Արդահանի գավառ
 Ардаганский округ | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Երկիր |  Ռուսական կայսրություն | ||
| Կարգավիճակ | գավառ | ||
| Մտնում է | Կարսի մարզ | ||
| Ներառում է | 14 համայնք | ||
| Վարչկենտրոն | Արդահան | ||
| Հիմնական լեզու | Հայերեն, թուրքերեն, ռուսերեն | ||
| Բնակչություն (1897) | 134,142 | ||
| Ազգային կազմ | Թուրքեր (մոտ 43 %) և քրդեր (19 %)[1] | ||
| Տարածք | 5,645 | ||
 | |||
 | |||
| Հիմնադրված է | 1878 թ. | ||
| Պատմական շրջան(ներ) | Արտահան | ||
Արդահանի գավառ, վարչաքաղաքական միավոր Ռուսական կայսրության կազմում։ 1878-1918 թվականներին մտել է Կարսի մարզի կազմ։ Գավառի կենտրոնը Արդահան քաղաքն էր։
Կարսի գավառը հարավ-արևմուտքից սահմանակցում էր Օլթիի, հարավից և հարավ-արևելքից՝ Կարսի գավառներին։ Հյուսիսից և արևելքից գավառը սահմանակցում էր Թիֆլիսի, իսկ արևելքից՝ Քութայիսի նահանգին։
Ներառում է հիմնականում ժամանակակից Թուրքիայի Արդահանի մարզը։
Անվանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]«Արդահան» անվանումը հասնում է մինչև զարգացած միջնադար. այդպես էր կոչվում Գուգարք աշխարհի 13 գավառներից մեկը։ Զարգացած միջնադարում բնակավայրի տեղում արդեն երկար ժամանակ գոյություն է ունեցել բերդաքաղաք, որը եղել է Հայաստանը Վրաստանին կապող ճանապարհին։ 11-րդ դարի սկզբին քաղաքի մասին հիշատակում են արաբական աղբյուրները՝ հայտնելով, որ այն գրավել և թալանել են բյուզանդական զորքերը։ Ուշ միջնադարում քաղաքը ենթարկվում էր վրացական Սամցխե-Սաաթաբագո իշխանությանը։ Արևմտահայերեն քաղաքը գրվում է «Արտահան»։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գավառն այդպիսի սահմաններով կազմվել է 1878 թվականին՝ ռուս-թուրքական պատերազմի (1877-1878) արդյունքում[Ն 1]։ Այդ ժամանակ ամբողջ Անդրկովկասը բաժանված էր վեց նահանգի՝ Թիֆլիսի, Քութայիսի, Բաքվի, Դաղստանի, Երևանի և Ելիզավետպոլի։ Հայկական գավառները կենտրոնացած էին գերազանցապես վերջին երկուսում, ևս երեքը (Ախալքալաք, Ախալցխա և Բորչալու)՝ Թիֆլիսի նահանգի կազմում։
1878 թվականին կազմվում են Կարսի և Բաթումի մարզերը՝ համապատասխանաբար 4 և 2 գավառներով։ Դրանք ներառում էր 1877-78 թվականներին գրավված օսմանահպատակ հայկական և վրացական տարածքները։ 1918-1920 թվականներին գավառն ամբողջությամբ մտել է Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետության[2]։ Արդահանը հայկական գավառներից ամենասակավաթիվն էր հայերի քանակով. նրանց ընդհանուր թվաքանակը չէր հասնում 2 հազարի, որոնցից 1315-ը՝ Արդահան քաղաքում։ 1921 թվականի Կարսի պայմանագրից հետո՝ Թուրքիայի կազմ, որում որպես վարչատարածքային միավոր մնացել է գրեթե անփոփոխ։
Բնակչություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1897 թվականի մարդահամարի տվյալներով գավառի բնակչությունը 65,763 մարդ էր, որի ավելի կեսը թյուրքեր (28047), ղարափափախներ (7874), թուրքմեններ (4328) ու քրդեր էին (12565), 11.9 %-ը՝ հույներ (7839), 3.6 %-ը ռուսներ (2357), 2.9 %-ը հայեր (1918) և այլ ազգեր։ Արդահան քաղաքի բնակչությունը հաշվվում էր 4142 մարդ, այդ թվում՝ 1331 ռուսներ, 1315 հայեր և 746 թուրքեր[3]։
Վարչական բաժանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1913 թվականին գավառը բաժանված էր 14 գյուղական համայնքի[4]՝
Արդահանի շրջան
- Դադագյուլի
- Թամալի
- Միխայլովոյի
- Նիկոլաևոյի
- Տիկանի
Գյոլի շրջան
Պոսկովի շրջան
- Դիգուրի
- Չիլվանի
Չանդիրի շրջան
- Զինզալի
- Քանարբելի
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նշումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1639 թվականի Ղասրե Շիրինի հաշտությամբ Հայաստանը չորրորդ անգամ բաժանվում է երկու հարևան տերությունների միջև. Կարսը, Արդահանը և Վանը անջատվում են Արևելյան Հայաստանից։ Օսմանյան տիրապետության շրջանում Արդահանը մտնում է Ախալցխայի էյալեթի մեջ։ 1828-29 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով Ախալցխան և Ախալքալաքը անցնում են Ռուսական կայսրությանը. այստեղ են տեղափոխվում Արդահանի գյուղերի հայերը։ 1865 թվականին Արևմտյան Հայաստանի տարածքների մեծ մասը միավորվում են Էրզրումի էյալեթի (1867 թվականից՝ վիլայեթի) մեջ։ 1875 թվականին այն բաժանվում է վեց վիլայեթի՝ Էրզրումի, Կարս-Չըլդըրի, Բիթլիսի, Վանի, Հաքարիի, Դերսիմի։ ռուս-թուրքական պատերազմից (1877-1878) տասը տարի անց, երբ Կարսի վիլայեթը միացվել էր Ռուսաստանին, Հաքարին կցվում է Վանի վիլայեթի մեջ՝ որպես գավառ, իսկ Դերսիմը՝ Խարբերդի։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г., Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России, Карсский округ
- ↑ Թորոսյան Շ., Արդահանի խնդիրը հայ-վրացական հարաբերություններում 1920 թ. աշնանը Արխիվացված 2019-12-22 Wayback Machine
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. город Ардаган
- ↑ , Волостныя, станичныя, сельскія, гминныя правленія и управленія, а также полицейскіе станы всей Россіи съ обозначеніем мѣста ихъ нахожденія, Кіевъ, «Изд-во Т-ва Л. М. Фишъ», 113։
| ||||||||||||||||||||||
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 7)։ 
|