu izena? Anó ang pangálan ninyo/nila*? (errespetuzko forma edo plurala) [ɐˈno: aŋ pɐˈŋaːlan nɪnˈjo], Anó ang pangálan mo? (singularra) [ɐˈno: aŋ pɐˈŋaːlan mo]
Zer moduz zaude? kumustá [kʊmʊsˈta] (egungo forma), Anó po áng lagáy ninyo/nila? (antzinako forma)
Egun on! Magandáng umaga! [mɐɡɐnˈdaŋ uˈmaːɡa]
Eguerdi on! (11:00-13:00 artean) Magandáng tanghali! [mɐɡɐnˈdaŋ taŋˈhaːlɛ]
Arratsalde on! (13:00-18:00 artean) Magandáng hapon! [mɐɡɐnˈdaŋ ˈhaːpon]
Gabon! Magandáng gabí! [mɐɡɐnˈdaŋ ɡɐˈbɛ]
Agur Paálam [pɐˈʔaːlam]
Mila esker Salamat [sɐˈlaːmat]
Hau edo hauxe (erakuslea) ito [ʔiˈto]
Hori (erakuslea) iyan [ʔiˈjan]
Hura (erakuslea) iyon[ʔiˈjon]
Bai oo [ˈoːʔo]

opò [ˈʔo:poʔ] edo ohò [ˈʔo:hoʔ] (formala, errespetuzkoa forma)

Ez Hindî [hɪnˈdɛʔ] (etenaldi edo esaldiaren bukaeran), askotan laburtzen da: dî [dɛʔ]

hindî pô (formala, errespetuzkoa forma)

Ez dakit hindî ko álam [hɪnˈdiː ko aːlam]

Oso informala: ewan [ʔɛˈʊɑn]

Barkatu pasensya pô [pɐˈsɛːnʃa poʔ] ("pazientzia" hitzetik datorrena) edo paumanhin po, patawad po [pɐtaːwad poʔ] (hitzez hitz "barkamena eskatzen dizut")
Ez dut ulertzen edo ez zaitut ulertu. Hindî ko naiintindihan [hɪnˈdiː ko nɐʔɪɪnˌtɪndiˈhan] edo

Hindi ko nauunawaan [hɪnˈdiː ko nɐʔʊʊnawaʔˌʔan]

Zer? Anó? [ɐˈno]
Non? Saán? [sɐˈʔan], Nasaán? [ˌnaːsɐˈʔan]
Zergatik? Bakít? [bɑˈkɛt]
Noiz? Kailan? [kɑjˈlɑn], [kɑˈɪˈlɑn], edo [kɛˈlɑn]
Nola? Paánó? [pɑˌɐˈno]
Komuna non dago? Nasaán ang banyo? [ˌnaːsɐˈʔan ʔaŋ ˈbaːnjo]
(Topa egiteko erabiltzen den esaldia) Mabuhay! [mɐˈbuːhaɪ]
Pozoiari buruzko kartel bat Kaliforniako Zientzia Akademian, San Frantziskon. Gaztelaniara (goian), txinerara (eskuinean) eta tagalora (behean) egindako itzulpenak dira.

Hilabeteak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hilabetea Tagaloz (laburdura)
Urtarrila Enero (Ene.)
Otsaila Pebrero (Peb.)
Martxoa Marso (Mar.)
Apirila Abríl (Abr.)
Maiatza Mayo (Mayo)
Ekaina Hunyo (Hun.)
Uztaila Hulyo (Hul.)
Abuztua Agosto (Ago.)
Iraila Setyembre (Set.)
Urria Oktubre (Okt.)
Azaroa Nobyembre (Nob.)
Abendua Disyembre (Dis.)

Asteko egunak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Asteko eguna Tagaloz
Astelehena Lunes
Asteartea Martes
Asteazkena Miyerkules / Myerkules
Osteguna Huwebes / Hwebes
Ostirala Biyernes / Byernes
Larunbata Sabado
Igandea Linggo

Zenbakiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1 isa
2 dalawa
3 tatlo
4 apat
5 lima
6 anim
7 pito
8 walo
9 siyam
10 sampu

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-12-19).
  2. ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
  3. ↑ Encyclopedia of language & linguistics. (2nd ed. argitaraldia) Elsevier 2006 ISBN 0-08-044299-4. PMC 61441874. (Noiz kontsultatua: 2022-05-10).
  4. ↑ «EDUCATIONAL CHARACTERISTICS OF THE FILIPINOS» web.archive.org 2008-01-27 (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  5. ↑ «Philippines: Population Expected to Reach 100 Million Filipinos in 14 Years» web.archive.org 2008-01-28 (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  6. ↑ «Muslim Rulers and Rebels» publishing.cdlib.org (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  7. ↑ (Ingelesez) «1935 Constitution amended | GOVPH» Official Gazette of the Republic of the Philippines (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  8. ↑ Gonzalez, Andrew. (1998-09-01). «The Language Planning Situation in the Philippines» Journal of Multilingual and Multicultural Development 19 (5): 487–525.  doi:10.1080/01434639808666365. ISSN 0143-4632. (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  9. ↑ «Filipino Language in the Curriculum - National Commission for Culture and the Arts» web.archive.org 2018-08-21 (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  10. ↑ (Ingelesez) «What the PH constitutions say about the national language» RAPPLER 2014-08-07 (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  11. ↑ (Ingelesez) «1973 Constitution of the Republic of the Philippines | GOVPH» Official Gazette of the Republic of the Philippines (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  12. ↑ (Ingelesez) «The Constitution of the Republic of the Philippines | GOVPH» Official Gazette of the Republic of the Philippines (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  13. ↑ «E for English» The Economist ISSN 0013-0613. (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  14. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  15. ↑ (Ingelesez) February 17, 2012 DO 16, s. 2012 – Guidelines on the Implementation of the Mother Tongue-Based- Multilingual Education (MTB-MLE) | Department of Education. (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  16. ↑ Dumlao, Artemio. «K+12 to use 12 mother tongues» Philstar.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-12).
  17. ↑ «The evolution of the native Tagalog alphabet by Guillermo Gomez Rivera, Opinion, EMANILA NEWS» web.archive.org 2013-09-19 (Noiz kontsultatua: 2022-05-13).
  18. ↑ «The evoluton and disappearance of the Ğ in tagalog orthography since the 1593 doctrina Cristiana» web.archive.org 2012-01-13 (Noiz kontsultatua: 2022-05-13).
  19. ↑ Contemporary Asian American communities : intersections and divergences. Temple University Press 2002 ISBN 978-1-4399-0124-3. PMC 427508649. (Noiz kontsultatua: 2022-05-13).
  20. ↑ Martin, P. T.. (1986). Diksiyunaryong adarna : mga salita at larawan para sa bata. Children's Communication Center ISBN 971-12-1118-1. PMC 22110329. (Noiz kontsultatua: 2022-05-13).
  21. ↑ Pocket Tagalog dictionary. Periplus Editions (HK) Ltd. 2005 ISBN 978-0-7946-0345-8. PMC 61252120. (Noiz kontsultatua: 2022-05-13).
  22. ↑ Blust, Robert. (1991). «The Greater Central Philippines Hypothesis» Oceanic Linguistics 30 (2): 73–129.  doi:10.2307/3623084. ISSN 0029-8115. (Noiz kontsultatua: 2022-05-11).
  23. ↑ De Mesa, Alvin. (2022-01-02). «Mga karanasan ng mga guro sa baitang 3 sa pagtuturo ng mother tongue gamit ang Ortograpiyang Waray ng Komisyon sa Wikang Filipino» International Journal of Research Studies in Education 11 (1)  doi:10.5861/ijrse.2022.208. ISSN 2243-7711. (Noiz kontsultatua: 2022-05-11).
  24. ↑ (Gaztelaniaz) Noceda, Juan José de; Sanlucar, Pedro de. (1860). Vocabulario de la lengua tagala: compuesto por varios religiosos doctos y graves, y coordinado. Ramirez y Giraudier (Noiz kontsultatua: 2022-05-11).
  25. ↑ Spieker-Salazar, Marlies. (1992). «A contribution to Asian Historiography : European studies of Philippines languages from the 17th to the 20th century» Archipel 44 (1): 183–202.  doi:10.3406/arch.1992.2861. (Noiz kontsultatua: 2022-05-11).
  26. ↑ Pocket Tagalog dictionary. Periplus Editions (HK) Ltd. 2005 ISBN 978-0-7946-0345-8. PMC 61252120. (Noiz kontsultatua: 2022-05-10).
  27. ↑ Tagalog.. Simon & Schuster Audio 2011 ISBN 978-1-4561-0461-0. PMC 775432826. (Noiz kontsultatua: 2022-05-11).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Tagalo&oldid=9879378"(e)tik eskuratuta