Պոտսդամի կոնֆերանս

Պոտսդամի կոնֆերանս^[2]^[3]^[4]^[5] (անգլ.՝ Potsdam Conference), կոնֆերանս, որը տեղի է ունեցել 1945 թվականի հուլիսի 17-ից օգոստոսի 2-ը Գերմանիայի Պոտսդամ քաղաքում։ Կոնֆերանսի աշխատանքները կայացել են Ցեցիլիենհոֆ պալատում, որին մասնակցել են հակահիտլերյան կոալիցիայի երեք խոշոր երկրների առաջնորդները՝ որոշելու հետպատերազմյան Եվրոպայի հետագա ճակատագիրը։ Պոտսդամի կոնֆերանսը դարձավ վերջինը «Մեծ եռյակի» առաջնորդներ Իոսիֆ Ստալինի, Ուինսթոն Չերչիլի և Հարրի Տրումենի համար։ Կոնֆերանսի վերջին օրերին Չերչիլին փոխարինեց Կլեմենտ Էթլին։

Պատմություն

Սա երրորդ և վերջին հանդիպումն էր «Մեծ եռյակի» առաջնորդներ Իոսիֆ Ստալինի, Ուինսթոն Չերչիլի և Հարրի Տրումենի միջև։ Առաջին երկուսը տեղի էին ունեցել Թեհրանում (Իրան) և Յալթայում (ԽՍՀՄ)։ Կոնֆերանսի նպատակը պարտված Երրորդ Ռայխի քաղաքական և տնտեսական հետագա ճակատագրի որոշումն էր։ Կոնֆերանսի ընթացքում քննարկվել են նաև հարցեր, որոնք վերաբերում էին պարտված երկրների քաղաքացիների նկատմամբ վերաբերմունքին, ռազմական հանցագործների պատժին, ինչպես նաև կրթական և դատական համակարգերում փոփոխությունների իրականացմանը։

Կոնֆերանսին մասնակցել են՝

«Մեծ եռյակի առաջնորդներ»՝ ԱՄՆ նախագահ Հարրի Տրումեն (մասնակցել է բոլոր նիստերին), ԽՍՀՄ կոմիսարների խորհրդի գլխավոր քարտուղար և Պաշտպանության պետական կոմիտեի նախագահ Իոսիֆ Ստալին, Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Ուինսթոն Չերչիլ։ Քանի որ, այդ ժամանակ Մեծ Բրիտանիայում ընթանում էին խորհրդարանական ընտրություններ, իշխանության փոփոխության պատճառով կոնֆերանսի աշխատանքներին մասնակցել է նաև Չերչիլի հակառակորդ Կլեմենտ Էթլին։
Արտաքին գործերի նախարարներ՝ Ջեյմս Բիրնս (ԱՄՆ), Վյաչեսլավ Մոլոտով (ԽՍՀՄ), Էնթոնի Իդեն (մինչ հուլիսի 25) / Էրնեստ Բևին (հուլիսի 28-ից) (Մեծ Բրիտանիա), ինչպես նաև արտաքին գործերի փոխնախարարներ և նախարարության այլ պաշտոնյաներ։
Ռազմական գերատեսչությունների ներկայացուցիչներ։

ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի պատվիրակությունները ժամանեցին հուլիսի 15-ին։ Կոնֆերանսի նախօրեին Չերչիլը և Տրումանը առանձին-առանձին այցելել էին Բեռլին՝ տեսնելու Երրորդ Ռայխի ավերված մայրաքաղաքը, որը մի քանի տարի շարունակ սարսափի մեջ էր պահում ողջ Եվրոպան։

ԽՍՀՄ պատվիրակությունը՝ Իոսիֆ Ստալինի գլխավորությամբ հուլիսի 16-ին ժամանեց Բեռլին, որտեղ նրանց դիմավորեց Արևմտյան ռազմաճակատում խորհրդային զորքերի գլխավոր հրամանատար մարշալ Գեորգի Ժուկովը։

Հուլիսի 17-ին ժամը 12։00-ին տեղի ունեցավ քննարկում մի կողմից Ստալինի և Մոլոտովի, իսկ մյուս կողմից Հարրի Տրումանի և ԱՄՆ պետքարտուղար Բիրնսի միջև։ Թարգմանչի դերում հանդես է եկել ԽՍՀՄ արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի փորձագետ-խորհրդատու Սերգեյ Գոլունսկին։ Զրույցի ընթացքում Տրումանը Ստալինին վստահեցրեց, որ «նա ուրախ է ծանոթանալ պրն․ Ստալինի հետ և ցանկանում է հաստատել նրա հետ «այնպիսի բարեկամական հարաբերություններ, ինչպիսին ունեցել է գեներալիսիմուս Ստալինը նախագահ Ռուզվելտի հետ»։ Թրումենը հավատացած է, որ աշխարհի ճակատագիրը գտնվում է երեք գերտերությունների ձեռքում»։ Ստալինը պատասխանեց, որ «Սովետական կողմը մշտապես պատրաստ է առաջ շարժվել ԱՄՆ-ի հետ միասին»^[6]։

Հուլիսի 26-ին Մեծ Բրիտանիայում հայտարարվեցին խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքները, որի արդյունքում բրիտանական պատվիրակությունը սկսեց ղեկավարել Կլեմենտ Էթլին։ Չերչիլը հուլիսի 28-ին լքեց կոնֆերանսը։

Պատվիրակությունների տեղակայումը

Կոնֆերանսի անցկացման համար հատկացվեց Ցեցիլիենհոֆ պալատի 176 սրահներից 36-ը։ Պատվիրակությունները տեղավորվել էին Պոտսդամի Բաբելսբերգ շրջանում։ Սովետական պատվիրակությունը տեղավորվեց գեներալ Էրիխ Լյուդենդորֆին պատկանող վիլլայում։ Ամերիկացիների աշխատանքային սենյակը կրոնպրինցին պատկանող ընդունելության սրահն էր։ Իսկ բուն աշխատանքային սենյակը օգտագործվում էր սովետական պատվիրակության կողմից։

Ներկայումս Ցեցիլիենհոֆում գործում է Պոտսդամի կոնֆերանսի թանգարանը, որտեղ ցուցադրվում է կոնֆերանսի աշխատանքային գործընթացի գերակշռող հատվածը։

Ղեկավարների միջև փոխհարաբերությունները

Ղրիմի կոնֆերանսին հաջորդած հինգ ամիսների ընթացքում մեծ փոփոխություններ էին տեղի ունեցել աշխարհում, որոնք էապես իրենց ազդեցությունն են ունեցել ղեկավարների միջև հարաբերությունների վրա։

1. Խորհրդային Եվրոպան օկուպացրել էր Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպան
Հուլիսին Կարմիր բանակը հաջողությամբ վերահսկում էր Մերձբալթիկան, Լեհաստանը, Չեխոսլովակիան, Հունգարիան, Բուլղարիան և Ռումինիան։ Այս երկրների բնակիչները, վախենալով ստալինյան զորքերի հաջող առաջխաղացումից, գաղթում էին Արևմտյան Եվրոպայի երկրներ, ինչն էլ էլ նպաստում էր այդ երկրների սոցիալ-տնտեսական վիճակի վատթարացմանը։ Իոսիֆ Ստալինի անմիջական հանձնարարությամբ կոմունիստական կառավարություն էր ձևավորվել Լեհաստանում։ Ստալինը նշում էր, որ Արևելյան Եվրոպայում խորհրդային վերահսկողության առկայությունը պաշտպանում է տարածաշրջանը հնարավոր հարձակումներից և ավելացնում, որ խորհրդային ազդեցության տարածումն Արևելյան Եվրոպայի երկրներում միանգամայն օրինական է^[7]։

2. Մեծ Բրիտանիան ուներ նոր վարչապետ
Մեծ Բրիտանիայի խորհրդարանական ընտրությունների արդյուքները հայտնի դարձան կոնֆերանսի ընթացքում։ Պահպանողական կուսակցությունը՝ Ուինսթոն Չերչիլի գլխավորությամբ իր տեղը զիջեց Լեյբորիստական կուսակցությանը, որը գլխավորում էր Կլեմենտ Էթլին։ Արդյունքում, կոնֆերանսում բրիտանական պատվիրակությունը սկսեց ղեկավարել Կլեմենտ Էթլին։ Ուինսթոն Չերչիլը, ի տարբերություն ԱՄՆ նախագահ Ֆրանկլին Դելանո Ռուզվելտի, այլ մոտեցում ուներ ԽՍՀՄ նկատմամբ։ Նա կարծում էր, որ Ստալինը «բռնապետի կերպարանքով հրեշ է, ով ղեկավարում է զզվելի համակարգը»^[8]։

3. ԱՄՆ-ն ուներ նոր նախագահ, իսկ պատերազմը դեռ ընթացքի մեջ էր
Նախագահ Ֆրանկլին Դելանո Ռուզվելտը մահացավ 1945 թվականի ապրիլի 12-ին։ Փոխնախագահ Հարրի Տրումենը ստանձնեց նախագահի լիազորությունների կատարումը։ Նա մասնակցել է «Հաղթանակ Եվրոպայում» և «Հաղթանակ Ճապոնիայում» տոնակատարություններին։ Ողջ պատերազմի ընթացքում Ռուզվելտը անընդհատ շեշտում էր, որ չպետք է թույլ տալ Ստալինին առաջընթաց ունենալ Արևելյան Եվրոպայում։ Նա նշում էր. «Ես մեծ կասկածներ ունեմ մարդու այդպիսի տեսակի նկատմամբ, ինչպես որ Ստալինն է» և մեկնաբանում էր. «Ես կարծում, որ եթե մի բան նվիրեմ Նրան, ապա փոխադարձ նվիրատվություն հաստատ չեմ ստանա»^[9]։

Հարրի Տրումենը ավելի կասկածամիտ մոտեցում ուներ կոմունիստական հասարակարգի նկատմամբ, քան Ռուզվելտը։ Տրումենը և նրա խորհրդականները գտնում էին, որ սովետական գործողությունները Արևելյան Եվրոպայում ագրեսիվ էքսպանսիոնիզմի վառ դրսևորումներ են և հակասում են Ղրիմի կոնֆերանսի պահանջներին, որն ընդունվել էր նույն տարվա փետրվարին։ Պոտսդամի կոնֆերանսը առաջին և վերջին անգամն էր, երբ Հարրի Տրումենը հանդիպեց Իոսիֆ Ստալինին^[10]^[11]։

Վերջնական որոշում

Գերմանիան օկուպացնելու նպատակով՝ դաշնակիցները առաջնորդվում էին ապանացիստականացման, ապառազմականացման, ժողովրդավարացման, ապակենտրոնացման և ապակարտելիզացման կարգախոսներով։ Առանցքային էր նաև Գերմանիայի միասնականության հարցը։

Պոտսդամի կոնֆերանսի որոշմամբ Գերմանիայի արևելյան սահմանները տեղափոխվեցին արևմուտք՝ դեպի Օդեր-Նեյսե հատվածը, ինչը 25%-ով կրճատեց երկրի սահմանները 1937 թվականի համեմատությամբ։ Նոր սահմաններից արևելք ընկած տարածքներն էին Արևելյան Պրուսիան, Սիլեզիան, Արևմտյան Պրուսիան և Պոմերանիան։ Սրանք հիմնականում գյուղատնտեսական տարածքներ էին, բացառությամբ Վերին Սիլեզիայի, որը Գերմանիայի ծանր արդյունաբերության մեծությամբ երկրորդ կենտրոնն էր։ Գերմանիայի կողմից արևելքում զավթված տարածքների մեծ մասը վերադարձվեց Լեհաստանին։ ԽՍՀՄ կազմի մեջ մտավ Արևելյան Պրուսիայի մեկ երրորդ մասը՝ Քյոնիգսբերգ մայրաքաղաքով, որը հետագայում անվանափոխվեց Կալինինգրադի։ 1946 թվականի մարտից ձևավորվեց Կալինինգրադի մարզը։

Հուլիսի 22-23-ին Ստալինը և Մոլոտովը տարածքային պահանջներ ներկայացրեցին Թուրքիային։ Մասնավորապես Ստալինը պահանջում էր Բոսֆորիի և Դարդանելի նեղուցների ազատականացումը և Արևմտյան Հայաստանի միավորումը ՀԽՍՀ-ին։ Այս պահանջները չպաշտպանվեցին ամերիկյան և բրիտանական պատվիրակությունների կողմից, սակայն վերջնական որոշման մեջ հստակ նշված էր, որ նեղուցների հարցը կարելի է ցանկացած պահին վերանայել՝ հաշվի առնելով թուրքական կողմի կարծիքը։

Նշանակվեցին ռեպարացիոն վճարումներ։

Պոտսդամի կոնֆերանսի ընթացքում Ստալինը հաստատեց ԽՍՀՄ մոտեցումը այն մասին, որ ոչ ուշ, քան Գերմանիայի կապիտուլիացիայի օրվանից երեք ամսվա ընթացքում, ԽՍՀՄ-ն պետք է պատերազմ հայտարարեր Ճապոնիային։ Ճապոնիայի հետ պատերազմող ԱՄՆ-ն, Մեծ Բրիտանիան և Չինաստանը նույնպես ստորագրեցին Պոտդամի հռչակագիրը (հրապարակված հուլիսի 26-ին)՝ պահանջնելով Ճապոնիայից շուտափույթ կապիտուլյացիա։ 1945 թվականի օգոստոսի 8-ին Խորհրդային Միությունը պատերազմ հայտարարեց Ճապոնիային։

Համաձայնագրի համաձայն Կորեան բաժանվեց երկու մասի, որի արդյունքում հյուսիսային հատվածը անցավ սովետական, իսկ հարավային հատվածը ամերիկյան խնամակալության ներքո, չնայած ողջ կոնֆերանսի ընթացքում կորեական հարցը չի բարձրացվել։

Ամենաթեժ հարցերից մեկը, որը քննարկվել է կոնֆերանսի ընթացքում, գերմանական պահպանված նավատորմի բաժանումն էր^[12]։

Կոնֆերանսի վերջին օրը պատվիրակությունների ղեկավարները ընդունեցին հետպատերզմական խնդիրների լուծման հռչակագիր, որն էլ 1945 թվականին համաձայնեցվեց Ֆրանսիայի հետ, քանի որ վերջինս չէր հրավիրվել կոնֆերանսին։ Կոնֆերանսի ընթացքում մի շարք հակասություններ են եղել մասնակիցների միջև, ինչի վերջնարդյունքն էլ եղավ Սառը պատերազմը։

Միջուկային զենք

Կոնֆերանսի նախօրեին ԱՄՆ-ն կատարեց Միջուկային զենքի առաջին փորձարկումը Նյու Մեքսիկո նահանգում։ 1945 թվականի հուլիսի 24-ին Պոտսդամում Տրումանը «տեղեկացրեց» Ստալինին, որ ԱՄՆ-ն արդեն ունի «հզոր կործանարար ազդեցությամբ զենք»։ Ուինսթոն Չերչիլը իր հուշերում գրել է, որ Ստալինը ծիծաղել է, սակայն չի հետաքրքրվել մանրամասներով^[13]։ Դրանից Չերչիլը և Տրումանը եկել են այն եզրակացության, որ Ստալինը ոչինչ չհասկացավ և տեղյակ չէ դեպքերի զարգացումից։ Ժամանակակից որոշ հետազոտողներ կարծում են, որ դա ուղղակի Ստալինի կողմից խաղ է եղել։ Հենց նույն գիշեր Ստալինը հրամայեց Մոլոտովին խոսել Իգոր Կուրչատովի հետ՝ արագացնելու ատոմային ռումբի պատրաստման գործընթացը։

Նախորդ խոշոր կոնֆերանսներ

Յալթայի կոնֆերանս, 1945 թվականի փետրվարի 4- 15
Քվեբեքի երկրորդ կոնֆերանս, 1944 թվականի սեպտեմբերի 12- 16
Թեհրանի կոնֆերանս, 1943 թվականի նոյեմբերի 28- դեկտեմբերի 1
Կահիրեի կոնֆերանս, 1943 թվականի նոյեմբերի 22- 26
Կասաբլանկայի կոնֆերանս, 1943 թվականի հունվարի 14- 24

Հետաքրքիր փաստեր

Պոտսդամի կոնֆերանսին ԽՍՀՄ պատվիրակության հատուկ գնացքը բերվել է ոչ թե զրահագնացքով, այլ քարշակով։
Բրիտանական պատվիրակությունը ժամանել է ինքնաթիռով․ իսկ ամերիկյան պատվիրակությունը հատել է Ատլանտյան օվկիանոսը «Քուինսի» կրեյսերով և հասել մինչև Ֆրանսիա, իսկ այնտեղից նախագահական «Սուրբ կով» անունը կրող ինքնաթիռով թռել Բեռլին։

Մետաղադրամների և փոստային դրոշմանիշերի վրա
Մետաղադրամ, Ռուսաստան, 2000 թվական
Նամականիշ, ԽՍՀՄ, 1985 թվական
Նամականիշ, Ռուսաստան, 1995 թվական

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ Description of photograph Արխիվացված 2018-07-17 Wayback Machine, Truman Library.
↑ «Avalon Project - A Decade of American Foreign Policy 1941-1949 - Potsdam Conference». Avalon.law.yale.edu. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 20-ին.
↑ Russia (USSR) / Poland Treaty (with annexed maps) concerning the Demarcation of the Existing Soviet-Polish State Frontier in the Sector Adjoining the Baltic Sea 5 March 1957 (retrieved from the UN Delimitation Treaties Infobase, accessed on 18 March 2002)
↑ "Potsdam-Conference" Encyclopædia Britannica
↑ «BBC Fact File: Potsdam Conference». Bbc.co.uk. 1945 թ․ օգոստոսի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 20-ին.
↑ «Запись беседы Председателя Совета Народных Комиссаров СССР с президентом США». М.: Издательство политической литературы, 1984. 1945 թ․ հուլիսի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 10-ին.
↑ Leffler, Melvyn P., "For the South of Mankind: The United States, the Soviet Union and the Cold War, First Edition, (New York, 2007) pg 31
↑ Miscamble 2007, էջ. 51
↑ Miscamble 2007, էջ. 52
↑ Harry S. Truman, Memoirs, Vol. 1: Year of Decisions (1955), p.380, cited in Lenczowski, American Presidents, p.10
↑ Nash, Gary B. "The Troublesome Polish Question." The American People: Creating a Nation and a Society. New York: Pearson Longman, 2008. Print.
↑ «Доклад специальной комиссии по выработке рекомендаций относительно распределения германского военно-морского и торгового флота». М.: Издательство политической литературы, 1984. 1945 թ․ հուլիսի 31. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 10-ին.
↑ Никитчук И. И. Сталин и советский атомный проект(ռուս.) // Марксизм и современность : журнал. — 2000. — № 1 (15). — С. 178—179.

Աղբյուրներ

Сборник документов «Советский Союз на международных конференциях периода Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.» Том 6. «Берлинская (Потсдамская) конференция руководителей трех союзных держав — СССР, США и Великобритании (17 июля — 2 августа 1945 г.)»(չաշխատող հղում) (DjVu) М.: Издательство политической литературы, 1984
Материалы Потсдамской конференции Вычитка сборника документов «Советский Союз на международных конференциях периода Великой Отечественной войны 1941-1945 гг.» Том 6. «Берлинская (Потсдамская) конференция руководителей трех союзных держав — СССР, США и Великобритании (17 июля — 2 августа 1945 г.)» М.: Издательство политической литературы, 1984.
Тегеран-Ялта-Потсдам: Сборник документов / Сост.: Ш.П. Санакоев, Б.Л. Цыбулевский. – 2-е изд. – М.: Издательство «Международные отношения», 1970. – 416 с.
Уткин А. И. После Ялты(ռուս.) // Союзное государство : журнал. — 2008. — № 5 (26). — С. 30—35.(չաշխատող հղում)
Шевченко О. К. «Вопрос о послевоенных западных границах III Речи Посполитой в современной историографии Польши.» // Крымская конференция 1945 г. (Альманах). — 2012. № 1.

Արտաքին հղումներ

Պոտսդամի կոնֆերանս (հուլիսի 17- օգոստոսի 2, 1945 թվական) Արխիվային ֆոտոփաստաթղթեր, որոնք ընդունվել են Կոնֆերանսի ընթացքում։
Տրումենը և Պոտսդամի կոնֆերանը
Պոտսդամի կոնֆերանսի մատենագրության ծանոթագրություններ Արխիվացված 2005-12-20 Wayback Machine
Պոտսդամի կոնֆերանս, հուլիս – օգոստոս 1945 navy.mil-ում Արխիվացված 2014-12-19 Wayback Machine
ԱՄՆ պետքարտուղարություն։ դիվանագիտական փաստաթղթեր։ Պոտսդամի կոնֆերանս (Բեռլինի կոնֆերանս) 1945 Volume I Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1945
ԱՄՆ պետքարտուղարություն։ դիվանագիտական փաստաթղթեր։ Պոտսդամի կոնֆերանս (Բեռլինի կոնֆերանս) 1945 Volume II Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office, 1945
Եվրոպական խորհրդակցական հանձնաժողով, Ավստրիա, Գերմանիա ԱՄՆ արտաքին հարաբերություններ։ դիվանագիտական փաստաթղթեր, 1945
Հարրի Տրումենի Պոտսդամի կոնֆերանսի ամփոփ վերլուծությունը Արխիվացված 2013-08-20 archive.today Shapell Manuscript Foundation
Պողպատի հիմնաքարը(չաշխատող հղում), Թայմ ամսագիր, 21 հունվար, 1946
Պայքարի գինը Արխիվացված 2007-03-11 Wayback Machine, Թայմ ամսագիր, 8 ապրիլ, 1946
Pas de Pagaille! Արխիվացված 2006-10-31 Wayback Machine Թայմ ամսագիր, 28 հուլիս, 1947
Բեռլինի կոնֆերանսի ժամանակ ընդունված համաձայնագիր Արխիվացված 2009-08-02 Wayback Machine
Ջեյմս Ռիդլեբերգերի հետ հարցազրույց
"Պոտսդամի առասպելը," Արխիվացված 2006-10-13 Wayback Machine Բ․ Հեուզերի խմբագրմամբ, Պատմության առեղծվածներ (Փրովիդենս, Ռոդ Այլենդ և Օքսֆորդ։ Բերգհահն, 1998)
ԱՄՆ տնտեսական քաղաքականությունը պարտված երկրներում Արխիվացված 2006-10-11 Wayback Machine Ապրիլ, 1946
Լեբենսրաում Արխիվացված 2009-09-21 Wayback Machine
Կոնֆերանսի ձայնագրությունները
"The United States, France, and the Question of German Power, 1945–1960," Արխիվացված 2006-10-13 Wayback Machine in Stephen Schuker, ed., Deutschland und Frankreich vom Konflikt zur Aussöhnung: Die Gestaltung der westeuropäischen Sicherheit 1914–1963, Schriften des Historischen Kollegs, Kolloquien 46 (Munich: Oldenbourg, 2000)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պոտսդամի կոնֆերանս» հոդվածին։

[1] Description of photograph Արխիվացված 2018-07-17 Wayback Machine, Truman Library.

[2] «Avalon Project - A Decade of American Foreign Policy 1941-1949 - Potsdam Conference». Avalon.law.yale.edu. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 20-ին.

[3] Russia (USSR) / Poland Treaty (with annexed maps) concerning the Demarcation of the Existing Soviet-Polish State Frontier in the Sector Adjoining the Baltic Sea 5 March 1957 (retrieved from the UN Delimitation Treaties Infobase, accessed on 18 March 2002)

[4] "Potsdam-Conference" Encyclopædia Britannica

[5] «BBC Fact File: Potsdam Conference». Bbc.co.uk. 1945 թ․ օգոստոսի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 20-ին.

[6] «Запись беседы Председателя Совета Народных Комиссаров СССР с президентом США». М.: Издательство политической литературы, 1984. 1945 թ․ հուլիսի 17. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 10-ին.

[7] Leffler, Melvyn P., "For the South of Mankind: The United States, the Soviet Union and the Cold War, First Edition, (New York, 2007) pg 31

[miscamble51-8] Miscamble 2007, էջ. 51

[miscamble52-9] Miscamble 2007, էջ. 52

[10] Harry S. Truman, Memoirs, Vol. 1: Year of Decisions (1955), p.380, cited in Lenczowski, American Presidents, p.10

[11] Nash, Gary B. "The Troublesome Polish Question." The American People: Creating a Nation and a Society. New York: Pearson Longman, 2008. Print.

[12] «Доклад специальной комиссии по выработке рекомендаций относительно распределения германского военно-морского и торгового флота». М.: Издательство политической литературы, 1984. 1945 թ․ հուլիսի 31. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 10-ին.

[13] Никитчук И. И. Сталин и советский атомный проект(ռուս.) // Марксизм и современность : журнал. — 2000. — № 1 (15). — С. 178—179.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]