درجه‌های نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران

درجه‌های نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به درجات نظامی مرسوم در نیروهای مسلح ایران اشاره دارد، که از ۳ سازمان نظامی شامل: ارتش جمهوری اسلامی ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی ایران تشکیل می‌شود. درجه‌های ارتش به ۴ نیرو شامل: نیروی زمینی، نیروی هوایی، نیروی پدافند هوایی و نیروی دریایی، درجه‌های سپاه به دو بخش (نیروی زمینی و نیروی هوافضا در یک بخش و نیروی دریایی به‌عنوان بخش دوم) هم‌چنین درجه‌های فراجا تقسیم می‌گردد.

ترتیب و تطبیق درجات میان نیروها

درجه‌های ارتش ایران
نیروها
زمینی و هوایی	دریایی
ارتشبد	دریابد
سپهبد	دریاسالار
سرلشکر	دریابان
سرتیپ	دریادار
سرتیپ دوم	دریادار دوم
سرهنگ	ناخدا یکم
سرهنگ دوم	ناخدا دوم
سرگرد	ناخدا سوم
سروان	ناوسروان
ستوان ۳، ۲ و ۱	ناوبان ۳، ۲ و ۱
استوار ۲ و ۱	ناواستوار ۲ و ۱
گروهبان ۳، ۲ و ۱	مهناوی ۳، ۲ و ۱
سرجوخه	سرناوی
سرباز ۲ و ۱	ناوی ۲ و ۱
سرباز	ناوی

درجه‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
نیروها
نیروهای زمینی، هوافضا و قدس	نیروی دریایی
ارتشبد پاسدار	دریابد پاسدار
سپهبد پاسدار	دریاسالار پاسدار
سرلشکر پاسدار	دریابان پاسدار
سرتیپ پاسدار	دریادار پاسدار
سرتیپ دوم پاسدار	دریادار دوم پاسدار
سرهنگ پاسدار	ناوسالار یکم پاسدار
سرهنگ دوم پاسدار	ناوسالار دوم پاسدار
سرگرد پاسدار	ناوسالار سوم پاسدار
سروان پاسدار	ناوسروان پاسدار
ستوان یکم پاسدار	ناوبان یکم پاسدار
ستوان دوم پاسدار	ناوبان دوم پاسدار
ستوان سوم پاسدار	ناوبان سوم پاسدار
رزم‌دار یکم پاسدار	ناودار یکم پاسدار
رزم‌دار دوم پاسدار	ناودار دوم پاسدار
رزم‌آور یکم پاسدار	ناویار یکم پاسدار
رزم‌آور دوم پاسدار	ناویار دوم پاسدار
رزم‌آور سوم پاسدار	ناویار سوم پاسدار
رزم‌یار	سرناوی
سرباز	ناوی

تا پیش از انقلاب اسلامی ایران، درجه ارتشبدی، معادل دریابد در نیروی دریایی بوده‌است. ترتیب درجات ژاندارمری کل کشور مانند درجات نیروی زمینی است به استثناء سرباز و سرباز یکم که در ژاندارمری، ژاندارم یکم نامیده می‌شود. واژهٔ خطاب امرا تا اواخر دههٔ ۱۳۷۰ تیمسار بود.

حداقل مدت توقف در درجات

بنا بر بند ب - ماده ۳۲ قانون استخدام نیروهای مسلح مصوبه ۲۹ آبان ۱۳۵۸ حداقل مدت توقف در درجات سربازی تا ستوانی یکمی به شرح زیر بود:

از سربازی به سرباز یکمی ۶ ماه

از سربازی یکمی به سرجوخگی ۶ ماه

از سرجوخگی به گروهبان سومی ۱ سال

از گروهبان سومی به گروهبان دومی ۳ سال

از گروهبان دومی به گروهبان یکمی ۳ سال

از گروهبان یکمی به استوار دومی ۴ سال

از استوار دومی به استوار یکمی ۴ سال

از استوار یکمی به ستوان سومی ۴ سال

از ستوان سومی به ستوان دومی ۴ سال

از ستوان دومی به ستوان یکمی ۴ سال

تبصره - حداقل توقف در درجات از سرجوخگی تا گروهبان دومی (داخل در ژاندارمری در صورتی که آموزشگاه دیده نباشند)، یک برابر و نیم مدت‌های مذکور در این ماده بود.

برابرهای قدیمی

در دورهٔ پادشاهی پهلوی با برپایی فرهنگستان زبان فارسی نام‌های درجه‌های ارتشی نیز دگرگون شد. پس از تشکیل قشون متحدالشکل به سال ۱۳۰۰، درجات و مناصب سابق لغو و درجات جدید به این شرح تعیین گردید:

1. به درجات سرهنگ تمام و بالاتر سردار گویند
2. تابین اول ارشد بند که دو الی چهار ردیف است.
3. سرجوقه که رئیس یک جوقه‌است و از دو الی چهار بند تشکیل می‌شود.
4. وکیل راست و چپ که که اولی رئیس جوقه‌های اول و دوم (نیم رسد اول) و دومی رئیس جوقه‌های سوم و چهارم (نیم رسد دوم) است.
5. وکیل اول کارهای کلی گروهان را عهده‌دار است.
6. نایب که رئیس یک رسد است و از دو الی چهار جوقه تشکیل می‌شود.
7. سلطان رئیس گروهان است که از دو الی چهار رسد تشکیل می‌شود.
8. یاور فرمانده گردان است که از دو الی چهار گروهان تشکیل می‌شود.
9. سرهنگ رئیس فوج است که از دو الی چهار گردان تشکیل می‌شود.
10. سرتیپ رئیس تیپ است که از دو الی چهار فوج تشکیل می‌شود.
11. امیرلشکر فرمانده لشکر است که حداقل از دو تیپ پیاده، یک تیپ سوار و توپخانه لشکری تشکیل می‌شود.
12. سپهبد رئیس سپاه است که مرکب است از دو الی سه لشکر که باهم در عملیات شرکت کنند.
13. کلیه سپاه ایران تحت امر فرمانده کل قشون قرار می‌گیرد.

پس از تشکیل فرهنگستان ایران در فروردین ماه ۱۳۱۴، واژه‌های جدیدی برای ارتش برگزیده شد و از همان سال استعمال آن‌ها در واحدهای نظامی اجباری شد. در جدول زیر برابرهای امروزی و قدیمی این درجات می‌آید:

درجه‌های جدید و قدیم ارتش ایران
امروزی	اوایل دوره رضاشاه
سپهبد	سپهبد
سرلشکر	امیر لشکر
سرتیپ	سرتیپ
سرهنگ	سرهنگ
سرهنگ دوم	نایب‌سرهنگ
سرگرد	یاور
سروان	سلطان
ستوان یکم	نایب اول
ستوان دوم	نایب دوم
ستوان سوم	نایب سوم
استوار یکم	معین نایب درجه یک
استوار دوم	معین نایب درجه دو
سرگروهبان	وکیل اول
گروهبان دوم	وکیل راست
گروهبان سوم	وکیل چپ
سرجوخه	سرجوقه
سرباز یکم	تابین اول
سربازدوم	تابین دوم
سرباز	تابین

آریابد

آریابَد (تلفظِ معمول: آریابُد) بالاترین درجه نظامی ارتش شاهنشاهی ایران که مخصوص محمدرضا پهلوی بوده و افراد دیگر فقط تا ارتشبد ترقی می‌کردند؛ این درجه یک پایه از ارتشبد بالاتر بوده و به شخص محمدرضا پهلوی اختصاص داشته‌است.

درجه‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران

درجه‌های نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نزاجا)

درجه‌های امیران و افسران نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران
ارتشبد	سپهبد	سرلشگر	سرتیپ	سرتیپ دوم	سرهنگ	سرهنگ دوم	سرگرد	سروان	ستوان یکم	ستوان دوم	ستوان سوم

درجه‌های درجه‌داران و سربازان نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران
استوار یکم	استوار دوم	گروهبان یکم	گروهبان دوم	گروهبان سوم	سرجوخه	سرباز یکم	سرباز دوم	سرباز

درجه‌های نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا)

درجه‌های امیران و افسران نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
ارتشبد	سپهبد	سرلشگر	سرتیپ	سرتیپ دوم	سرهنگ	سرهنگ دوم	سرگرد	سروان	ستوان یکم	ستوان دوم	ستوان سوم

درجه‌های درجه‌داران و سربازان نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
استوار یکم	استوار دوم	گروهبان یکم	گروهبان دوم	گروهبان سوم	سرجوخه	سرباز یکم	سرباز دوم	سرباز

درجه‌های نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (پداجا)

درجه‌های امیران و افسران نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
ارتشبد	سپهبد	سرلشگر	سرتیپ	سرتیپ دوم	سرهنگ	سرهنگ دوم	سرگرد	سروان	ستوان یکم	ستوان دوم	ستوان سوم

درجه‌های درجه‌داران و سربازان نیروی پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
استوار یکم	استوار دوم	گروهبان یکم	گروهبان دوم	گروهبان سوم	سرجوخه	سرباز یکم	سرباز دوم	سرباز

درجه‌های نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نداجا)

درجه‌های امیران نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
دریابد	دریاسالار	دریابان	دریادار	دریادار دوم

درجه‌های افسران نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
ناخدا یکم	ناخدا دوم	ناخدا سوم	ناوسروان	ناوبان یکم	ناوبان دوم	ناوبان سوم

درجه‌های درجه‌داران و سربازان نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
ناواستوار یکم	ناواستوار دوم	مهناوی یکم	مهناوی دوم	مهناوی سوم	سرناوی	ناوی یکم	ناوی دوم	ناوی

درجه‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی

درجه‌های فرماندهان - سرداران و افسران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
ارتشبد پاسدار /دریابد پاسدار	سپهبد پاسدار / دریاسالار پاسدار	سرلشگر پاسدار/ دریابان پاسدار	سرتیپ پاسدار/ دریادار پاسدار	سرتیپ دوم پاسدار/ دریادار دوم پاسدار	سرهنگ پاسدار/ ناوسالار یکم پاسدار	سرهنگ دوم پاسدار/ ناوسالار دوم پاسدار	سرگرد پاسدار/ ناوسالار سوم پاسدار	سروان پاسدار/ ناوسروان پاسدار	ستوان یکم پاسدار/ ناوبان یکم پاسدار	ستوان دوم پاسدار/ ناوبان دوم پاسدار	ستوان سوم پاسدار/ ناوبان سوم پاسدار
رتبه ۲۱	رتبه ۲۰	رتبه ۱۹	رتبه ۱۸	رتبه ۱۷	رتبه ۱۶	رتبه ۱۵	رتبه ۱۴	رتبه ۱۳	رتبه ۱۲	رتبه ۱۱	رتبه ۱۰

سردوشی‌های دانشگاه امام حسین سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
افسر دانشجوی سال چهارم پاسدار	افسر دانشجوی سال سوم پاسدار	افسر دانشجوی سال دوم پاسدار	افسر دانشجوی سال اول پاسدار

درجه‌های درجه‌داران و سربازان وظیفهٔ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
رزم‌دار یکم/ ناودار یکم	رزم‌دار دوم/ ناودار دوم	رزم‌آور یکم/ ناویار یکم	رزم‌آور دوم/ ناویار دوم	رزم‌آور سوم/ ناویار سوم	رزم‌یار/ سرناوی	سرباز یکم/ ناوی یکم	سرباز دوم/ ناوی دوم	سرباز/ ناوی
ر

درجه‌های فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی ایران

• 

درجه‌های سرداران و افسران فراجا
ارتشبد	سپهبد	سرلشگر	سرتیپ	سرتیپ دوم	سرهنگ	سرهنگ دوم	سرگرد	سروان	ستوان یکم	ستوان دوم	ستوان سوم

سردوشی‌های دانشجویان افسری فراجا
افسر دانشجوی سال چهارم	افسر دانشجوی سال سوم	افسر دانشجوی سال دوم	افسر دانشجوی سال اول

درجه‌های درجه‌داران کادر فراجا
استوار یکم	استوار دوم	گروهبان یکم	گروهبان دوم	گروهبان سوم

درجه‌های درجه‌داران وظیفه و سربازان فراجا
استوار یکم	استوار دوم	گروهبان یکم	گروهبان دوم	گروهبان سوم	سرجوخه	سرباز یکم	سرباز دوم	سرباز

درجه‌های یگان حفاظت جنگل‌ها و زندان‌ها

• 
• 

درجه‌های یگان حفاظت جمهوری اسلامی ایران
محافظ	محافظ یکم	محافظ دوم	حافظ	حافظ یکم	حافظ دوم	حافظ سوم	سرپاسیار یکم	سرپاسیار دوم	پاسیار یکم	پاسیار دوم

جستارهای وابسته

• نشان‌ها و جایزه‌های نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران
• رسته (نیروهای مسلح)
• درجه‌های نظامی قدیم ایران
• درجه‌های ارتش افغانستان
• درجه‌های نیروهای مسلح تاجیکستان

منابع

• دادگستری جمهوری اسلامی ایران، مجموعه قوانین سال ۱۳۵۸، تصویب‌نامه‌ها، ص۲۷۹.
• ویکی‌پدیای انگلیسی، نسخه ۲۶ سپتامبر ۲۰۰۶.
• فرهنگ همراه پیشرو آریانپور، انگلیسی-فارسی.