Հայկական պատարագ
Հայկական պատարագ (պահլ.՝ փաթարագ, զենդ.՝ փաիթիրագայամի) , Հայ Առաքելական Եկեղեցու և Հայ Կաթողիկե Եկեղեցու պատարագի արարողությունն է։ Պատարագը քրիստոնեական գլխավոր աստվածապաշտական արարողությունն է[1], որը Հաղորդության խորհրդի ծեսի և արարողությունների ամբողջական մշակված համակարգն է[2]։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հին Կտակարանում պատարագ բառը նշանակել է ընծա, զոհ և ողջակեզ[3]։ 2-րդ դարից սկսած և նշանակել է մարդկության փրկության համար Հիսուս Քրիստոսի զոհաբերումը՝ պատարագվելը խաչի վրա[2]։ Պատարագը նվիրված է Քրիստոսի և իր աշակերտների վերնատանը ունեցած ընթրիքի հիշատակին; Քրիստոնեական բոլոր եկեղեցիներում էլ այն հիմնական արարաողություններից մեկն է և ունի հանդիսավոր բնույթ։ Ըստ քրիստոնեական ավանդության, վերջին ընթրիքի ժամանակ, Քրիստոսը հացը բաժանել է 12 առաքյալներին, գինու բաժակը բարձրացրել, և ասել է[4].
|
Առե՛ք, կերե՛ք, սա Իմ մարմինն է։ Խմե՛ք սրանից ամենքդ. սա Նոր ուխտի Իմ արյունն է, որ թափվում է շատերի մեղքերի թողության համար. սա արեք Իմ հիշատակի համար։ - Ղուկաս 22:19[5]
|
|
Քրիստոսը այս խորհուրդը տվել է իր աշակերտներին հրեական բաղարջակերաց տոնի կատարման ժամանակ, որը Մովսես մարգարեի օրենքներով հաստատված տոն էր։ Տոնի ժամանակ հրեաներին հիշեցնելու համար, որ աստված ինչպես է իրենց փրկել գերությունից և իրեն ժողովուրդ ընտրել, որպես ընծա զոհել են մեկ տարեկան արու, անարատ գառ։ Հետևելով հրեաներին քրիստոնեաները 1-ին դարի վերջում ստեղծել են իրենց պատարագը, իսկ 4-րդ դարի վերջում արդեն մի քանի պատարագ ։ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչին վերագրված պատարագը Սուրբ Թադևոսի, Սոեւրբ Բարսեղի և Սուրբ Աթանասի պատարագների ամփոփումն է[4]։
Դարերի ընթացքում հայկական պատարագամատույցը հետզհետե հղկվել, հարստացել և ճոխացել է, իր մեջ ներառելով նոր շարականներ, երգեր և սրբասացություններ։ Հայկական պատարագը երկար դարերի ընթացքում ձևափոխվել և հարստացել է, ոչ միայն մինչև 12-րդ դարը, երբ Ներսես Շնորհալին բերել է նրան վերջնական տեսքի։ Այդ վիճակում պատարագը հասել է 19-րդ դարի վերջին քառորդ, երբ էլ ձայնագրվել և հրատարակվել է հայկական ձայնանիշերով[4]։
Կառուցվածք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Թեև դարերի ընթացքում հայկական պատարագը ընդարձակվել և ճոխացել է, բայց անուամենայնիվ այն աչքի է ընկնում իր կառուցվածքի պարզությամբ։ Հայկական պատարագը չորս մասի է բաժանվում։
- Առաջին մասը սկսվում է «Սուրբ Աստուած» օրհներգից և ավարտվում «Քրիստոս ի մեր մեջ հայտնեցաւ»-ով, երբ հացով ու գինիով սկիհը սեղան է բերվում և կարդացվում է «Հավատո հանգանակը»։
- Երկրորդ մասով սկսում է բուն պատարագը, բերված հացի ու գինու օրհնությամբ, Եսայի մարգարեության, սերովբեների ու քերովբեների փառաբանությամբ և ավարտվում է «Հոգի աստուծոյ» օրհներգով։
- Երրորդ մասը, որն հավանաբար ավելի ուշ շրջանում է ստեղծվել, ներկայացնում է քրիստոնեայի խնդրանքը։ Այս մասի կենտրոնում «Հայր մեր» տերունական աղոթքն է, սկզբից որպես բարեխոսություն ննջեցյալների համար, իսկ վերջից՝ իր մեղքերի թողության աղերս։
- Չորրորդ մասը պատկերում է այն պահը, երբ քահանան սրբագործված հացն ու գինին բաժանում է հավատացյալներին։
Ժամանակին պատարագը կատարվել է շաբաթվա բոլոր օրերին։ Եղել են նաև օրվա մեջ մեկից ավելի պատարագներ։ Այսպիսի դեպքերի համար եկեղեցիներին կից մատուռներ են կառուցվել։Այմ պատարագները կատարվում են շաբաթ, կիրակի և տոն օրերին։
Այժմ պատարագը հանդիսավոր արարողություն է, որն սկսում է քահանաների զգեստավորման ծեսով, «Խորհուրդ խորինի» երգեցողությամբ։ Դրամ հետևում է պատարագի կատարումը, որին մասնակցում են պատարագիչը, սարկավագներ, դպիրներ, երգչախումբ և մենակատարներ։ Հանդիսավոր պատարագներին մասնակցում են նաև բարձրաստիճան հոգևորականներ, որոնք հանդես են գալիս նաև հրատապ հարցերին նվիրված քարոզով[4]։
Երաժշտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պատարագի երաժշտությունը հայկական մասնագիտացված մոնոդիական երգարվեստի հնագույն ժանրերից է, իր արտասանվող, երգվող հատվածներով մտահղացված է որպես եկեղեցական, ծիսական ստեղծագործություն։ Ժամանակի ընթացքում հարստացվել է նոր երգերով, լրացվել վերախմբավորվել և այդ բանում նշանակալից դեր կատարել Ներսես Շնորհալին։ Խազերով գրված պատարագի մասեր պահպանվել են 11 և 12-րդ դարերից, ամբողջականը 13-րդ դարից։ Խազերի՝ գործածությունից դուրս գալուց հետո, բանավոր փոխանցվելով պատարագը կրել է փոփոխություններ։ Նիկողոս Թաշչյանը և Մակար Եկմալյանը գրառել են (նոր հայկական ձայնագրությամբ) հիմնականում Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսցու երգածից, հրատարակվել է 1874 և 1878 թվականներին[6]։
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Պատարագամատոյց Հայաստանեայց եկեղեցւոյ,
- Հովհաննես Արճիշեցի, «Մեկնություն Պատարագի», Սբ. Էջմիածին, 1999թ.
- Պատարագամատոյց ըստ արարողութեան Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ եկեղեցւոյ, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 2002թ.
- Վաչե ծ. վրդ. Իգնատիոսյան, «Մեր Ս. Պատարագը», Երևան, 1999թ.
- Անդրանիկ ծ. վրդ. Կռանեան, «Հայ ծիսական պաշտամունքը», Պեյրութ, 2001թ.
- Տիրան արքեպիսկոպոս Ներսոյեան, «Համառօտ մեկնութիւն Պատարագամատոյցի Հայաստանեայց Առաքելական ուղղափառ եկեղեցւոյ», Փարիզ, 1999թ.
- Նորայր արք. Պողարեան, «Ծիսագիտութիւն», Նյու Յորք, 1990թ.
- Խորէն աւագ քահանա Փէհլիվանեան, «Համառօտ բացատրութիւն տօնից եւ ծիսից Հայաստանեայց Առաքելական Ուղղափառ Սբ. Եկեղեցւոյ», Կ. Պոլիս, 1898թ.
- Վահե սարկավագ Թորոսյան, «Արդի պատարագամատույցի ծածուկ աղոթքները հայ մեկնողական գրականության մեջ», մագիստրոսական թեզ, Սբ. Էջմիածին, 2015թ.
- Ղեւոնդ արքեպիսկոպոս Չէպէյեան, «Հայ եկեղեցւոյ եօթը խորհուրդները», Անթիլիաս-Լիբանան, 1988թ.
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Վեմ. «Սուրբ Պատարագ». www.vem.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 25-ին.
- ↑ 2,0 2,1 Այվազյան Հ.Մ., ed. (2002). Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան (PDF). Երևան: Հայկական հանրագիտարան. էջ 847. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 31-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 6-ին.
- ↑ Սուրբ Պատարագ
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Մ․ Հ․ Մուրադյան (1984). Հայկական պատարագը և նրա մշակումները. Երևան: Հայկակական ՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն. էջեր 149–158.
- ↑ «Աստվածաշունչ - Արարատ թարգմանություն». bible-links.org. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 25-ին.
- ↑ ՀՍՀ 9-րդ հատոր, Պատարագ. Երևան: Հայկական սովետական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրություն. 1983. էջ 147.
| ||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
