Դոկտոր Ժիվագո

Դոկտոր Ժիվագո; ռուս.՝ Доктор Живаго
Հեղինակ	Բորիս Պաստեռնակ
Տեսակ	գրական ստեղծագործություն
Ժանր	պատմական գեղարվեստական գրականություն
Թեմա	Հոկտեմբերյան Սոցիալիստական Հեղափոխություն
Բնօրինակ լեզու	ռուսերեն
Ստեղծման տարեթիվ	1945-1955
Երկիր	ԽՍՀՄ
Հրատարակիչ	Ֆելտրինելլի և Pantheon Books
Հրատարակման տարեթիվ	Նոյեմբերի 23, 1957
OCLC	22707986
Վիքիքաղվածք	Դոկտոր Ժիվագո
	Doctor Zhivago (book) Վիքիպահեստում

«Դոկտոր Ժիվագո» (ռուս.՝ Доктор Живаго), Բորիս Պաստեռնակի վեպը, որ գրվել է 10 տարվա ընթացքում՝ 1945-1955 թվականներին, և համարվում է Պաստեռնակ արձակագրի տաղանդի բարձրակետը։ Վեպն ուղեկցվում է գլխավոր հերոսի՝ Յուրի Անդրեևիչ Ժիվագոյի բանաստեղծություններով։ Վեպը կրում է գլխավոր հերոսի անունը, որը բժիշկ էր և բանաստեղծ։ Վեպի գործողություններն ընդգրկում են 1905 թվականի ռուսական հեղափոխությունից մինչև Հայրենական մեծ պատերազմն ընկած ժամանակաշրջանը։

Ստեղծելով ռուսական մտավորականության կյանքի լայնակտավ պատկերը դարասկզբից մինչև Հայրենական մեծ պատերազմ՝ հեղինակը գրքում անդրադառնում է կյանքի և մահվան խնդիրներին, ռուսական պատմության հարցերին, մտավորականությանը և հեղափոխությանը, քրիստոնեությանը, հրեականությանը։

Գիրքը բացասաբար է ընդունվել խորհրդային պաշտոնական գրական միջավայրում և արգելվել է հեղինակի՝ 1917 թվականի Հոկտեմբերյան հեղափոխության և երկրի հետագա կյանքի հանդեպ ունեցած ոչ միանշանակ վերաբերմունքի պատճառով։ Իտալացի հրատարակիչ և գործարար Ջանջակոմո Ֆելտրինելիի դրդմամբ վեպի ձեռագիրը գաղտնիաբար տարվում է Միլան, թարգմանվում և հրատարակվում 1957 թվականին։ Հաջորդ տարի` 1958 թվականին, Պաստեռնակին շնորհվում է Գրականության Նոբելյան մրցանակ, իրադարձություն, որը շփոթեցնում և զայրացնում է Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցության վերնախավին^[2]։

Սյուժե

«Դոկտոր Ժիվագո» վեպի սյուժեն բարդ է և խճճված։ Պաստեռնակը ստեղծել է բազմաթիվ կերպարներ, որոնք, շատ հաճախ անկանխատեսելի ձևերով, առնչվում են միմյանց հետ ամբողջ վեպի ընթացքում։ Վեպի սյուժեն ստորև ներկայացվում է տարբեր մասերով՝ ըստ ժամանակագրական կարգի։

Մաս 1

Ցարական Ռուսաստան, 1903 թվական։ Վեպն սկսվում է փոքրիկ Յուրայի մոր՝ Մարիա Նիկոլաևնա Ժիվագոյի հուղարկավորության նկարագրությամբ։ Մոր մահից հետո հոր կողմից վաղուց լքված լինելու պատճառով Յուրայի խնամքը ստանձնում է մորեղբայրը՝ Նիկոլայ Նիկոլաևիչ Վեդենյապինը, որը փիլիսոփա էր, ուղղափառ եկեղեցու նախկին քահանա, իսկ այդ ժամանակ արդեն թղթակցում էր Վոլգայի առափնյա մի քաղաքում գտնվող ինչ-որ առաջադեմ լրագրի։ Յուրայի հայրը՝ Անդրեյ Ժիվագոն, մի ժամանակ ունևոր մարդ է եղել, Մոսկվայի վաճառական ազնվականության անդամ, սակայն ընտանիքի միլիոնները վատնել է Սիբիրում՝ զբաղվելով խաղամոլությամբ և հարբեցողությամբ։

Այդ ամառ տասնմեկամյա Յուրան և Նիկոլայ Նիկոլաևիչը ճանապարհորդում են Դուպլյանկա՝ մետաքսի հարուստ վաճառական Լավրենտի Նիկոլաևիչ Կոլոգրիվովի կալվածք։ Նրանք այնտեղ Կոլոգրիվովին այցելելու համար չէ, որ եկել են. Կոլոգրիվովը կնոջ հետ արտասահմանում է։ Նիկոլայ Նիկոլաևիչը այցելել է մտերիմ ընկերոջը՝ Իվան Իվանովիչ Վոսկոբոյնիկովին, Կոլոգրիվովի կալվածքի կառավարչին։ Կոլոգրիվովի դուստրերը՝ Նադյան (15 տարեկան) և Լիպան (որն ավելի երիտասարդ է) նույնպես ապրում են կալվածքում դաստիարակչուհու և սպասավորների հետ։ Կառավարչի՝ Իվան Իվանովիչի հետ ապրում է նաև վերջինիս որդեգիրը՝ Ինոկենտի (Նիկա) Դուդորովը (13 տարեկան), որը դատապարտված ահաբեկչի որդի է։ Երբ Նիկոլայ Նիկոլաևիչը և Իվան Իվանովիչը զրուցելով զբոսնում էին այգում, նկատում են, որ հեռվում անսպասելիորեն կանգ է առնում գնացքը, ինչը նշանակում էր, որ ինչ-որ լուրջ բան էր պատահել։ Գնացքում 11-ամյա մի տղա՝ Միշա Գրիգորևիչ Գորդոնը, ճանապարհորդում էր հոր հետ։ Նրանք գնացքում էին արդեն երեք օր։ Այդ ընթացքում մի բարի մարդ Միշային մանր նվերներ էր տվել և ժամերով զրուցել էր հոր՝ Գրիգորի Օսիպովիչ Գորդոնի հետ։ Այնուամենայնիվ, իր գործերի հավատարմատար-իրավաբանի դրդմամբ, որը ճանապարհորդում էր նրա հետ միասին, այդ մարդը հաճախ էր խմում։ Ի վերջո, նետվելով դեպի շարժվող գնացքի վագոնի դուռը և իր ճանապարհից հրելով տղայի հորը, դուրս է նետվում և ինքնասպան լինում։ Միշայի հայրը անմիջապես ահազանգ է հնչեցնում և կանգնեցնում գնացքը, սակայն մարդուն փրկել չի հաջողվում։ Գնացքի ուղևորները իջնում են գնացքից և դիտում դիակը մինչև ոստիկանության ժամանումը։ Հանգուցյալի իրավաբանը կանգնած էր դիակի մոտ և ինքնասպանության պատճառ էր համարում հանգուցյալի ալկոհոլիզմը։

Մաս 2

Ռուս-ճապոնական պատերազմի ընթացքում (1904-1905) Ամալյա Կառլովնա Գիշարը իր երկու երեխաների՝ Ռոդիոնի (Ռոդյա) և Լարիսայի (Լարա) հետ Ուրալից ժամանում է Մոսկվա։ Տիկին Գիշարի հանգուցյալ ամուսինը բելգիացի էր և աշխատելիս էր եղել որպես երկաթուղու ինժեներ։ Տիկին Գիշարի հանգուցյալ ամուսնու ընկերը՝ Վիկտոր Իպոլիտովիչ Կոմարովսկին, որը իրավաբան էր և «սառնարյուն վաճառական», նրանց տեղավորում է Մոնտենեգրո հյուրանոցի սենյակներում, Ռոդիոնին ընդունել է տալիս կադետային վարժարան, իսկ Լարային՝ իգական բարձրագույն դպրոց։ Այդ նույն դպրոցում սովորում էր նաև Նադյա Կոլոգրիվովան։ Կոմարովսկու խորհրդով Ամալյան ներդրում է կատարում մի փոքրիկ կարի արհեստանոցում։ Ամալյան և երեխաները «Մոնտենեգրո» հյուրանոցում ապրում են մեկ ամիս, ապա տեղափոխվում կարի արհեստանոցին կից մի բնակարան։ Չնայած Ամալյայի հետ շարունակվող սիրային կապին, Կոմարովսկին մոր մեջքի ետևում գայթակղում է դստերը՝ Լարային։ Հոկտեմբերի սկզբին Մոսկվա-Բրեստ երկաթուղու աշխատակիցները գործադուլ են սկսում։ Կայարանի բրիգադիրը Պավել Ֆերապոնտովիչ Անտիպովն է։ Նրա ընկերը՝ Կիպրիան Սավելյեվիչ Տիվերզինը մի անգամ կանխում է մի երկաթուղայինի՝ իր սանին ծեծելը։ Այդ սանի անունը Օսիպ (Յուսուպկա) Գիմազեդտինովիչ Գալիուլին էր։ Գործադուլում ունեցած դերի համար ոստիկանությունը ձերբակալում է Պավել Ֆերապոնտովիչին։ Նրա որդին՝ Պաշա կամ Պատուլյա Պավլովիչ Անտիպովը գալիս է ապրելու Տիվերզինի և նրա մոր հետ։ Յուրայի մորեղբայրը՝ Նիկոլայ Նիկոլաևիչը Պետերբուրգ տեղափոխվելու պատճառով Յուրային բերում է Մոսկվա՝ Գրոմեկոների ընտանիքի հետ ապրելու։ Գրոմեկոները Նիկոլայ Նիկոլաևիչի լավագույն բարեկամներից էին։ Նրանց ընտանիքը բաղկացած էր Ալեքսանդր Ալեքսանդրովիչ Գրոմեկոյից, նրա կնոջից (Աննա Իվանովնա) և ամուրի եղբորից (Նիկոլայ Ալեքսանդրովիչ)։ Աննան պողպատի հարուստ մագնատի դուստրն է՝ Ուրալի Յուրյատին շրջանից։ Գրոմեկոները դուստր ունեն՝ Տոնիա։ 1906 թվականի հունվարյան մի օր Գրոմեկոների տանը կամերային երաժշտության երեկույթ էր կազմակերպվել։ Թավջութակահարներից մեկը Ամալյա Գիշարի հարևանն էր Մոնտենեգրո հյուրանոցում։ Երեկույթի կեսին թավջութակահարին շտապ կանչում են հյուրանոցից, քանի որ, նրա ասելով՝ ինչ-որ մեկն այնտեղ մեռնում էր։ Ալեքսանդր Ալեքսանդրովիչը, Յուրան և Միշա Գորդոնը, որը սովորում էր նույն գիմնազիայում, ինչ որ Յուրան և Տոնիան, ուղեկցում են թավջութակահարին։ Հյուրանոց հասնելով, տղաները մնում են սպասելու կիսախավար նախասենյակում՝ այն սենյակների դիմաց, ուր տեղավորվել էր Գիշարների ընտանիքը։ Պարզվում է, որ տիկին Գիշարն ինքնասպանության փորձ է արել կասկածելով, որ իր սիրեկանը կապված է դստեր հետ։ Ապա տղաներն իմանում են, որ տիկին Գիշարի կյանքին այլևս վտանգ չի սպառնում և կարողանում են նույնիսկ տեսնել նրան՝ սենյակի խորքում՝ կիսամերկ, նվաղած, թավջութակահարի հետ զրուցելիս։ Նա ասում է նրան, որ ինքը «կասկածներ» ուներ, բայց «բարեբախտաբար, պարզվեց, որ դա ուղղակի հիմարություն էր»։ Հետո տղաները սենյակի մութ մասում նկատում են մի աղջկա (Լարային), որ քնած է աթոռի վրա։ Անսպասելիորեն, վարագույրի ետևից հայտնվում է Կոմարովսկին՝ ձեռքին լամպ, որը դնում է Լարայի աթոռի կողքի սեղանի վրա։ Լամպի լույսը արթնացնում է Լարային և նա, անտեղյակ, որ Յուրան ու Միշան դիտում են, մի մտերմիկ հայացք է փոխանակում Կոմարովսկու հետ. «Կարծես տղամարդը տիկնիկ խաղացնող լիներ, իսկ աղջիկը՝ տիկնիկ, հնազանդ նրա ձեռքի շարժումներին»։ Նրանք կարծես գոհ են. Ամալյան չի մահացել, իսկ իրենց գաղտնիքը չի բացահայտվել։ Առաջին անգամ Յուրան տեսնում է Լարային և հիացած է նրա տեսքով։ Ապա Միշան շշնջում է Յուրայի ականջին, որ հանձին Կոմարովսկու՝ ինքը ճանաչել է այն մարդուն (իրավաբանին), որը գնացքում խմեցնում էր Յուրայի հորը և ի վերջո դարձավ նրա ինքնասպանության պատճառը։

Մաս 3

1911 թվականի նոյեմբերին Աննա Իվանովնա Գրոմեկոն հիվանդանում է թոքաբորբով։ Այդ ժամանակ Յուրան, Տոնիան և Միշան պատրաստվում էին ձեռք բերել համապատասխանաբար բժշկի, փիլիսոփայի և իրավաբանի մասնագիտություններ։ Յուրան տեղեկանում է, որ հայրը իշխանուհի Ստոլբունովա-Էնրիցիի հետ կապից ապօրինի որդի ունի Եվգրաֆ անունով։

Ապա Պաստեռնակը «վերադառնում է» 1906 թվականի գարուն։ Լարան գնալով ավելի ու ավելի շատ էր տանջվում Կոմարովսկու հետ կապի պատճառով, որն արդեն վեց ամիս շարունակվում էր։ Որպեսզի ազատվի նրանից, Լարան դասընկերուհուն՝ Նադյա Լավրենտիևնա Կոլոգրիվովային, խնդրում է օգնել իրեն աշխատանք գտնելու հարցում։ Նադյան ասում է, որ նա կարող է հենց իրենց տանը աշխատել, քանի որ ծնողները մասնավոր ուսուցչուհի էին փնտրում իր կրտսեր քրոջ՝ Լիպայի համար։ Լարան ավելի քան երեք տարի որպես դաստիարակչուհի աշխատում է Կոլոգրիվովների տանը։ Լարան հիանում է նրանցով, նրանք էլ Լարային վերաբերվում են հարազատ աղջկա պես։ Կոլոգրիվովների մոտ աշխատելու չորրորդ տարում Լարային այցելում է եղբայրը՝ Ռոդյան։ Նրան 700 ռուբլի էր անհրաժեշտ պարտքը մարելու համար։ Լարան ասում է, որ կփորձի գտնել այդ գումարը, բայց փոխարենը պահանջում է Ռոդյայի կադետային ատրճանակը և մի քանի փամփուշտ։ Հետո նա գումարը ձեռք է բերում Կոլոգրիվովից։ Նա փողը չի կարողանում հետ վերադարձնել, քանի որ աշխատավարձով գաղտնի օգնում էր իր պատանեկության ընկերոջը՝ Պաշա Անտիպովին, մի մասն էլ ուղարկում էր նրա հորը, որն այդ ժամանակ գտնվում էր աքսորում։

Դեպքերը նորից տեղափոխվում են 1911 թվական։ Լարան վերջին անգամ այցելում է Կոլոգրիվովների կալվածք, քանի որ Լիպան մեծացել էր, և նրա աշխատանքի կարիքը այլևս չունեին։ Նա ընկճված է, դժգոհ իր կյանքից, այնուամենայնիվ հաճելի ժամանակ է անցկացնում կալվածքում և Ռոդյայի ատրճանակով պարապելով, գերազանց հրաձիգ է դառնում։ Երբ վերադառնում է Մոսկվա, նրա ընկճվածությունն ավելի է մեծանում։ Սուրբ ծննդյան տոների նախօրեին նա վճռում է վերադարձնել Կոլոգրիվովների պարտքը և անհրաժեշտ գումարը վերցնել Կոմարովսկուց։ Նա ծրագրել էր Ռոդյայի ատրճանակով սպանել նրան, եթե մերժեր իրեն։ Դեկտեմբերի 27-ին՝ Սվենտիտսկիների ամանորյա խնջույքի օրը, նա գնում է Կոմարովսկու տուն, սակայն տեղեկանում, որ նա գնացել է խնջույքի։ Նա վերցնում է հասցեն և որոշում գնալ այնտեղ, բայց փոխարենը այցելում է Պաշային։ Նա Պաշային ասում է, որ իրենք պետք է անմիջապես ամուսնանան. տղան համաձայնում է։ Այն նույն պահին, երբ Լարան և Պաշան քննարկում էին իրենց ապագա ամուսնությունը, Յուրան և Տոնիան անցնում էին փողոցով՝ Պաշայի բնակարանի մոտով։ Նրանք նույնպես գնում էին Սվենտիտսկիների խնջույքին։ Յուրան նկատում է ինչ-որ մեկի (Պաշայի) պատուհանին վառվող մի մեկուսի մոմ, որը անջնջելիորեն տպավորվում է նրա մեջ։ Նրանք ժամանում են ամանորյա հանդիսությանը և սկսում զվարճանալ։ Հետո այնտեղ է գալիս նաև Լարան։ Բացի Կոմարովսկուց, նա ոչ ոքի չի ճանաչում այնտեղ և ոչ էլ հագնված է պարահանդեսի համար։ Նա փորձում է գրավել Կոմարովսկու ուշադրությունը, սակայն վերջինս, որ թղթախաղ էր խաղում, չի նկատում նրան, կամ էլ ձևացնում է, թե չի նկատում։ Հետո, մինչ Յուրան և Տոնիան պարում էին, կրակոց է հնչում և պարզվում է, որ Լարան կրակել է Կորնակովի (ոչ թե Կոմարովսկու) վրա։ Վերջինս թեթև վնասվածք է ստանում, Լարան ուշաթափվում է և հյուրերից ինչ-որ մեկի օգնությամբ տեղափոխվում աթոռին։ Յուրան մեծ զարմանքով ճանաչում է Մոնտենեգրո հյուրանոցի նախասենյակից իր տեսած աղջկան։ Յուրան փորձում է բժշկական օգնություն ցույց տալ նախ Լարային, սակայն սկզբում մոտենում է Կորնակովին, քանի որ նա է ուղղակի զոհը։ Նա հայտարարում է, որ Կորնակովի վնասվածքը «քերծվածք է» և շրջվում դեպի Լարան։ Այդ պահին տիկին Սվենտիտսկայան և Տոնիան շտապ հայտնում են նրան, որ իրենք պիտի անմիջապես վերադառնան տուն, քանի որ Աննա Իվանովնայի հետ ինչ-որ վատ բան է կատարվել։ Երբ Յուրան և Տոնիան հասնում են տուն, իմանում են, որ Աննա Իվանովնան մահացել է։

Մաս 4

Կոմարովսկին օգտագործում է իր կապերը, որպեսզի Լարային ազատի պատասխանատվությունից։ Լարան և Պաշան ավարտում են իրենց ուսումը, ամուսնանում և գնացքով մեկնում Յուրյատին։ Ապա տեղափոխվում ենք Առաջին համաշխարհային պատերազմի երկրորդ աշուն։ Յուրան ամուսնացել է Տոնիայի հետ և Մոսկվայի հիվանդանոցներից մեկում աշխատում է որպես բժիշկ։ Տոնիան ունենում է իրենց առաջնեկին, որին Տոնիայի հոր պատվին կոչում են Ալեքսանդր՝ Սաշա։ Անտիպովները Յուրյատինում, նույնպես ունեցել են իրենց առաջնեկին՝ Կատենկային։ Չնայած Պաշան չափազանց շատ է սիրում Լարային, նա գնալով ավելի ու ավելի է խեղդվում կնոջ սիրուց իր հանդեպ։ Պաշային շարունակ թվում է, որ Լարան չի փոխադարձում իր զգացմունքը և եթե սիրում է իրեն, ապա լոկ որպես մայր կամ քույր։ Որպեսզի փախչի հոգին կեղեքող հակասական զգացմունքներից, Պաշան կամավոր զինվորագրվում է և մեկնում ռազմաճակատ։ Լարան սկսում է ուսուցչություն անել Յուրյատինում՝ դստեր ապրուստը հոգալու նպատակով։ Որոշ ժամանակ անց նա նույնպես մեկնում է Յուրյատինից և գնում ռազմաճակատին մոտ տարածքներ՝ Պաշային փնտրելու։ Շուտով նա հասնում է արևելյան Եվրոպայի Գալիցիա քաղաք, ուր Յուրի Ժիվագոն աշխատում էր որպես ռազմական բժիշկ։ Լարային այստեղ լուրեր են հասնում, որ լեյտենանտ Անտիպովին (Պաշային) գերի են վերցրել Ավստրո-հունգարական ուժերը, սակայն թյուրիմացաբար նրա անունը հայտնվում է անհայտ կորածների ցուցակում։ Յուրի Ժիվագոն հրետանային վիրավորում է ստանում. նրան ուղարկում են Մելյուզեև քաղաքի ճակատային հիվանդանոց, ուր Լարան՝ որպես բուժքույր, պետք է խնամեր նրան։ Գալիուլինը (երկաթուղային սանը, որին ծեծից փրկել էր Տիվերզինը, մաս 2) նույնպես Լարայի հսկողության տակ է, նույն հիվանդասենյակում։ Նա այժմ լեյտենանտ է՝ Պաշայի վաշտից։ Նա տեղեկացնում է Լարային, որ Պաշան ողջ է, բայց Լարան կասկածում է դրան։ Լարան փորձում է ավելի մոտիկից ճանաչել Ժիվագոյին, սակայն առանձնապես տպավորված չէ նրանով։ Այս գլխի ամենավերջում հիվանդանոցում լուր է տարածվում, որ հեղափոխություն է տեղի ունեցել։

Մաս 5

Ապաքինվելուց հետո Յուրի Ժիվագոն մնում է աշխատելու հիվանդանոցում։ Այս հանգամանքներում նրա շփումը Լարայի հետ ավելի է սերտանում։ Նրանք երկուսը, ինչպես նաև Գալիուլինը, փորձում են թույլտվություն ստանալ և վերադառնալ իրենց տները։ Մելյուզեև ժամանած ժամանակավոր կառավարության կոմիսար Գինցը տեղեկանում է, որ տեղացի զինված դասալիքների մի ջոկատ պատսպարվել է մոտակա անտառում։ Գինցը որոշում է միանալ Կազակների մի ջոկատի, որն առաջադրանք ուներ շրջապատել և զինաթափել դասալիք-ապստամբներին։ Նա կարծում էր, որ կարող է ոգեկոչել դասալիքների հպարտությունը որպես աշխարհի առաջին հեղափոխական բանակի զինվորներ։ Սկզբում ամեն ինչ բարեհաջող է անցնում. կազակները շրջապատում են դասալիքներին։ Գինցը մտնում է հեծյալների շրջանի կենտրոն և սկսում իր ճառը։ Սակայն նրա ճառն այնքան անհաջող էր, որ հակառակ ազդեցությունն է ունենում. կազակները, որ այստեղ էին նրան պաշտպանելու նպատակով, աստիճանաբար թիկունք են դարձնում նրանից, իջնում ձիերից և միավորվում ապստամբների հետ։ Կազակների հրամանատարը Գինցին խորհուրդ է տալիս փախչել, նա փորձում է, սակայն դասալիքները հետապնդում և երկաթուղային կայարանի մոտ գազանաբար սպանում են նրան։

Շուտով Ժիվագոն հնարավորություն է ստանում տուն վերադառնալու։ Մեկնելուց առաջ նա հրաժեշտ է տալիս Լարային և սկսում է իր հուզմունքը արտահայտել ստեղծված իրավիճակի մասին. «ամբողջ Ռուսաստանի տանիքը կարծես փուլ է եկել, և մենք, ինչպես նաև Ռուսաստանի ողջ ժողովուրդը հայտնվել ենք բաց երկնքի տակ»՝ առաջին անգամ իրական ազատություն ձեռք բերած։ Ապա անկախ իրենից նա Լարային փորձում է հայտնել, որ ինքը զգացմունքներ ունի նրա հանդեպ։ Լարան կանխում է նրան՝ թույլ չտալով խոսքը ավարտել, և նրանք բաժանվում են։ Մեկ շաբաթ անց նրանք մեկնում են տարբեր գնացքներով. Լարան գնում է Յուրյատին, Ժիվագոն՝ Մոսկվա։ Մոսկվա վերադառնալու ճանապարհին գնացքում Յուրի Ժիվագոն մտածում է, թե որքան տարբեր է դարձել աշխարհն առանց Լարայի և թե ինչպես է «իր ամբողջ ուժով, ազնվորեն փորձում չսիրել Լարային»։

Մաս 6-9

Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից և դրան հաջորդած ռուսական քաղաքացիական պատերազմից հետո քաղաքական խնդիրներից խուսափելու նպատակով Յուրի Ժիվագոն և նրա ընտանիքը որոշում են տեղափոխվել Տոնիայի ընտանիքի նախկին կալվածք՝ Վարիկինո, որը Ուրալում էր, Յուրյատին քաղաքի մոտակայքում։ Ապրանքատար գնացքով ճանապարհորդելու ընթացքում Յուրի Անդրեևիչը հանդիպում է կարմիր բանակի կոմիսար ոմն Ստրելնիկովին՝ ազնիվ, բայց անողոք մի մարդ, որն անխնա գնդակահարում էր իր գերի վերցրած սպիտակգվարդիականներին կամ բոլշևիկների հակառակորդներին։ Յուրին և ընտանիքը բնակություն են հաստատում հանգուցյալ Աննա Իվանովնայի հայրական լքված կալվածքում։ Ձմեռն անցնում է խաղաղ, Յուրի Անդրեևիչը նույնիսկ հնարավորություն է ունենում ստեղծագործական աշխատանքով զբաղվելու։ Բացվում է գարունը և ընտանիքը պատրաստվում է հողագործական աշխատանքների։ Յուրին հաճախ այցելում է Յուրյատինի հասարակական գրադարան։ Այս այցերից մեկի ժամանակ նա տեսնում է Լարային։ Նա որոշում է մոտենալ կնոջը, բայց ինչ-որ աշխատանք ավարտելուց հետո երբ շրջվում է, Լարան արդեն հեռացած է լինում։ Նա վերցնում է գրադարանից Լարայի բնակության վայրի հասցեն։ Հաջորդ անգամ քաղաք գալով՝ նա այցելում է Լարային. Լարան ապրում էր դստեր հետ։ Նա տեղեկացնում է Յուրիին, որ Ստրելնիկովը հենց Պաշան է, իր ամուսինը։ Յուրիի հետագա այցելություններից մեկի ժամանակ նրանք վերականգնում են իրենց հարաբերությունները։ Նրանք հանդիպում էին Լարայի բնակարանում։ Երբ նրանց հարաբերությունները արդեն ավելի քան երկու ամսվա պատմություն ունեին, Յուրին որոշում է ամեն ինչ խոստովանել Տոնիային։ Սակայն նրան տանջում էր այն միտքը, որ ինքն այդպես էր վարվել Տոնիայի հետ, որին դեռ անսահման սիրում էր։ Բացի դա, Տոնիան նորից հղի էր։ Այս մտատանջությունների մեջ էր Յուրին մի անգամ տունդարձի ճանապարհին, երբ նրան առևանգում են Կոմիսար Լիվերիի զինվորները և տեղափոխում տայգա՝ այսպես կոչված «անտառային եղբայրության» բոլշևիկյան պարտիզանական միավորում։ Այստեղ Յուրիին ստիպում են աշխատել մասնագիտությամբ՝ բուժել հիվանդ կամ վիրավոր պարտիզաններին և ենթարկվել ընդհանուր զինվորական կարգ ու կանոնին։

Մաս 10-13

Լիվերին անձնվեր, «հին բոլշևիկ» է և իր համախոհների համար հմուտ և արդյունավետ առաջնորդ։ Սակայն նա նաև թմրամոլ է և ինքնասիրահարված լայնաբերան։ Նա բազմիցս Յուրի Անդրեևիչի գլուխը տանում է սոցիալիզմի փառաբանության և նրա անխուսափելի հաղթանակի մասին երկարաշունչ դասախոսություններով։ Յուրին ավելի քան երկու տարի է անցկացնում Լիվերիի և նրա պարտիզանների հետ, մինչև վերջապես կարողանում է փախչել։ Դեպի Յուրյատին հոգնեցուցիչ ճանապարհից հետո, որի մեծ մասը նա անցնում է ոտքով, քաղաք հասնելուն պես Յուրին գնում է տեսնելու Լարային՝ ընտանիքին՝ Վարիկինո այցելելու փոխարեն։ Յուրյատինում նա տեղեկանում է, որ Տոնիան երեխաների և հոր հետ փախել է կալվածքից և վերադարձել Մոսկվա։ Լարայից նա իմանում է, որ իր անհետանալուց հետո Տոնիան աղջիկ է ունեցել և նրան Յուրիի մոր պատվին անվանել Մարիա։ Լարան օգնել էր Տոնիային թե՛ ծննդաբերելիս և թե՛ մնացած հարցերում և նրանք դարձել էին մտերիմ ընկերուհիներ։ Յուրին աշխատանք է գտնում Յուրյատինում և մի քանի ամիս մնում Լարայի ու նրա դստեր հետ։ Ի վերջո Յուրային է հասնում մի նամակ, որ Տոնիան էր ուղարկել հինգ ամիս առաջ և բացվել ու ձեռքից ձեռք էր անցել մինչև նրան հասնելը։ Նամակում Տոնիան հայտնում էր, որ նրանց աքսորում են, վտարում են Ռուսաստանից, հավանաբար՝ Փարիզ։ Նա գրում է. «Ամենավատն այն է, որ ես սիրում եմ քեզ, իսկ դու ինձ՝ ոչ» և «Մենք էլ երբե՛ք, երբե՛ք չենք հանդիպի»։ Երբ Յուրին ավարտում է նամակն ընթերցելը, սուր ցավ է զգում կրծքավանդակում և ուշաթափվում։

Մաս 14

Յուրին և Լարան Կատենկայի հետ միասին տեղափոխվում են Վարիկինո։ Կոմարովսկին նորից հայտնվում է։ Օգտագործելով իր կապերն ու ազդեցությունը Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցությունում՝ Կոմարովսկին նշանակվել էր «Հեռավորարևելյան Հանրապետության» արդարադատության նախարար։ Նա Յուրիին և Լարային առաջարկում է օգնել փախչելու Խորհրդային Միությունից։ Նրանք նախ մերժում են Կոմարովսկուն, բայց վերջինս պնդում է՝ ավելացնելով, որ բոլշևիկները չեն խնայել նույնիսկ Պաշա Անտիպովին և սպանել են նրան, երբ նրանց թվացել է, թե Անտիպովը, որ նույն ինքը Ստրելնիկովն է, այդքան էլ հավատարիմ չէ կոմունիստական կուսակցությանը, որքան թվում է։ Պնդելով, որ սա ՉԷԿԱ-ի ուշադրությունը կբևեռի Լարայի վրա, և հատկապես կոչ անելով մտածել Կատենկայի ապագայի մասին, նա համոզում է Յուրիին, որ ի սեր Լարայի և նրա դստեր մեկնել Արևելք։ Յուրին համոզում է Լարային մեկնել Կոմարովսկու հետ՝ ասելով, որ մի փոքր ուշ կմիանա նրանց։ Նա նայում է հեռացող ձիասայլի ետևից և նկատում, թե ինչպես է Լարան շարունակ հետ նայում։ Այդ նույն երեկո Վարիկինո է գալիս «սպանված» գեներալ Ստրելնիկովը՝ Լարայի ետևից, սակայն վերջինս արդեն մեկնել էր Կոմարովսկու հետ։ Յուրիի հետ երկար զրուցելուց հետո, երբ նա ափսոսանք է հայտնում այն ցավի համար, որ պատճառել է իր ամենասիրելի մարդկանց, Պաշան ինքնասպանություն է գործում։ Հետևյալ առավոտյան Յուրին գտնում է նրա մարմինը։

Մաս 15

Յուրի Ժիվագոն վճռում է վերադառնալ Մոսկվա։ Այստեղ նրա առողջական վիճակը վատթարանում է։ Որոշ ժամանակ նա ծայր աղքատության մեջ է ապրում՝ ստիպված լինելով զբաղվել զանազան սևագործ աշխատանքներով։ Հենց այդ ժամանակ էր, որ նա հանդիպում է Տոնիայի հայրական տան նախկին սպասավորին և կապվում նրա կրտսեր դստեր հետ, որն, անտեսելով հոր ծաղր ու ծանակը Ժիվագոյի նկատմամբ, անսահման հոգատարությամբ և սիրով խնամում էր նրան։ Մարինան (այդպես էր Ժիվագոյի երրորդ «կնոջ» անունը) երկու դուստր է պարգևում նրան։ Մի անգամ Յուրին անսպասելիորեն անհետանում է։ Պարզվում է, որ նա հանդիպել էր խորթ եղբորը՝ Եվգրաֆին, և վերջինս մի բնակարան էր վարձել Յուրիի համար՝ ապահովելով նրան ստեղծագործական կյանքի համար անհրաժեշտ պայմաններով։ Յուրին մեկուսանում է բոլորից և սկսում զբաղվել մի գործով, որի մասին երազել էր ամբողջ կյանքում. նա բանաստեղծություններ էր գրում։ Մի կարճ ժամանակ անց տրամվայի մեջ նա մահանում է սրտի կաթվածից։ Այդ ժամանակ Լարան վերադառնում է Ռուսաստան և գալիս է Յուրիի հոգեհանգստին։ Նա համոզում է գեներալ Եվգրաֆ Ժիվագոյին օգնել իրեն գտնելու իր և Յուրիի աղջկան, որին կորցրել էր ծննդաբերելուց հետո, և որի մասին Յուրին այդպես էլ չէր իմացել ոչինչ։ Եվգրաֆը խոստանում է օգնել, սակայն որոշ ժամանակ անց Լարան անհետանում է։ Նրան հավանաբար ձերբակալել էին Ստալինյան ռեժիմի պայմաններում և տանջամահ արել աշխատանքային ճամբարներից (Գուլագ) մեկում։

Վերջաբան

Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի վերջին տարիներին հանդիպում են Յուրի Ժիվագոյի մանկության երկու ընկերները՝ Միշա Գորդոնը և Նիկա Դուդորովը։ Նրանց զրույցներից մեկի ժամանակ նրանք քննարկում են տեղացի մի լվացարարուհու՝ Տանյայի նմանությունը Յուրիին. «նա ժպտում է ճիշտ և ճիշտ մեր Յուրայի նման՝ ամբողջ դեմքով մեկ»։ Տանյան, որ կենսուրախ աղջիկ էր տարօրինակ ազգանունով՝ Բեզոչերեդնայա (հին ռուսերենով՝ «անհայր»), մի անգամ պատմում է նրանց իր դժվար մանկության մասին, թե ինչերի միջով է անցել նա, երբ մայրը լքել է իրեն «ինչ-որ Կոմարովսկու հետ» ամուսնանալու համար։ Վեպի վերջում, պատերազմից հետո, երկու ընկերները դարձյալ միասին են, այս անգամ՝ Յուրի Ժիվագոյի բանաստեղծությունների ժողովածուի լույս տեսնելու առիթով։ Եվգրաֆ Ժիվագոն պարզել է, որ Տանյան իսկապես Յուրիի և Լարայի աղջիկն է։ «Դոկտոր Ժիվագո» վեպի վերջին գլխում ներկայացվում են Յուրի Ժիվագոյի բանաստեղծությունները։

Վեպի հրատարակությունը

Չնայած վեպի որոշ հատվածներ գրվել են 1910-ական և 1920-ական թվականներին, Պաստեռնակը «Դոկտոր Ժիվագո» վեպն ավարտին հասցրեց միայն 1956 թվականին։ Վեպը ներկայացվեց «Новый Мир» գրական ամսագրին։ Այնուհանդերձ, խմբագիրները հրաժարվեցին տպագրել Պաստեռնակի վեպը` պատճառաբանելով, որ այն արտահայտում է սոցիալիստական ռեալիզմի մերժման գաղափարներ^[3]։ Հեղինակը վեպի գլխավոր հերոսի նման ավելի մեծ մտահոգություն է ցուցաբերում անհատի և ոչ թե հասարակարգի բարեկեցության նկատմամբ։ Խորհրդային գրաքննությունը վեպի որոշ հատվածներ «թարգմանեց» որպես հակասովետական։ Նրանց հատկապես կատաղեցնում էր Պաստեռնակի նուրբ հեգնական քննադատությունը ստալինիզմի, կոլեկտիվացման, «Մեծ զտման» և աշխատանքային ճամբարների վերաբերյալ։ 1957 թվականին իտալացի հրատարակիչ Ջանջակոմո Ֆելտրինելին կազմակերպում է վեպի ձեռագրի գաղտնի տեղափոխությունը Խորհրդային Միությունից Սերջիո Դանջելոյի միջոցով^[4]։ Չնայած ԽՍՀՄ Գրողների միության հուսահատ ջանքերին, որոնք ուղղված էին վեպի տպագրությունը կանխելուն, 1957 թվականի նոյեմբերին Ֆելտրինելին հրատարակում է վեպի իտալերեն թարգմանությունը^[5]։ Հրատարակությունից անմիջապես հետո այնքան մեծ է լինում պահանջարկը վեպի նկատմամբ, որ Ֆելտրինելին կարողանում է նախօրոք ձեռք բերել տասնութ լեզուներով վեպի թարգմանության արտոնագրեր։ Ի հատուցում Ֆելտրինելիի գործուն մասնակցության մի վեպի հրատարակության մեջ, որն իր մեջ պարունակում էր հակասովետական քննադատություն, Իտալիայի Կոմունիստական կուսակցությունը Ֆելտրինելիին վտարում է իր շարքերից^[6]։

Նոբելյան մրցանակի շնորհում

ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական վարչությունը (ԿՀՎ) շատ արագ հասկացավ, որ վեպը բարեպատեհ հնարավորություն է ընձեռնում խորհրդային կառավարությանը շփոթության մատնելու համար։ Նրանք վեպը համարում էին «մեծ պրոպագանդական արժեք» ունեցող, ոչ միայն նրա մարդասիրական ուղերձների համար, այլև Խորհրդային կառավարության՝ այդ գրական մեծարվեստ ստեղծագործության հրատարակության արգելքի պատճառով, որը կարող էր հասարակ քաղաքացիներին ստիպել «հետաքրքրվելու, թե ինչ է կատարվում սեփական կառավարության հետ»։ ԿՀՎ-ն ձեռնամուխ եղավ վեպի ռուսերեն հրատարակությանը և կազմակերպեց դրա ցուցադրությունը Վատիկանի տաղավարում՝ 1958 թվականի Բրյուսելի համաշխարհային էքսպո ցուցահանդեսում^[7]։ Շուտով լույս են տեսնում նաև վեպի անգլերեն և ֆրանսերեն թարգմանությունները։ 1958 թվականի օգոստոսին Նիդերլանդներում, հրատարակիչ Մաութոնի կողմից լույս է տեսնում վեպի ռուսերեն տարբերակի հազար օրինակ՝ հատվածաբար և որոշ առումով վերափոխված, մինչև որ Ֆելտրինելին ձեռնարկում է վեպի բնօրինակի հրատարակությունը^[8]^[9]։ Գրող Իվան Տոլստոյը պնդում է, որ ԿՀՎ-ն ամեն ջանք գործադրեց, որ վեպն իր բնօրինակ լեզվով ներկայացվի Նոբելյան Կոմիտեին և որպեսզի Պաստեռնակը շահի Գրականության Նոբելյան մրցանակ և այդպիսով ավելի վնասվի Խորհրդային Միության միջազգային վարկանիշը։ Նա այլ մանրամասներ էլ է ավելացնում Ֆելտրինելիի պնդումներին, թե ինչպես ԿՀՎ-ի գործակալները լուսանկարել են վեպի ձեռագիրը և գաղտնի տպագրել փոքր տպաքանակով օրինակներ՝ ռուսերենով^[10]։ Վերջերս գաղտնազերծված ԿՀՎ փաստաթղթերը, այնուհանդերձ, չեն հաստատում, որ գործակալության ջանքերը վեպի ռուսերեն հրատարակության համար մտադրված էին օգնելու Պաստեռնակին շահել Նոբելյան մրցանակ։ 1958 թվականին Պաստեռնակը գրում է Ռենատա Շվայցերին. «Որոշ մարդիկ կարծում են, որ այս տարի Նոբելյան մրցանակը շնորհվելու է ինձ։ Ես խորապես համոզված եմ, որ մրցանակը կշնորհվի Ալբերտո Մորավիային։ Չեք կարող պատկերացնել այն ամենայն դժվարությունները, տառապանքներն ու անհանգստությունները, որոնց դիմակայում եմ ես, այն էլ միայն հեռանկարից, թե մրցանակն իրոք ինձ կշնորհվի։ Այնուհանդերձ, քիչ հավանական է, որ նման հնարավորություն լինի… Բայց Ձեր մտերիմ մարդիկ դատապարտված են տառապելու ուրիշների նախանձից, զայրույթից, վիրավորված հպարտությունից և հիասթափությունից, և սրտիս հին սպիները նորից կբացվեն…»^[11]: 1958 թվականի հոկտեմբերի 23-ին հայտարարվեց Բորիս Պաստեռնակի՝ Գրականության Նոբելյան մրցանակ ստանալու մասին հետևյալ ձևակերպմամբ. «Ժամանակակից լիրիկական պոեզիայի բնագավառում նշանակալից ձեռքբերումների, ինչպես նաև ռուսական էպիկական արձակի ավանդույթները շարունակելու համար»։ Հոկտեմբերի 25-ին Պաստեռնակը հեռագրեց շվեդական ակադեմիային. «Անսահման երախտապարտ եմ, զգացված, հպարտ, զարմացած և ցնցված»։ Մինչդեռ Խորհրդային Միության կառավարությունը, Նիկիտա Խրուշչովի գլխավորությամբ, վրդովմունքով ընդունեց լուրը։ ԽՍՀՄ-ից վտարելու սպառնալիքով Պաստեռնակին արգելվեց մեկնել Շվեդիա՝ մրցանակն ստանալու։ Նրան խստիվ կարգադրվեց հրաժարվել մրցանակից։ Պաստեռնակը երկրորդ հեռագիրն ուղարկեց Նոբելյան կոմիտեին. «Հաշվի առնելով այն նշանակությունը, որ մրցանակին տվեց այն հասարակությունը, որում ես ապրում եմ, ստիպված եմ հրաժարվել այն «անտեղի» պատվանշանից, որ շնորհվել է ինձ։ Խնդրում եմ, սխալ չընկալեք իմ կամավոր հրաժարականը»^[12]։ Շվեդական ակադեմիան հայտարարում է. «Այս հրաժարականն, անշուշտ, չի կարող որևէ կերպ անդրադառնալ մրցանակի վավերականության վրա։ Մնում է միայն, որ ակադեմիան ափսոսանքով հայտարարի, որ մրցանակի շնորհման արարողությունը տեղի չի ունենա»։ Չնայած մրցանակից հրաժարվելու իր որոշմանը` ԽՍՀՄ Գրողների միությունը շարունակում էր խորհրդային մամուլի միջոցով հալածել Պաստեռնակին։ Դեռ ավելին, նրան սպառնում են աքսորել Հեռավոր Արևելք։ Ի պատասխան, Պաստեռնակը գրում է Նիկիտա Խրուշչովին. «Ինձ համար հայրենիքից հեռու ապրելը հավասարազոր է մահվան։ Ես կապված եմ Ռուսաստանին իմ ծնունդով, կյանքով և աշխատանքով»^[13]^[14]։ Այս նամակի, ինչպես նաև Հնդկաստանի վարչապետ Ջավահարլալ Ներուի բարեխոսության շնորհիվ` Պաստեռնակին չեն աքսորում իր հայրենիքից։ 1959 թվականին Բիլ Մոլդինը մի քաղաքական ծաղրանկար է հրապարակում, որը կծու երգիծանքով ծաղրում էր Խորհրդային Միության քաղաքական կամպանիան Պաստեռնակի դեմ։ Ծաղրանկարը պատկերում էր Պաստեռնակին և մեկ այլ դատապարտյալի՝ ձյան մեջ ծառեր կտրելիս։ Պաստեռնակն ասում էր. «Ես Գրականության Նոբելյան մրցանակ եմ ստացել, իսկ ո՞րն է քո հանցանքը»։ Նույն թվականին ծաղրանկարը Պուլիտցերյան մրցանակ է ստանում^[15]։ 1960 թվականի մայիսի 30-ին Պաստեռնակը մահանում է թոքերի քաղցկեղից՝ Պերեդելկինոյի իր առանձնատանը, ուր կյանքի վերջին տարիներն անցկացրել էր տնային կալանքի մեջ։ Նրա վերջին բառերն էին. «Լավ չեմ լսում։ Աչքերիս առջև էլ ինչ-որ մշուշ է, բայց դա կանցնի, այնպես չէ՞: Չմոռանաք պատուհանը բացել առավոտյան»։ Միայն 1989 թվականի դեկտեմբերի 9-ին Ստոկհոլմում գրողի որդուն՝ Եվգենի Պաստեռնակին, հանձնեցին Նոբելյան դիպլոմը և մեդալը։

Թեմաներ

Միայնություն

Վեպի էջերը լցնող քաղաքական շրջադարձային իրադարձությունների ստվերում հեղինակը շարունակ ցույց է տալիս, թե ինչպես է ամեն բան կառավարվում մարդու՝ իր նմանի ընկերակցությունը փնտրելու հիմնական փափագով։ Ժիվագոն և Պաշան, նույն կնոջը սիրելով, կտրում անցնում են ողջ Ռուսաստանը՝ այդ անկայուն ժամանակներում փնտրելով միևնույն կայունությունը։ Նրանք երկուսն էլ յուրովի ներգրավված են 20-րդ դարասկզբին Ռուսաստանը փոթորկած խռովահույզ իրադարձությունների գրեթե բոլոր փուլերում, մինչդեռ նրանց բոլոր գործողությունների խթանիչ ուժը կայուն ընտանեկան կյանքի փնտրտուքն է։ Երբ առաջին անգամ հանդիպում ենք Ժիվագոյին, նրա մեջ տակնուվրա է եղել ամեն բան։ Նա հեկեկում է մոր շիրիմին կանգնած։ Ողջ վեպի ընթացքում նա փնտրում է հենց այն կայունությունը, որ կորցրել էր այդքան վաղ տարիքում։ Մորը կորցնելուց հետո Ժիվագոն իր կյանքում հանդիպած կանանց հետ հարաբերություններում շարունակ տենչում է այն, ինչ Զիգմունդ Ֆրոյդն անվանել է «մոր կերպար» (կանացի սեր և քնքշանք)^[16]։ Նրա առաջին ամուսնությունը Տոնիայի հետ չի ծնվել կրքից, այլ միայն բարեկամությունից։ Ինչ որ կերպ Տոնիան ստանձնում է սիրող մոր դեր, որին միշտ ձգտել է ունենալ Ժիվագոն։ Այնուամենայնիվ, սա սիրային կապ չէ, և թեպետ իր ամբողջ կյանքում նա խոր նվիրվածություն է զգում Տոնիայի հանդեպ, երբեք չի կարողանում իսկական երջանկություն գտնել նրա հետ, քանի որ նրանց հարաբերություններում բացակայում է այն կիրքը, որը Ժիվագոյի և Լարայի հարաբերություններում նրանց անբաժան ուղեկիցն է։

Անհատականություն

Ռուսական հեղափոխությունն ի սկզբանե գաղափարական պայքար էր, որը թե՛ ծերերին և թե՛ երիտասարդներին հավասարապես ենթարկում էր ոչնչացման ռիսկի։ Դրա անզիջում բնույթը գերլարվածության մեջ էր դնում անհատի գաղափարական մտքերն ու ընտրությունը, և դա հատկապես արտացոլվում էր Յուրի Ժիվագոյի՝ հեղափոխության մտքի հետ հաշտվելու մշտական ճիգերում։ Յուրին կատարյալ անհատականություն է, որ իր մտքերն արտահայտում է պոեզիայի միջոցով և նկատում գեղեցիկը նույնիսկ կյանքի բարդագույն իրավիճակներում։ Նա միշտ փորձում է խորապես ճանաչել ինքն իրեն և հաճախ է ընկնում ընկճվածության գիրկը։ Նրա սիրավեպը Լարայի հետ հենց սկզբից էլ սնվում էր կրքով և ռոմանտիզմով։ Այնուամենայնիվ, նա աստիճանաբար հասկանում է, որ իր հանձնառությունը սեփական յուրովի փիլիսոփայության մեջ շատ արագ կորցնում է կայունությունը ի դեմս խորհրդային գաղափարախոսության։ Նրա բոլոր փորձերը՝ կառավարելու իր սեփական եսը, ապարդյուն են անցնում. վեպի մի առանցքային տեսարանում Յուրին վիրավորում կամ հավանաբար սպանում է մի քանի սպիտակգվարդիական զինվորների՝ չնայած իրեն զսպելու բոլոր ջանքերին։ Մարդկային կյանքեր խլելը դավաճանություն է իր անձնական հիմնական համոզմունքների նկատմամբ, և Յուրին սարսափահար և բարոյալքված է այդ դեպքի պատճառով։ Ի վերջո, հեղափոխության մերժումը՝ ճանաչել անհատի հիմնարար բնույթը, երաշխավորում է, որ անկախ նրանից, թե Յուրին որ խմբակցության կողմնակիցն է, նոր խորհրդային դարաշրջանում նա չի կարողանալու գոյատևել որպես ճշմարիտ անհատականություն։

Կոռումպացված և ինքնանպատակ հեղափոխություն

Երիտասարդ տարիքում Յուրին սիրում էր քաղաքական բանավեճերի մեջ մտնել կիրթ մարդկանց հետ, ինչպիսիք էին իր մորեղբայր Նիկոլայը։ Ժիվագոյի տեսակետները համեմատաբար չեզոք էին և չնայած նա հեղափոխական չէր, գիտակցում էր, որ Ռուսաստանը բարեփոխման կարիք ունի։ Դեպքերը զարգանալուն զուգընթաց, այնուամենայնիվ, Ժիվագոն հասկանում է, որ շատ քաղաքական ակտիվիստներ պարզապես կապկում են իրենց լսած գաղափարները՝ խելացի երևալու համար արտասանելով անգիր արած տողեր։ Մինչդեռ որոշ մարդիկ էլ իշխանություն են փնտրում իրենց շահի համար` օգտվելով մարդկանց բարեփոխումներ ունենալու փափագից և խոստանալով նրանց ավելին, քան մտադիր են անել իրականում։ Պաստեռնակը ցույց է տալիս այն, ինչ նա սխալ է համարում հեղափոխության մեջ, որ ի սկզբանե հեղափոխական առաջնորդներն ունեին լավագույն գաղափարներ, բայց մարդկային թուլությունների պատճառով այս գաղափարները ձևափոխվում կամ նույնիսկ մոռացվում են, քանի որ հեղափոխությունը փոխակերպվում է լայնածավալ քաղաքացիական պատերազմի։ Պաստեռնակն իր տեսակետն ընթերցողին հաղորդելու համար ընտրում է ոչ միայն ակնհայտ ոճրագործներ ներկայացնելը վեպի առանձին հատվածներում, այլև ողջ վեպի ընթացքում ցույց է տալիս, որ նրանց վատ վարքուբարքի հետևանքները նսեմանում են կոռումպացված հեղափոխության հարուցած աղետի համեմատությամբ։ Թե՛ Կոմարովսկին և թե՛ Ստրելնիկովը երկուսն էլ կարծում են, որ վնաս են պատճառում վեպի մյուս կերպարներին, սակայն Պաստեռնակը պարզորոշ ցույց է տալիս, որ նրանց պատճառած վնասը ժամանակավոր է և համեմատաբար փոքր։ Մինչդեռ հեղափոխության խորտակած մոլորված գնացքի հարուցած ողջ տառապանքն ու վիշտը մշտատև է, հաճախ ճակատագրական և հաստատ ավելի կործանարար ռուս հասարակության համար։

Քննադատություն

Որոշ գրաքննադատներ գտնում են, որ «վեպը չունի որոշակի բովանդակություն, որ ժամանակագրությունը խառն է, գլխավոր հերոսները տարօրինակ կերպով են մահանում, և հեղինակը չափազանց շատ է ապավինում մտացածին զուգադիպություններին»^[17]։ Վլադիմիր Նաբոկովը գրել է, որ վեպը «ցավալի, անշնորհք, ծեծված և մելոդրամատիկ է՝ լի «պատրաստի» իրավիճակներով, հեշտասեր իրավաբաններով, անհավատալի աղջիկներով, ռոմանտիկ կողոպտիչներով և ծեծված զուգադիպություններով»^[18]։ Մյուս կողմից էլ, որոշ գրաքննադատներ, ինչպես օրինակ թարգմանիչ Ռիչարդ Ռիվիերը, գովում են վեպը` համարելով այն բոցաշունչ սիրային պատմություն կամ մի բանաստեղծի լիրիկական կենսագրություն, որի ներսում անհատը պայքարում է խորհրդային մռայլ իրականության դեմ։ Պաստեռնակը, պաշտպանելով վեպի բազմաթիվ զուգադիպությունները, ասում է, որ դրանք «փորձեր են, բնութագրելու իրականության փոքրիշատե քմահաճ, ազատ և ցնորական ընթացքը»^[19]։

Էկրանավորումներ

Տարի	Երկիր	Անվանում	Ռեժիսոր	Դերերում	Ծանոթագրություն
1959	Բրազիլիա	Դոկտոր Ժիվագո (ֆիլմ, 1959) (պորտ.՝ Doutor Jivago^[20])			ՀՏ
1965	ԱՄՆ	Դոկտոր Ժիվագո (ֆիլմ, 1965) (Doctor Zhivago)	Դևիդ Լին	Օմար Շարիֆ (Յուրի Ժիվագո), Ջուլի Քրիստի (Լարա Անտիպովա), Ռոդ Սթայգեր (Վիկտոր Կոմարովսկի), Ջերալդին Չապլին (Տոնիա Գրոմեկո)	«Օսկարի» հնգակի դափնեկիր
2002	Միացյալ Թագավորություն ԱՄՆ Գերմանիա	Դոկտոր Ժիվագո (ֆիլմ, 2002) (Doctor Zhivago)	Ջակոմո Կամպիոտի	Հանս Մետիսոն (Յուրի Ժիվագո), Քիրա Նայթլի (Լարա Անտիպովա), Սեմ Նիլ (Վիկտոր Կոմարովսկի)	ՀՏ/DVD
2005	Ռուսաստան	Դոկտոր Ժիվագո (հեռուստասերիալ)	Ալեքսանդր Պրոշկին	Օլեգ Մենշիկով (Յուրի Ժիվագո), Չուլպան Խամատովա (Լարա Անտիպովա), Օլեգ Յանկովսկի (Վիկտոր Կոմարովսկի)	Հեռուստատեսային 11 մասանոց ֆիլմ (ՆՏՎ, Ռուսաստան^[21])

Հայերեն թարգմանություններ

1960-ականներին վեպը արևմտահայերեն է թարգմանել պոլսահայ գրող Երվանդ Կոպելյանը^[22]։ «Դոկտոր Ժիվագո» վեպի արևելահայերեն թարգմանությունը տպագրվել է առանձին գրքով 1990 թվականին Երևանում «Խորհրդային գրող» հրատարակչության կողմից՝ Սուրեն Անդրանիկի Խաչատրյանի (արձակ) և Հրաչյա Թամրազյանի (Մաս 17. «Յուրի Ժիվագոյի բանաստեղծությունները») թարգմանությամբ^[23]։

Ծանոթագրություններ

↑ Boris Pasternak — Hoover Institution, 2007.
↑ «A Writer Who Defied The System In 'The Zhivago Affair'». NPR. հուլիսի 2, 2014 Ted Koppel accessdate=օգոստոսի 21, 2016. «The operation was intended to infuriate the Soviet government and it did.» {{cite web}}: Missing pipe in: |date= (օգնություն)
↑ "Doctor Zhivago": Letter to Boris Pasternak from the Editors of Novyi Mir. Daedalus, Vol. 89, No. 3, The Russian Intelligentsia (Summer, 1960), pp. 648–668
↑ [1]
↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 25-ին.
↑ Il caso Pasternak, Granzotto, 1985.
↑ Finn, Peter, and Couvée, Petra, "CIA Turned 'Zhivago' into Cold Warrior", The Washington Post, 6 April 2014, p. A1.
↑ «Social sciences – A Quarterly Journal of the Russian Academy of Sciences: INTERNATIONAL PROVOCATION: ON BORIS PASTERNAK'S NOBEL PRIZE» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
↑ Was Pasternak's Path To The Nobel Prize Paved By The CIA?
↑ The Plot Thickens A New Book Promises an Intriguing Twist to the Epic Tale of 'Doctor Zhivago'
↑ Olga Ivinskaya, A Captive of Time: My Years with Pasternak, (1978), page 220.
↑ Ivinskaya (1978), page 232.
↑ https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/biography/Pasternak.html
↑ Pasternak, Boris (1983). Pasternak: Selected Poems. trans. Jon Stallworthy and Peter France. Penguin. ISBN 0-14-042245-5.
↑ Bill Mauldin Beyond Willie and Joe (Library of Congress)
↑ «Depression as Discourse in Doctor Zhivago first=Kathleen last=Dillon». The Slavic and East European Journal. 39 (4). Winter 1995 pages=517–523 jstor=309103. {{cite journal}}: Missing pipe in: |date= (օգնություն); Missing pipe in: |title= (օգնություն)
↑ Richard Pevear, Introduction, Pevear & Volokhonsky trans.
↑ Michael Scammell, The CIA's 'Zhivago', The New York Review of Books, 10 July 2014, p.40 http://www.nybooks.com/articles/archives/2014/jul/10/cias-zhivago/?insrc=hpss
↑ Richard Pevear, Introduction, Pevear & Volokhonsky trans. (quoting Letter (in English) from Boris Pasternak to John Harris, 8 Feb. 1959).
↑ «Doutor Jivago (1959– )» (անգլերեն). Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
↑ IMDb Russian miniseries release date
↑ «Դանիելյան, Ս. Դ. (1989) Սփյուռքահայ գրականության հարցերին նվիրված երկրորդ գիտաժողովը. Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների, № 8 . pp. 92-94» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 21-ին.
↑ Դոկտոր Ժիվագո ։ Վեպ / Բ. Պաստեռնակ; Թարգմ.՝ Ս. Խաչատրյան; Հր. Թամրազյան; Վերջաբ. հեղ.՝ Ե. Պաստեռնակ; Խմբ.՝ Վ.Հ. Բաբայան, Գ.Պ. Սարգսյան. http://armunicat.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=208008(չաշխատող հղում)

Արտաքին հղումներ

Դոկտոր Ժիվագո | Բորիս Պաստեռնակ
«Դոկտոր Ժիվագո» վեպի երեք էկրանավորում
Inside the Zhivago Storm, by Paolo Mancosu, the story of the first publication of Doctor Zhivago and of the subsequent Russian editions in the West, ISBN 9788807990687
Inside the Zhivago Storm, website accompanying Mancosu's book.
Zhivago's Secret Journey: From typescript to book, by Paolo Mancosu, the story of the typescripts of Doctor Zhivago that Pasternak sent to the West, ISBN 9780817919672
"The Doctor Zhivago caper" (editorial), The Boston Globe, 20 February 2007.
"The Wisest Book I Ever Read" Արխիվացված 2014-11-29 Wayback Machine, by Robert Morgan from The Raleigh News & Observer.
'The Dr Zhivago Drawings' Արխիվացված 2016-10-26 Wayback Machine artist's rendering
"Doctor Zhivago – A New Musical"
'The Poems of Doctor Zhivago'

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դոկտոր Ժիվագո» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դոկտոր Ժիվագո» հոդվածին։

[_46813c545bf84fe8-1] Boris Pasternak — Hoover Institution, 2007.

[2] «A Writer Who Defied The System In 'The Zhivago Affair'». NPR. հուլիսի 2, 2014 Ted Koppel accessdate=օգոստոսի 21, 2016. «The operation was intended to infuriate the Soviet government and it did.» {{cite web}}: Missing pipe in: |date= (օգնություն)

[3] "Doctor Zhivago": Letter to Boris Pasternak from the Editors of Novyi Mir. Daedalus, Vol. 89, No. 3, The Russian Intelligentsia (Summer, 1960), pp. 648–668

[4] [1]

[5] «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 25-ին.

[6] Il caso Pasternak, Granzotto, 1985.

[WaPo-7] Finn, Peter, and Couvée, Petra, "CIA Turned 'Zhivago' into Cold Warrior", The Washington Post, 6 April 2014, p. A1.

[Social_sciences-8] «Social sciences – A Quarterly Journal of the Russian Academy of Sciences: INTERNATIONAL PROVOCATION: ON BORIS PASTERNAK'S NOBEL PRIZE» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 29-ին.

[RFERL.org-9] Was Pasternak's Path To The Nobel Prize Paved By The CIA?

[washingtonpost-10] The Plot Thickens A New Book Promises an Intriguing Twist to the Epic Tale of 'Doctor Zhivago'

[11] Olga Ivinskaya, A Captive of Time: My Years with Pasternak, (1978), page 220.

[12] Ivinskaya (1978), page 232.

[13] ttps://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/biography/Pasternak.html

[Stallworthy-14] Pasternak, Boris (1983). Pasternak: Selected Poems. trans. Jon Stallworthy and Peter France. Penguin. ISBN 0-14-042245-5.

[15] Bill Mauldin Beyond Willie and Joe (Library of Congress)

[16] «Depression as Discourse in Doctor Zhivago first=Kathleen last=Dillon». The Slavic and East European Journal. 39 (4). Winter 1995 pages=517–523 jstor=309103. {{cite journal}}: Missing pipe in: |date= (օգնություն); Missing pipe in: |title= (օգնություն)

[ReferenceA-17] Richard Pevear, Introduction, Pevear & Volokhonsky trans.

[18] Michael Scammell, The CIA's 'Zhivago', The New York Review of Books, 10 July 2014, p.40 http://www.nybooks.com/articles/archives/2014/jul/10/cias-zhivago/?insrc=hpss

[19] Richard Pevear, Introduction, Pevear & Volokhonsky trans. (quoting Letter (in English) from Boris Pasternak to John Harris, 8 Feb. 1959).

[20] «Doutor Jivago (1959– )» (անգլերեն). Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.

[21] IMDb Russian miniseries release date

[22] «Դանիելյան, Ս. Դ. (1989) Սփյուռքահայ գրականության հարցերին նվիրված երկրորդ գիտաժողովը. Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների, № 8 . pp. 92-94» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 21-ին.

[23] Դոկտոր Ժիվագո ։ Վեպ / Բ. Պաստեռնակ; Թարգմ.՝ Ս. Խաչատրյան; Հր. Թամրազյան; Վերջաբ. հեղ.՝ Ե. Պաստեռնակ; Խմբ.՝ Վ.Հ. Բաբայան, Գ.Պ. Սարգսյան. http://armunicat.nla.am/cgi-bin/koha/opac-detail.pl?biblionumber=208008(չաշխատող հղում)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]