Ուղտեր

Միասապատավոր ուղտ

Թագավորություն	Կենդանիներ
Տիպ	Քորդավորներ
Դաս	Կաթնասուններ
Կարգ	Artiodactyla
Ընտանիք	Camelidae
Տրիբա	Camelini
Ցեղ	Camelus

Լատիներեն անվանում

Camelus

Ուղտի տարածվածությունը

Երկսապատավոր ուղտ

Միասապատավոր ուղտ

Դասակարգումը
Վիքիցեղերում

Պատկերներ
Վիքիպահեստում

ITIS 624942
NCBI 9836
EOL 38902

Ուղտեր (լատին․՝ Camelus), ուղտանմանների ընտանիքի ցեղ։ Խոշոր կենդանիներ են։ Բնակվում են անապատներում, կիսաանապատներում և տափաստաններում։ Ներկայումս գոյություն ունի ուղտերի երկու տեսակ՝

Երկսապատավոր ուղտ (լատին․՝ Camelus bactrianus)
Միասապատավոր ուղտ (լատին․՝ Camelus dromedarius)։

Ներկայումս ուղտերի մեծամասնությունը ընտելացված է, սակայն բացի շատ քիչ վայրի երկսապատավոր ուղտերից, որոնք բնակվում են Չինաստանում և Մոնղոլիայում գտնվող Գոբի անապատում, այսօր շատ ընտելացված ուղտեր հետ են վերադառնում վայրի բնություն (օրինակ Ավստրալիայում)։ Այսօր աշխարհում կա 19 միլիոն ուղտ, որից միասապատավոր 14 միլիոն, իսկ մնացածը երկսապատավոր։ Միասապատավոր ուղտերը տարածված են Արաբական թերակղզում, Մերձավոր Արևելքում, Կենտրոնական Ասիայում, Հյուսիսային Աֆրիկայում և Սոմալի թերակղզում, որտեղ էլ գտնվում է ուղտերի ամենամեծաքանակ պոպուլյացիան։ Երկսապատավոր ուղտերը տարածված են Չինաստանում և Մոնղոլիայում։ Բացի դրանից մոտ մեկ միլիոն վայրենացած ուղտեր բնակվում են Ավստրալիայում։ Հնուց ի վեր ուղտերը օգտագործվել են մարդու կողմից տարբեր նպատակների համար։ Ենթադրվում է, որ ուղտերի ընտելացումը սկսվել է Արաբական թերակղզում։

Անվան ստուգաբանություն

Լատինական Camelus անվանումը ծագում է հունարեն «κάμηλος», «գամալ»^[1] (արաբերեն՝ جَمَل‎‎, ивр. ‏גמל‏‎‎‎) բառերից։

Տարածվածություն

Ն․ Պրժևալսկու արձանը Սանկտ Պետերբուրգում

Ուղտերը տարածված են միայն անապատային գոտում, տափաստանային և չոր տարածքներում, նրանք չեն կարող ապրել խոնավ վայրերի կլիմայում կամ լեռներում։ Ընտելացված պայմաններում ուղտերի երկու տեսակը Հին աշխարհում տարածված էր Ասիայի և Աֆրիկայի բազմաթիվ մասերում։ Դրոմադերները հանդիպում են Աֆրիկայի հյուսիսում հարավային լայնության 1°, Արաբական թերակղզում և Կենտրոնական Ասիայում։ 19-րդ դարում նրանք տեղափոխվել են Ավստրալիա, որտեղ արագ հարմարվեցին տեղական կլիմայական պայմաններին և այսօրվա դրությամբ ըստ քանակի նրանց թիվը հասել է 50 հազարի։ Բակտրիաները տարածված են Փոքր Ասիայի^[փա՞ստ] մինչև Մենչժուրի ընկած մարզերում։ Աշխարհում հաշվվում է մոտ 19 միլիոն ուղտ, որից 14,5 մլն-ը ապրում է Աֆրիկայում։ Միայն Սոմալիում նրանց թիվը հասնում է 7 միլիոնի, իսկ հարևան Սուդանում՝ 3,3 մլն։

Դրոմադերների վայրի ձևը ոչնչացել է, ինչպես ենթադրվում է, մեր թվարկության սկզբին։ Նրա առավել հավանական ցեղատեսակը եղել է Արաբական թերակղզու հարավում, թեպետ դեռևս մինչև վերջ չի պարզվել, թե արդյոք նրանց նախնին եղել է դրոմադերի վայրի ձևը կամ նույն ընդհանուր նախահայրը բակտրիատների հետ։

Ն. Մ. Պրժևալսկին իր ասիական արշավանքի ժամանակ առաջին անգամ բացահայտեց վայրի երկսապատ ուղտերի գոյությունը, որոնց առկայությունը ենթադրվում էր, սակայն հերքվում էր։ Վայրի բակտրիատների տեսակը դեռ գոյություն ունի Սինցզյան-Ույգուրյան և Մոնղոլիայի շրջանում, որտեղ երեք միմյանցից առանձնացված պոպուլացիաներ ապրում են մոտ հազար կենդանիներ։ Ներկայումս քննարկվում է վայրի երկսապատավոր ուղտերի կլիմայավարժման հարցը Յակուտիայի հատուկ այգում։

Ուղտերի տեսակներ

Բակտրիաններ

Բակտրիան

Կենտրոնական Ասիայում բնակվող երկսապատանի ուղտ բակտրիանը (Camelus bactrianus) ընտելացվել է մեր հեռավոր նախնիների կողմից։ Մոնղոլիայի և Արևելյան Չինաստանի անապատներում մինչև օրս էլ կարելի է հանդիպել վայրի բակտրիաների, որտեղ նրանք առաջին հերթին տուժում են ջրի անբավարարությունից, քանի որ անապատներում մարդն առաջին հերթին օգտագործում է բաց աղբյուրները։

Ընտանի երկսապատանի ուղտերին բուծում են գլխավորապես Ղազախստանում և Մոնղոլիայում, որտեղ դրանց օգտագործում են նույն նպատակով, ինչ՝ միասապատանիներին (դրոմեդարներ)։ Բակտրիան անվանումը ծագել է Կենտրոնական Ասիայում գտնվող հնագույն Բակտրիա մարզի անունից, որտեղ այս ուղտերը, ամենայն հավանականությամբ, առաջին անգամ ընտելացվել են։ Վայրի բակտրիանները ակնհայտորեն փոքր են ընտանիներից, իսկ նրանց սրացած սապատները բավականին հեռու են միմյանցից։ Ընտանի բակտրիանների սապատները ավելի մոտ են մեկը մյուսին և նրանց միջև գրեթե ազատ տարածություն չկա։ Մարմնի քաշով ընտանի բակտրիանները համարյա չեն զիջում միասապատանիներին։

Դրոմեդարներ

Դրոմադոր

Վայրի միասապատ դրոմեդար ուղտերից (Camelus dromedarius) մեր օրերում չեն պահպանվել։ Ավստրալիայի կենտրոնական շրջաններում կարելի է հանդիպել վայրի, նախկինում ընտելացված ուղտերի, որոնք սահմանափակող գործոնների բացակայության պատճառով անկանոն բազմանում են։ Հին աշխարհի լայնարձակ տարածությունների չոր և շոգ կլիմայական պայմաններում դրոմադերները ունեն կարևոր տնտեսական նշանակություն, կատարում են բազմաթիվ ֆունկցիաներ և կարևոր դեր են խաղում առանձին ազգերի մշակութային կյանքում։

Հիբրիդներ

Հնարավոր են միասապատ և երկսապատ ուղտերի բազմացումից առաջացած կենսունակ հիբրիդներ, որոնք կոչվում են Նառեր։

Ուղտերը մշակույթում

Ախտուբինցկ քաղաքի (Աստրախանի շրջան)՝ Լենինի անվան հրապարակում կանգնեցված է հուշարձան՝ նվիրված երկու ուղտերի՝ Մաշկային և Միշկային։ Նրանք ծառայում էին թնդանոթների հրամանատար՝ սերժանտ Գիրգորի Նեստերովի անձնակազմում, և տանում էին ծանր թնդանոթներ, որոնք տվեցին Ռեյխսկանցելարիի առաջին համազարկը^[2]։

Ուղտային բեռնապարկը՝ խիմլը, գործում էր որպես մուսուլմանական երկրներում օգտագործվող զանգվածի չափման միավոր։ Տարբեր շրջաններում խիմլի քաշը էականորեն տարբերվում էր, խիմլի միջին (կլորացված) խիմլը ուներ 250 կիլոգրամ զանգված։


Գերբեր ուղտի պատկերով 1. Իսետյան պրովինցիա; 2. Չելյաբինսկ (2000); 3. Չելյաբինսկի մարզ; 4. Էրիթրեա

Ուղտերը խորհրդանիշներում

Չնայած որ ուղտի պատկերն առկա է մի շարք քաղաքների ու վարչական շրջանների գերբերի ու դրոշների վրա, սակայն ուղտը հերալդիկ ֆիգուր չէ։ Ուղտը խորհրդանշում է, առաջին հերթին, կամակոր (հավակնոտ) չլինելն ու դիմացկունությունը։ Ուղտն օգտագործվել է Իսետյան պրովինցիայի գերբում, որը գործածվել է մինչ 1781 թ.։

Ներկայումս ուղտը գործածվում է Ռուսաստանի Դաշնության Չելյաբինսկի (միասապատ, թեև սապատների թիվը պարզ չէ, որովհետև ուղտը բեռնված է հակերով) և Չելյաբինսկի մարզի (երկսապատ) գերբերի ու դրոշների վրա։ 1830 թ. «Ռուսական կայսրության օրենքների լիակատար ժողովածուում» դրան տրվել է հետևյալ բացատրությունը. «Բեռնված ուղտը այն բանի նշանն է, որ դրանք այս քաղաքը բավականին ապրանք են բերում»։ Այսինքն՝ ուղտը խորհրդանշում է առևտուրը, որով էլ այդ ժամանակաշրջանում հիմնականում ապրում էր քաղաքը^[3]։

Ուղտն առկա է նաև Էրիթրեայի գերբի վրա։