Escama

A escama (do latín squäma) é unha lámina aplanada presente na derme dalgúns seres vivos, especialmente peixes e réptiles. Nestes animais as escamas preséntanse en gran número e están imbricadas unhas nas outras, recubrindo así a pel e outorgando, principalmente, protección e illamento.

Orixe

A orixe das escamas nos vertebrados xorde nos peixes, que presentan escamas recubrindo case a totalidade da súa pel. Reaparecen de novo nos réptiles, nos que teñen moita importancia no seu illamento do medio externo e retención de humidade.

Na evolución biolóxica, estas escamas orixinarán as plumas nas aves e mais o pelo nos mamíferos.

As escamas dos peixes

Artigo principal: Escama de peixe.

As escamas dos peixes son de natureza calcaria e de forma máis ou menos rómbica ou redondeadas. Fórmanse na derme e van crecendo por adición de capas concéntricas segregadas pola masa de escleroblastos que rodea a escama.

Varían considerablemente en tamaño, forma, estrutura e extensión, presentando formas que van desde as placas de armadura ríxida nos peixes cofre, ata tamaños microscópicos o mesmo ausentes en peixes como as anguías e os Lofiformes. A morfoloxía das escamas pode ser útil para identificar as diferentes especies de peixe.

De acordo coa súa forma e estrutura, as escamas clasifícanse nos seguintes tipos:

Detalle das escamas cicloides dun rutilo (Rutilus rutilus). Na metade inferior da imaxe distínguese a liña lateral

• escamas cosmoides: formadas por 4 capas superpostas, sendo a máis externa comparable ó esmalte, con dentículos. Son propias dos Placodermos fósiles e do celacanto.
  • escamas placoides, derivadas das anteriores por perda das capas ósea e esponxosa da base, mantendo a capa externa. Pola forma e esctrutura particular denomínanse dentículos (dentículos dérmicos). Aparecen, por exemplo, nos escualos.
• escamas ganoides: presentan a capa ósea esponxosa (base das escamas cosmoideas) máis ou menos atrofiada e sobre ela unha capa superficial de ganoína, unha substancia amorfa, dura e brillante. Son propias dos Condrósteos fósiles e dos Holósteos fósiles e actuais.
• escamas elasmoides: moi delgadas, cunha capa externa de ganoína moi fina e unha capa interna de óso laminar.
• escamas cicloides: de superficie lisa e contorno regular, caracterizadas por teren o bordo libre enteiro. Son características dos Teleósteos inferiores (como os Clupeiformes ou os Cipriniformes).
• escamas ctenoides: con dentes ou espículas no bordo libre, máis ou menos desenvolvidas, que incluso poden alargarse formando sedas. Son características dos Teleósteos superiores (como os Escombriformes ou os Pleuronectiformes).

Na liña lateral aínda existe un tipo de escama específico, de funcións sensoriais. Están caracterizadas por presentar un poro central, tubular ou en forma de funil, polo que entra auga, que corre por canalículos situados baixo a pel.

As escamas dos réptiles

Escamas carenadas do ofidio colúbrido Amphiesma stolatum.

As escamas dos peixes son de orixe dérmica, pero as dos réptiles son epidérmicas. As serpes, tuataras e moitos outros lagartos teñen só estas escamas epidérmicas. Ademais, outros réptiles, presentan osteodermos; neles o compoñente epidérmico obsérvase na superficie da escama, e o osteodermo está por debaixo da escama epidérmica. Os osteodermos preséntanos moitos lagartos, os crocodilianos e tartarugas. Estas escamas con osteodermo denomímanse escudos. Todas as escamas reptilianas teñen unha papila dérmica por debaixo da parte epidérmica, e é alí onde se forman os osteodermos nas especies que os teñen.

Os tipos de escamas reptilianas son: cicloide, granular (irregular con avultamentos), e carenada (cunha crista central). Poden estar situadas como placas ou estar imbricadas. As escamas varían en tamaño no corpo do animal; as escamas máis grandes e fortes cobren as partes do corpo que están expostas a estrés físico (xeralmente os pés, rabo e cabeza), e as escamas pequenas aparecen nas articulacións para facilitar a flexibilidade. A maioría das serpes teñen escamas especialmente largas no ventre, onde unha soa escama abrangue todo o ventre de esquerda a dereita. As serpes mudan a pel (ecdise), substituíndo o recubrimento de escamas vellas por outras novas.

Escamas noutros vertebrados

Noutros vertebrados só atopamos escamas nas patas das aves (pero non no seu corpo) e na cola do castor.

Outras formacións semellantes

Escamas na á dunha bolboreta.

Por extensión, aplícase o nome de escama a calquera outra estrutura similar presente noutros grupos de animais, como as escamas das ás das bolboretas.

Existen outras formacións, tamén chamadas escamas, en plantas, pero a súa estrutura e función é distinta da das escamas dos peixes e réptiles. Tamén se chaman así as partículas de pel morta que se desprenden da pel de aves e mamíferos, pero a súa orixe é totalmente distinda da das verdadeiras escamas.

Rivas Quintas recolle a denominación de escama para designar a capa mucosa que recobre internamente a tripa dos porcos, e que cómpre limpar para facer embutidos, acción á que se denomina escamar. Igualmente, escamallo é o conxunto de escamas que se tira do peixe que, cando se obtén en gran cantidade (como tal, nunha fábrica de conservas ou nas antigas salgas) utilizábase, xunto ás tripas e tódolos outros restos, para estercar as terras.