Անկարայի ճակատամարտ
 | |
|---|---|
 | |
| Թվական | հուլիսի 20, 1402 |
| Մասն է | Timurid conquests and invasions? |
| Վայր | Çubuk Ovası? |
| Հակառակորդներ | |
|
| |
| Հրամանատարներ | |
|
| |
| Կողմերի ուժեր | |
|
| |
| Ռազմական կորուստներ | |
|
| |
| Ընդհանուր կորուստներ | |
Անգորայի ճակատամարտ կամ Անկարայի ճակատամարտ (թուրքերեն՝ Ankara Muharebesi), օսմանյան սուլթան Բայազիդ I-ի և Կենտրոնական Ասիայի Էմիր Թիմուրի (Թամերլան) միջև ճակատամարտ, որը տեղի է ունեցել 1402 թվականի հուլիսի 20-ին Անգորայի (այժմ՝ Անկարա) մոտակայքում, որում Թիմուրի զորքերը ջախջախել են Սուլթան Բայազիդի Կայծակնայինի (Yıldırım) թուրքական բանակը, ինչը հանգեցրել է Օսմանյան կայսրության ժամանակավոր փլուզմանը:
Կողմերի բանակներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Օսմանյան կայսրության բանակը, բացի ծանր հեծելազորի անկանոն մասերից՝ սիփահիից և անկանոն հետևակայինից, յայայից և մուսելլեմից, ինչպես նաև դելիի և վոյնուկի կամավորական ստորաբաժանումներից (Բալկանյան շրջաններից կամավորներ), ներառում էր սուլթանի կանոնավոր գվարդիայի մասեր՝ «Կապիկուլուն», որի բաղկացուցիչ մասն էր ենիչերի կորպուսը (հետևակ)։
Բացի օսմանյան զորքերից, ենիչերիներից և վստահելի սերբերից, Բայազիդի բանակը ներառում էր փոքր բեյլիք պետությունների զինվորներ, որոնք նա գրավել էր տասը տարի առաջ, և թաթար հեծյալների որոշ ջոկատներ, որոնք մոնղոլական ժամանակներից Փոքր Ասիայում էին[1]։
Հենվելով իր նախորդների հարուստ փորձից՝ Թիմուրին հաջողվեց ստեղծել հզոր և մարտունակ բանակ, որը նրան թույլ տվեց մարտադաշտերում փայլուն հաղթանակներ տանել հակառակորդների նկատմամբ։ Այս բանակը բազմազգ ու բազմակրոն միավորում էր, որի կորիզը կազմում էին թուրքերը՝ քոչվոր ռազմիկները։ Թամերլանի բանակը բաժանված էր հեծելազորի և հետևակի, որոնց դերը մեծապես բարձրացավ 14-15-րդ դարերի սկզբին։ Այնուամենայնիվ, բանակի հիմնական մասը կազմված էր քոչվորների հեծյալ ջոկատներից, որոնց միջուկը կազմված էր ծանր զինված հեծելազորի էլիտար ստորաբաժանումներից, ինչպես նաև Թամերլանի թիկնապահների ջոկատներից։ Հետևակը հաճախ խաղում էր օժանդակ դեր, բայց անհրաժեշտ էր բերդերի պաշարումների ժամանակ։ Հետևակը հիմնականում թեթև զինված էր և բաղկացած էր հիմնականում նետաձիգներից, սակայն բանակը ներառում էր նաև ծանր զինված հետևակային հարվածային զորքեր։
Բացի բանակի հիմնական ճյուղերից (ծանր և թեթև հեծելազոր, ինչպես նաև հետևակ), Թամերլանի բանակը ներառում էր պոնտոնիստների, բանվորների, ինժեներների և այլ մասնագետների ջոկատներ, ինչպես նաև հատուկ հետևակային ստորաբաժանումներ, որոնք մասնագիտացած էին լեռնային պայմաններում մարտական գործողություններում (նրանք հավաքագրվել են լեռնային գյուղերի բնակիչներից): Թամերլանի բանակի կազմակերպումն ընդհանուր առմամբ համապատասխանում էր Չինգիզ խանի տասնորդական կազմակերպությանը, սակայն ի հայտ եկան մի շարք փոփոխություններ (օրինակ՝ հայտնվեցին 50-ից 300 հոգանոց միավորներ, որոնք կոչվում էին «կոշուններ», ավելի մեծ ստորաբաժանումների՝ «կուլերի» թիվը՝ նաև փոփոխական):
Ըստ հույն պատմաբան Սպիրո Թեոտոկիսի, բուլղարացի նահանգապետ Ստեֆան Էլիազարը, բուլղարական ջոկատի գլխավորությամբ, դաշինք կնքեց Թամերլանի հետ և նրա կողմից մասնակցեց Անգորայի ճակատամարտին՝ այդպիսով ձգտելով փրկել Բուլղարիան և Բալկանները թուրքական նվաճումից[2]։
Թեթև հեծելազորի հիմնական զենքը, ինչպես հետևակը, աղեղն էր։ Թեթև հեծելազորներն օգտագործում էին նաև սակրեր կամ թրեր և կացիններ։ Ծանր զինված ձիավորները հագած էին զրահով (ամենատարածված զրահը շղթայակապն էր, որը հաճախ ամրացված էր մետաղական թիթեղներով), պաշտպանված էին սաղավարտներով և կռվում էին սուրերով (բացի աղեղներից և նետերից, որոնք սովորական էին): Պարզ հետևակները զինված էին աղեղներով, ծանր հետևակային մարտիկները կռվում էին սակրերով, կացիններով և պաշտպանվում էին զրահներով, սաղավարտներով և վահաններով:
Ճակատամարտից առաջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Իր գահակալության 35 տարիների ընթացքում (1370-1405), անցկացրած մշտական ռազմական արշավներում, Թիմուրը ստեղծեց հսկայական կայսրություն՝ ձգվող Հյուսիսային Հնդկաստանից մինչև Արևելյան Անատոլիա: Միաժամանակ Բայազիդ I-ին հաջողվեց հպատակեցնել Փոքր Ասիայի բոլոր բեյլիկներին և դառնալ Անատոլիայի ինքնիշխան տերը։
Շարժվելով դեպի արևմուտք՝ Թիմուրը հանդիպեց Կարա-Կոյունլուի վիճակին, Թիմուրի զորքերի հաղթանակը ստիպեց թուրքմենների առաջնորդ Կարա Յուսուֆին փախչել դեպի արևմուտք՝ օսմանյան տիրակալ Բայազիդի մոտ։ Որից հետո Կարա Յուսուֆն ու Բայազիդը պայմանավորվեցին Թիմուրի դեմ համատեղ գործողությունների մասին։ Կարա-Կոյունլուի սուլթանի հետ վերջնականապես գործ ունենալու համար Թիմուրը շտապ պահանջեց, որ Բայեզիդը հանձնի Կարա Յուսուֆին, սակայն Բայեզիդի մերժումը պաշտոնական հիմք տվեց օսմանցիների դեմ պատերազմ սկսելու համար: 1402 թվականի մայիսին Թիմուրը սկսեց արշավանքը Փոքր Ասիայում։ Նրա զորքերը գրավեցին թուրքական Կամախի և Սիվասի բերդերը։ Այստեղ բանակցությունների համար Թիմուր ժամանեցին թուրք սուլթան Բայազիդ Յըլդըրըմի դեսպանները։ Դեսպանների ներկայությամբ Թիմուրը վերանայեց իր զորքերը, որոնց թիվը հասնում էր 140 հազար մարդու։ Թիմուրի բանակի հիմնական մասը կազմում էին հեծելազորը։ Հսկայական բանակի տեսարանը ճնշող տպավորություն թողեց դեսպանների վրա։ Բայազիդին հաջողվեց կիսով չափ բանակ դուրս բերել Թիմուրի դեմ: Վախենալով բաց ճակատամարտից՝ սուլթանը իր զորքերը տեղակայեց Անգորա քաղաքից հյուսիս գտնվող լեռնային և անտառապատ տարածքում։ Թիմուրը պաշարեց Անգորան և խորամանկ մանևրներով Բայազիդին հրապուրեց դեպի հարթավայր։
Ճակատամարտի ընթացք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թուրքերը լեռներից իջնելուն պես Թիմուրը վերացնում է Անգորայի պաշարումը և կարճ անցում կատարելով՝ հայտնվում է Բայազիդի զորքերի ճանապարհին։ Թիմուրը գիտեր, որ սուլթանը երկար ժամանակ աշխատավարձ չի տվել, որ իր զորքերում շատ դժգոհներ կան, հատկապես Անատոլիայի բեկերի մեջ։ Նա լրտեսներ ուղարկեց բեկերի մոտ՝ փորձելով նրանց իր կողմը գրավել։
Բայազիդը կառուցեց իր բանակը թիկունքում դեպի լեռները, փախուստի ուղիներով նրա եզրերին: Բանակի կենտրոնն ամրապնդելու համար սուլթանը թուլացրեց թևերը։ Թուրքական զորքերի ձախ եզրը սերբերն էին Ստեֆան Լազարևիչի հրամանատարությամբ։ Աջ թևում անատոլիական բեկերի ջոկատներ էին։ Թիմուրը, ընդհակառակը, ուներ ուժեղ թեւեր և ընտիր զորքերի 30 գնդից բաղկացած հզոր կողմեր։
Ճակատամարտը սկսվեց թեթև հեծելազորի կողմից, իսկ հետո Թիմուրի բանակի աջ թևի առաջապահը, որը գլխավորում էր նրա թոռը՝ Աբու Բաքր Միրզան, անհաջող հարձակվեց սերբ մի քանի ասպետների վրա[3]։ Թիմուրը մարտի նետեց իր աջ թևի բոլոր ուժերը՝ իր որդու և հոր՝ Աբու Բաքր Միրան Շահի գլխավորությամբ, սակայն սերբերը շարունակեցին համառորեն դիմադրել։ Անատոլիական բեկերի ջոկատները և 18 հազար թաթար վարձկաններ անցան թշնամու կողմը, ձախ թևի առաջապահը: Սրանից հետո Թիմուրը մարտի բերեց երկրորդ գծի մի մասը՝ փորձելով կտրել սերբերին հիմնական ուժերից, սակայն նրանց հաջողվեց ճեղքել և կապվել Բայազիդի մնացած բանակի հետ։
Թիմուրը, ջախջախելով եզրերը, ռեզերվ նետեց գրոհի մեջ և շրջապատեց թուրքերի հիմնական ուժերը։ Թիմուրի զորքերի առավելությունը ճնշող էր։ Ենիչերիները սպանվեցին, իսկ ինքը՝ Բայազիդը, գերեվարվեց։
Նշանակություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ճակատամարտից հետո ամբողջ Փոքր Ասիան գրավվեց Թիմուրի զորքերի կողմից։ Պարտությունը հանգեցրեց Օսմանյան տերության ժամանակավոր փլուզմանը, որն ուղեկցվեց Բայազիդի որդիների միջև երկպառակությամբ: Բյուզանդիան, որը կորցրել էր իր գրեթե ողջ տարածքը, թուրքերի պարտությանը կեսդարյա տարկետում տվեց։ Օգտվելով Բայազիդի պարտությունից՝ կայսր Հովհաննես VII Պալեոլոգոսը իր ժառանգներից հետ է գրավել Մարմարա ծովի եվրոպական ափերը և Թեսաղոնիկեն։ Ստեֆան Լազարևիչը, մնացած զինվորների հետ Սերբիա վերադառնալուց հետո, Կոստանդնուպոլսում կայսեր ձեռքից ստացավ տիրակալի կոչում (կարևորությամբ երկրորդը թագավորականից հետո): Հաղթանակից հետո Թիմուրին շնորհավորել են Անգլիայի, Ֆրանսիայի և Կաստիլիայի թագավորները։ Կաստիլիայի դեսպան Ռույ Գոնսալես դի Կլավիխոն երկար ճանապարհորդություն կատարեց Թիմուրի նահանգի մայրաքաղաք Սամարղանդ, և այն մանրամասն նկարագրեց ավելի ուշ Եվրոպայում:
Բյուզանդական կայսրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ժամանակակից պատմական գրականության մեջ տարածված վարկածի համաձայն, Բայազիդի բանակի պարտության շնորհիվ բյուզանդական պետականությունը գոյատևեց ևս կես դար (մինչև 1453 թվականը): Բայց դա իրականում այդքան էլ այդպես չէ։ Արշավանքի նախօրեին թուրքմենական ցեղերը, որոնք ներխուժել էին Փոքր Ասիա առաջխաղացող մոնղոլների ճնշման ներքո, առաջ շարժվեցին դեպի Էգեյան ծով և վերջնականապես զրկեցին քրիստոնյա հույներին տարածաշրջանում իրենց ժողովրդագրական առավելությունից։ Ավելին, ճակատամարտի նախօրեին թուրքերն ու նրանց նախիրները սկսեցին խուճապի մատնվել՝ օսմանցիների կողմից վերահսկվող Գալիպոլիով (1352 թվականից) Եվրոպա անցնելու համար՝ հետագայում բնակեցնելով Մարիցայի հովիտը և Թրակիան[4]։ Շատերը ապաստան գտան մոտակա Օսմանյան մայրաքաղաք Էդիրնեում (1365 թվականից)։ Այսպիսով, Թիմուրի արշավանքը բավականին արագացրեց Բալկանյան Թրակիայի թուրքացումը և մուսուլմանացումը՝ մեկուսացնելով հունական Կոստանդնուպոլիսը հարևան քրիստոնյա ժողովուրդների զանգվածից և, չնայած ձգձգմանը, նրան իրականում ոչ մի հնարավորություն չթողեց անկախությունը պահպանելու, քանի որ Կոստանդնուպոլիսն այժմ բոլոր կողմերից շրջապատված էր հիմնականում թուրք բնակչությամբ։ Մյուս կողմից, թուրք վերաբնակիչների հոսքը նվազել է Մարմարա ծովի ափերը Բյուզանդիային անցնելուց հետո՝ Օսմանյան պետության ժամանակավոր թուլացման և մասնատման արդյունքում։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Мюллер, 2004, էջ 410
- ↑ Стоян Николов, Укритото и премълчаното в Българската история - Трета част, София, 2020 г., стр. 37
- ↑ «Ангорская битва». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-06-03-ին. Վերցված է 2021-02-18-ին.
- ↑ Кинросс, Лорд Расцвет и упадок Османской империи = The ottoman centuries the rise and fall of the Turkish Empire / Под ред. М. С. Мейера; Пер. с англ. М. Пальникова. — М.: КРОН-ПРЕСС, 1999. — С. 88-90. — 695 с. — ISBN 5-232-00732-7
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Анкарская битва 1402 // Ангола — Барзас. — М. : Советская энциклопедия, 1970. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 2).
- Мюллер, Август История ислама : от доисламской истории арабов до падения династии Аббасидов : пер. с нем. = Der Islam im Morgen- und Abendland. — М.: АСТ : Астрель, 2004. — Т. 3. — 894 с. — (Классическая мысль). — ISBN 5-17-022031-6
- Еремеев Д. Е., Мейер М. С. История Турции в средние века и новое время. — М.: Изд-во МГУ, 1992. — 246 с. — ISBN 5-211-02201-7
- Мехмед Нешри Огледало на света: История на османския двор / ред. Мария Калицин. — ОФ, 1984. — 420 с.
- Шараф ад-Дин Али Йазди Зафар-наме. — Ташкент: SAN'AT, 2008. — 519 с. — ISBN 978-9943-322-16-5
- Ибн Арабшах История амира Темура / пер. Х. Н. Бабабекова. — Ташкент: Институт истории народов Средней Азии имени Махпират, 2007.
- Bāshī Munajjim , Aḥmad ibn Luṭf Allāh, 1631-1702. Camiü'd-düvel : Osmanlı tarihi, 1299-1481. — Divanyolu, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995. — 350, 224 pages с. — ISBN 9755740341
- Георгий Сфрандзи Хроника // Кавказ и Византия / Пред., перев. и примеч. Е.А. Джагацпанян. —Ереван, 1987. — В. 5.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Անկարայի ճակատամարտ» հոդվածին։ |
| ||||||
