Jump to content

Չքնաղ նոր աշխարհ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Չքնաղ նոր աշխարհ
անգլ.՝ Brave New World և ճապ.՝ すばらしい新世界[1]
Հայերեն թարգմանությամբ գրքի շապիկ
ՀեղինակՕլդոս Հաքսլի
Տեսակգրական ստեղծագործություն
Ժանրպարոդիա, քաղաքական ֆանտաստիկա, գիտական ֆանտաստիկա, փիլիսոփայական գեղարվեստական գրականություն և հակաուտոպիստական գրականություն
Թեմահակաուտոպիա, հասարակություն, անաղմուկ դիտարկում, efficiency?, Կարգապահություն և control?
Բնօրինակ լեզուանգլերեն
Ստեղծման տարեթիվ1932
Նկարագրում էԼոնդոն
Էջեր311 (1932 թվականի հրատարակություն)
63,766 բառ[2]
ՀաջորդEyeless in Gaza?
Կազմի հեղինակԼեսլի Հոլանդ
Երկիր Միացյալ Թագավորություն
ՀրատարակիչChatto & Windus
Հրատարակման տարեթիվ1932
Թվային տարբերակfadedpage.com/showbook.php?pid=20160545
Պարգև(ներ)
 Brave New World Վիքիպահեստում

Չքնաղ նոր աշխարհ (անգլ.՝ Brave New World), անգլիացի գրող Օլդոս Հաքսլիի սոցիալ ֆանտաստիկ հակաուտոպիական վեպ, որը գրվել է 1931 թվականին և հրատարակվել է 1932 թվականին։ Հիմնականում գործողությունը տեղի է ունենում ֆուտուրիստական Համաշխարհային պետությունում, որի քաղաքացիները էկոլոգիապես նախագծված են ինտելեկտի վրա հիմնված սոցիալական հիերարխիայով։ Վեպը կանխատեսում է վերարտադրողական տեխնոլոգիաների, քնի ժամանակ ուսուցման, հոգեբանական մանիպուլյացիայի և պայմանական ռեֆլեքսների ոլորտում հսկայական գիտական նվաճումներ, որոնք համատեղվելով ստեղծում են հակաուտոպիական հասարակություն, որին մարտահրավեր է նետում միայն մեկ մարդ՝ պատմության գլխավոր հերոսը։ Այս գրքից հետո Հաքսլին շարադրության տեսքով գրել է «Վերադարձ դեպի չքնաղ նոր աշխարհ» (1958) ստեղծագործությունը, ինչպես նաև իր վերջին՝ «Կղզի» (1962) վեպը, որը դրա ուտոպիական նմանօրինակն է։ «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպը հաճախ համեմատում են Ջորջ Օրուելի «1984» (հրատարակվել է 1949 թվականին) և Եվգենի Զամյատինի «Մենք» (հրատարակվել է 1924 թվականին) վեպերի հետ։

1999 թվականին Modern Library-ն տեղադրել է «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպն իր «20-րդ դարի 100 լավագույն անգլալեզու վեպեր» ցանկի 5-րդ հորիզոնականում[3]։ 2003 թվականին Ռոբերտ ՄաքՔարամը, գրելով The Observer պարբերականի համար, տեղադրել է վեպն իր «բոլոր ժամանակների 100 մեծագույն վեպեր» ցանկի 53-րդ հորիզոնականում[4]։ Բացի այդ՝ BBC-ի «The Big Read» հարցման արդյունքներով այն զբաղեցրել է 87-րդ հորիզոնականը[5]։

Հայերեն տպագրվել է 2017 թվականին Զանգակ հրատարակչությունում, թարգմանիչ՝ Լիլիթ Հայրապետյան[6]։

Անվանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Չքնաղ նոր աշխարհ» անվանումը գալիս է Ուիլյամ Շեքսպիրի «Փոթորիկ» պիեսի 5-րդ գործողության 1-ին տեսարանի ժամանակ Միրանդայի խոսքից[7]։

«Օ հրա՛շք։

Քանի լավ արարածնե՛ր այստեղ։

Որքան հրաշալի՛ է մարդկությունը։ Օ չքնաղ նոր աշխա՛րհ, որտեղ նման մարդիկ կան»
- Ուիլյամ Շեքսպիր՝ «Փոթորիկ», 5-րդ գործողություն, 1-ին և 2-րդ տեսարան[8]

Շեքսպիրն այս արտահայտությունը օգտագործում է հեգնանքով, քանի որ խոսողի անմեղությունը նշանակում է, որ նա չի կարող ճանաչել կղզու այցելուների չար բնույթը[9]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաքսլին գրել է «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպը՝ ապրելով Ֆրանսիայի Սանարի-սյուր-Մեր քաղաքում, չորս ամսվա ընթացքում՝ 1931 թվականի մայիսից օգոստոս ընկած ժամանակահատվածում[10][11][12]։ Այդ ժամանակ Հաքսլին արդեն իրեն դրսևորել էր որպես գրող և սոցիալական երգիծաբան։ Նա աշխատել է Vanity Fair և Vogue ամսագրերում որպես հեղինակ և հրատարակել է իր բանաստեղծությունների ժողովածուն` «Այրվող անիվը» (անգլ.՝ The Burning Wheel, 1916) և չորս հաջողակ երգիծական վեպ՝ «Դեղին քրոմ» (անգլ.՝ Crome Yellow, 1921), «Անտիկ խոտ» (անգլ.՝ Antic Hay, 1923), «Այդ ամուլ տերևները» (անգլ.՝ Those Barren Leaves, 1925) և «Կոնտրապունկտ» (անգլ.՝ Point Counter Point, 1928)։ «Չքնաղ նոր աշխարհը» Հաքսլիի հինգերորդ վեպն է և առաջին հակաուտոպիական ստեղծագործությունը։

«Դեղին քրոմ» վեպի մի հատվածը պարունակում է «Չքնաղ նոր աշխարհի» համառոտ կանխատեսումը, որը ցույց է տալիս, որ Հաքսլին նման միտք է ունեցել դեռ 1921 թվականին։ Ավելի վաղ գրքի կերպարներից մեկը՝ պարոն Սքոգանը, նկարագրում է ապագայի «անդեմ սերունդը», որը «զբաղեցնելու է բնության նողկալի համակարգի տեղը»։

Հաքսլին ասել է, որ «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպը ոգեշնչվել է Հերբերտ Ուելսի ուտոպիական, այդ թվում՝ «Ժամանակակից ուտոպիա» (անգլ.՝ A Modern Utopia, 1905) և «Աստվածների նման մարդիկ» (անգլ.՝ Men Like Gods, 1923) վեպերից[13]։ Ապագայի հնարավորությունների վերաբերյալ Ուելսի հուսադրող տեսլականը Հաքսլիին տվել է վեպերի ծաղրերգություններ գրելու գաղափարը, որոնք ապագայում դարձել են «Չքնաղ նոր աշխարհ»։ Իր ծանոթին՝ Արթուր Գոլդսմիթին ուղղված նամակում նա գրել է, որ «մի քիչ զվարճացել է՝ կատակելով Ուելսի վրա», բայց հետո նա «գրավվել է [իր] սեփական գաղափարների հուզմունքով»[14]։ Ի տարբերություն ժամանակի ամենահայտնի լավատեսական ուտոպիական վեպերի, Հաքսլին ձգտել է ներկայացնել ապագայի վախեցնող տեսլականը։ Հաքսլին «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպն անվանել է «բացասական ուտոպիա», որը ստեղծվել է մասամբ Ուելսի «Քնածն արթնանում է» (անգլ.՝ The Sleeper Awakes) գրքի (դիտարկելով այնպիսի թեմաներ, ինչպիսիք են կորպորատիվ բռնապետությունը և վարքագծային պայմանականությունը), ինչպես նաև Դեյվիդ Հերբերթ Լոուրենսի աշխատանքների ազդեցության տակ։

«Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպում ներկայացված գիտական ֆուտուրիզմը հավանաբար փոխառվել է Ջոն Բըրդոն Սանդերսոն Հոլդեյնի[15] «Դեդալ» (անգլ.՝ Daedalus) աշխատությունից[16]։

1931 թվականին Մեծ Բրիտանիայի ճգնաժամի իրադարձությունները, որոնք ուղեկցված են եղել զանգվածային գործազրկությամբ և ոսկու արժութային ստանդարտից հրաժարվելով, համոզել են Հաքսլիին պնդել, որ կայունությունը «առաջնային և վերջնական կարիք» էր, եթե քաղաքակրթությունն ուզում է վերապրի ներկայիս ճգնաժամը[17]։ Վեպի կերպար Մուսթաֆա Մոնդը՝ Արևմտյան Եվրոպայի մշտական համաշխարհային հսկիչը, անվանվել է սըր Ալֆրեդ Մոնդի պատվին։ Վեպը գրելուց քիչ առաջ Հաքսլին այցելել է Անգլիայի հյուսիս-արևելքում գտնվող Բիլինգեմ քաղաքի մոտ գտնվող Մոնդի տեխնոլոգիապես զարգացած գործարանը, և այն մեծ տպավորություն է թողել նրա վրա[17]։

Հաքսլին օգտագործել է իր գիտաֆանտաստիկ վեպի իրավիճակը և կերպարներիին լայն տարածված անհանգստություններն արտահայտելու համար, որոնք հատկապես պայմանավորված են եղել արագ փոփոխվող ապագայի աշխարհում անհատականությունը կորցնելու վախով։ Վաղ ուղևորությունը դեպի Միացյալ Նահանգներ վեպին հաղորդել է դրա վերջնական բնավորության մեծ մասը։ Հաքսլին վրդովված էր եղել երիտասարդների մշակույթի, առևտրային զվարճանքի և սեռական սանձարձակության, ինչպես նաև շատ ամերիկացիների ներքին բնույթի պատճառով[18]։ Բացի այդ՝ նա նաև գտել է Հենրի Ֆորդի «Իմ կյանք և աշխատանք» (անգլ.՝ My Life and Work) գիրքը դեպի Ամերիկա շոգենավի վրա և տեսել է, որ գրքի սկզբունքները կիրառվում են այն ամենի մեջ, ինչին նա հանդիպել է Սան Ֆրանցիսկոյից հեռանալուց հետո[17]։

Սյուժե

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեպի գործողությունը զարգանում է ապագայի Լոնդոնում (մ․թ․ 26-րդ դարում՝ մասնավորապես 2541 թվականին)։ Մարդիկ ամբողջ Երկրի վրա ապրում են մեկ «առաջադիմող» պետության մեջ, որտեղ հիմք են ծառայում հետևյալ արժեքները. անհոգություն (աշխատանքը չի ընդունվում՝ հաշվի առնելով դրա բնական ցանկությունը), սեռական ազատությունը և սպառումը։ Հաշվարկվում է նոր ժամանակագրություն՝ T դարաշրջան, որը սկսվում է Ford T մեքենայի լույս տեսնելու ամսաթվից ի վեր։ Սպառումը վերածվում է պաշտամունքի, Հենրի Ֆորդը հանդես է գալիս որպես սպառման աստծո խորհրդանիշ, և խաչի նշանի փոխարեն մարդիկ օգտագործում են T նշանը։

Ըստ սյուժեի՝ մարդիկ ծնվում են ոչ թե բնական ճանապարհով, այլ շշերով սնուցվում են հատուկ գործարաններում՝ թխսամեքենարաններում։ Սաղմի զարգացման փուլում նրանք բաժանվում են հինգ կաստաների, որոնք տարբերվում են մտավոր և ֆիզիկական կարողություններով` սկսած «ալֆաներից», որոնք առավելագույն զարգացումն ունեն, մինչև առավել պարզունակ «էպսիլոնները»։ Ծննդյան պահից ի վեր երեխաները պատրաստվում են աշխատանքի այն տեսակների, որոնք ստիպված են լինելու կատարել։ Ստորին կաստաների մարդիկ (ապագա բանվորներ և ծառաներ) միտումնավոր բթացվում են, նրանց սաղմերը ճնշվում են էթիլ սպիրտով և աճեցվում են «բոկանովսկիզացման» մեթոդով (ցիգոտի ծլացում՝ այն բազմակի բաժանելու և տասնյակ նույնական երկվորյակներ ստանալու համար)։ Հիպնոպեդիայի միջոցով հասարակության կաստային համակարգը պահպանելու համար մարդկանց պատվաստվում է հպարտությունն իրենց կաստային պատկանելության հանդեպ, ավելի բարձր կաստաների նկատմամբ հարգանքը և ցածր կաստաների նկատմամբ արհամարհանքը, ինչպես նաև հասարակության արժեքները և դրանում պահվածքի հիմքերը։ Հասարակության տեխնոլոգիական զարգացման շնորհիվ աշխատանքի զգալի մասը կարող է կատարվել մեքենաների միջոցով և հանձնվում է մարդկանց միայն նրանց ազատ ժամանակը զբաղեցնելու համար։ Հոգեբանական խնդիրների մեծ մասը մարդիկ լուծում են թմրամիջոցի` սոմայի միջոցով, որը զրկանքի համախտանիշ չի առաջացնում, բայց 60 տարեկանում սպանում է նրանց, ովքեր օգտագործում են այն։ Բժշկության նվաճումների շնորհիվ այդ տարիքում մարդիկ ծերանալու ժամանակ չեն ունենում և մահանում են երիտասարդ և գեղեցիկ։ Նույնիսկ մահը նրանք ուրախությամբ են հանդիպում՝ անընդհատ զվարճանալով սինթետիկ երաժշտությամբ, հեռուստաներկայացումներով և թմրամիջոցներով։ Բարոյականության փոխարեն, մանուկ հասակից մարդկանց մեջ սպառման, կոլեկտիվիզմի, դասային տարբերությունների և հիգիենայի նկատմամբ պարզունակ հիպնոպեդիկ վերաբերմունք է սերմանվում։ Երբ մարդիկ երազներ են տեսնում, նրանց համար տարբեր արտահայտություններ և հասկացություններ են միացվում, որոնք ծառայում են որպես հասարակության մեջ վարքի հիմքեր, օրինակ. «Սոմայի մեկ գրամը հետ կբերի կյանքի համը»։

Վեպում նկարագրված հասարակության մեջ ամուսնության ինստիտուտ գոյություն չունի, և ավելին, մշտական սեռական զուգընկերոջ առկայությունը համարվում է անպարկեշտ, իսկ «հայր» և «մայր» բառերը համարվում են կոպիտ հայհոյանքներ (և եթե «հայր» բառը հումորի և համակրանքի տարրեր է պարունակում, ապա «մայրը», արհեստական ծննդաբերությունների պատճառով ամենակեղտոտ հայհոյանքն է համարվում)։ Սեռական դաստիարակության դասերը և սեռական խաղերը պարտադիր են բոլոր երեխաների համար, իսկ մեծահասակները անկանոն սեռական կյանք են վարում և հատուկ կինոթատրոններում պոռնոգրաֆիա են նայում։ Այդ ամենը համարվում է հոգեկան առողջության երաշխիք, քանի որ Ֆրոյդի ուսմունքի համաձայն՝ ծնողների և երեխաների փոխհարաբերությունները և սեռական արգելքները նևրոզներ են առաջացնում, ուստի դրանք վերացվել են՝ համարվելով վնասակար։ Չստերիլացված կանանց համար պարտադիր են բեղմնականխման և մալթուսականության դասերը։ Հասարակության կյանքում վերացվել է այն ամենը, ինչը վսեմ է և ուժեղ զգացմունքներ է առաջացնում՝ սերը, կրոնը, բարձր արվեստը, ազատամտականությունը և հիմնարար գիտությունը։ Այս ամենն իր պլեբեյան փոխարինողներն ունի՝ անվտանգ սեքս և թմրանյութեր, Ֆորդի պաշտամունք, զանգվածային ժամանցի արդյունաբերություն, առանց իսկական գիտելիքների և հասկացողության կարծրատիպերի ներշնչում։ Գրեթե բոլոր մարդիկ երջանիկ են պարզունակ, հեդոնիստական երջանկությամբ։ Գիրքը նկարագրում է տարբեր մարդկանց կյանքը, որոնք չեն կարողանում ներգրվել այս հասարակության մեջ։ Այդ մարդիկ նրանք են, ովքեր չեն յուրացրել համընդհանուր կոլեկտիվիզմը և զարգացրել են անհատականությունն ու ինքնագիտակցությունը։

Վեպի հերոսուհին՝ Լենինա Քրաունը, բետա կաստայի անդամ է (պլյուս թե մինուս, նշված չէ), որն աշխատում է որպես բուժքույր՝ մարդկանց արտադրության կոնվեյերում։ Նա սեռական հարաբերությունների մեջ է գտնվում Հենրի Ֆոսթերի հետ։ Բայց նրա ընկերուհին՝ Ֆանի Քրաունը պնդում է, որ Լենինան հավատարիմ մնա իրերի դասավորությանը և հարաբերությունների մեջ մտնի նաև այլ տղամարդկանց հետ, ինչից հետո Լենինան խոստովանում է, որ իրեն դուր է եկել Բեռնարդ Մարքսը։ Բեռնարդ Մարքսն ալֆա-պլյուս կաստային է պատկանում։ Նա հիպնոպեդիայի մասնագետ է և տարբերվում է իր կաստայի այլ ներկայացուցիչներից ինչպես արտաքնապես, այդպես էլ հոգեբանորեն․ նա կարճահասակ է, ամփոփված է իր մեջ և իր ժամանակի մեծ մասն անցկացնում է միայնակ, ինչի պատճառով վատ համբավ ունի։ Շշուկներ են գնում, որ «երբ Մարքսը շշի մեջ է եղել, ինչ-որ մեկը սխալ է թույլ տվել՝ մտածելով, որ նա գամմա է, և սպիրտ է լցրել նրա արյան փոխարինողի մեջ։ Այդ պատճառով էլ նա թուլակազմ տեսք ունի»։ Նա ստեղծագործության ինստիտուտային բաժնի դասախոս-ուսուցիչ Հելմհոլց Վաթսոնի ընկերն է, որի հետ նա ընդհանուր առանձնահատկություն է ունեցել` անհատականության գիտակցությունը։

Լենինան և Բեռնարդը հանգստյան օրերին թռչում են դեպի Հնդկական ռեզերվացիա, որտեղ հանդիպում են Ջոնին՝ բնական ճանապարհով ծնված սպիտակ երիտասարդին, որը կրում է «Վայրենի» մականունը։ Նրա հայրը կրթական կենտրոնի տնօրենն է, որտեղ աշխատում են Բեռնարդը և Լենինան, իսկ մայրը՝ Լինդան, այժմ հարբեցող է, որն արհամարհվում է հնդիկների շրջանում բոլորի կողմից, թեև նախկինում նա բետա-մինուս կաստայի ներկայացուցիչ էր և աշխատում էր կրթական կենտրոնում։ Լինդային և Ջոնին տեղափոխում են Լոնդոն, որտեղ վերջինս սենսացիա է դառնում բարձր հասարակության շրջանում, իսկ Լինդային հիվանդանոց են տեղավորում, որտեղ նա լիովին ինքնահանգստի է տրվում և շուտով մահանում է թմրանյութերի գերդոզավորումից։

Լենինային սիրահարված Ջոնը դժվարությամբ է վերապրում մոր մահը։ Երիտասարդը սիրում է Լենինային հասարակության մեջ անտեղի բարձր սիրով՝ չհամարձակվելով խոստովանել նրան՝ «հնազանդ երդումներին, որոնք երբեք չեն հնչել»։ Երբ Լենինան փորձում է հրապուրել Ջոնին, վերջինս նրան պոռնիկ է անվանում և փախչում։

Ջոնի հոգեկան խախտումն էլ ավելի է սրվում մոր մահվան հետևանքով, նա փորձում է «դելտա» ստորին կաստայի ներկայացուցիչ աշխատողներին այնպիսի հասկացություններ բացատրել, ինչպիսիք են գեղեցկությունը, մահը, ազատությունը։ Ջոնը տապալում է նրանց ամենօրյա թմրանյութերի բաշխման ընթացքը, իսկ սոմայի դեղահատերը նետում պատուհանից։ Ամբոխը շտապում է ծեծել նրան։ Հելմհոլցը փորձում է օգնել Ջոնին, իսկ Բեռնարդը, գտնվելով մոտակայքում, վախենում է և հեռանում իր ընկերներից, ինչի արդյունքում երեքն էլ ձերբակալվում են։

Արևմտյան Եվրոպայի գլխավոր կառավարիչ Մուսթաֆա Մոնդի աշխատասենյակում, որն աշխարհում իրական իշխանությունը ներկայացնող տաս մարդկանցից մեկն է, տեղի է ունենում երկար զրույց։ Մոնդն անկեղծորեն խոստովանում է իր կասկածները «համընդհանուր երջանկության հասարակության» վերաբերյալ, մանավանդ որ նա ժամանակին տաղանդավոր ֆիզիկոս էր։ Այս հասարակության մեջ գիտությունը, արվեստը և կրոնը փաստացի արգելված են։ Հակաուտոպիայի պաշտպաններից և ազդարարներից մեկը, ըստ էության, դառնում է կրոնի ապագայի և հասարակության տնտեսական կառուցվածքի վերաբերյալ հեղինակի տեսակետների խոսափողը։

Արդյունքում, Բեռնարդին աքսոր են ուղարկում Իսլանդիա, իսկ Հելմհոլցին՝ Ֆոլկլենդյան կղզիներ։ Մոնդն ավելացնում է. «Ես համարյա նախանձում եմ ձեզ, դուք կհայտնվեք ամենահետաքրքիր մարդկանց շարքում, որոնց անհատականությունն այնքան է զարգացել, որ նրանք հասարակության կյանքի համար անպիտան են դարձել»։ Իսկ Ջոնը լքված աշտարակում ճգնավոր է դառնում։ Լենինային մոռանալու համար նա իրեն անընդունելի է պահում հեդոնիստական հասարակության չափանիշներով, որտեղ «կրթությունը բոլորին դարձնում է ոչ թե կարեկից, այլև ծայրաստիճան զզվող»։ Օրինակ՝ նա պայքարում է իր կրքերի դեմ և աղոթում է, ստիպում է իրեն փսխել՝ քաղաքակիրթ աշխարհի կեղտից մաքրվելու համար, և ինքնամտրակում է կազմակերպում, որին ականատես է դառնում լրագրողը։ Ջոնը կրկին սենսացիա է դառնում։ Նրա մասին ֆիլմ է նկարահանվում, որից հետո հարյուրավոր մարդիկ ուղղաթիռներով հոսում են դեպի նրա ճգնավորության վայրը` արտասովոր «վայրենուն» տեսնելու համար։ Տեսնելով ժամանած Լենինային, նա խախտվում է, մտրակով հարվածում է նրան՝ բղավելով, որ նա անառակ է։ Ջոնը չէր կարող ներել իր կողմից աստվածացվող Լենինային այն բանի համար, որ նա անկարող է սիրել և հավատարիմ լինել, և տրվում է միայն իր կրքերին և անամոթ սեռականությանը։ Դիտողների բազմությունը կատաղության մեջ է ընկնում, և սոմայի ազդեցության տակ զանգվածային օրգիա է սկսվում։ Ջոնը տրվում է գայթակղությանը և միանում դրան։ Ուշքի գալով՝ նա, ջախջախվելով մեղսագործության համար մեղքի զգացմունքով և գայթակղություններից փրկվելու իր հույսի ձախողմամբ, ինքնասպանություն է գործում կախաղանի միջոցով։

Հասարակության կաստային համակարգ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաստաների բաժանումը տեղի է ունենում դեռ ծնվելուց առաջ։ Մարդկանց աճեցմամբ զբաղվում է Թխսամեքենարանը։ Արդեն շշերի մեջ սաղմերին բաժանում են կաստաների և պատվաստում են որոշակի հակումներով մի տեսակի գործունեության և, ընդհակառակը, ատելությամբ՝ ուրիշ գործունեության նկատմամբ։ Քիմիկոսները զարգացնում են կապարի, կաուստիկ սոդայի, խեժերի, քլորի հանդեպ դիմացկունությունը։ Ստորին կաստաների մոտ ատելություն է սերմանվում գրքերի նկատմամբ և հակակրանք՝ բնության հանդեպ։

Դաստիարակության գործընթացում մարդկանց մեջ սեր է սերմանվում իրենց սեփական կաստայի հանդեպ, հիացմունք՝ վերադաս կսատայի հանդեպ և արհամարհանք՝ ստորին կաստաների նկատմամբ։

Յուրաքանչյուր մարդու մեջ, անկախ կաստայից, սպառման պաշտամունք է սերմանվում։

Բարձրագույն կաստաներ․

  • Ալֆա՝ գորշ գույնի հագուստ են կրում։ Մտավոր առումով առավել զարգացած են, ավելի բարձրահասակ են, քան մյուս կաստաների ներկայացուցիչները։ Նրանք կատարում են առավել բարձր որակավորում ունեցող աշխատանք՝ ղեկավարներ, բժիշկներ, ուսուցիչներ։
  • Բետա՝ կարմիր գույնի հագուստ են կրում՝ բուժքույրեր, Թխսամեքենարանի կրտսեր անձնակազմ։

Ստորին կաստաների համար գենետիկ նյութը վերցնում են իրենց տեսակներից։ Բեղմնավորումից հետո սաղմերը հատուկ բուժում են անցնում, որի արդյունքում մեկ զիգոտի բողբոջում է մինչև 96 անգամ։ Այն ստեղծում է ստանդարտ մարդկանց։ «Իննսունվեց նույնական երկվորյակներ, որոնք աշխատում են իննսունվեց նույնական մեքենաների վրա»։ Այնուհետև սաղմերին թթվածնի մատակարարումը զգալիորեն կրճատվում է, ինչը նվազեցնում է մտավոր-մարմնական մակարդակը։ Ստորին կաստաները հասակով ավելի կարճ են, մտածողական ընդունակությունը նույնպես նվազեցված է։

  • Գամմա՝ կանաչ գույնի հագուստ են կրում։ Բանվոր մասնագիտություններ, որոնք ցածր մտածողական ընդունակություն են պահանջում։
  • Դելտա՝ հակի գույնի հագուստ են կրում։
  • Էպսիլոն՝ սև գույնի հագուստ են կրում։ Կապիկանման կիսակրետիններ, ինչպես նկարագրում է նրանց հեղինակը։ Նրանք չեն կարող կարդալ կամ գրել։ Լիֆտավորներ, բանվորներ առանց որակավորման։

Կերպարներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բեռնարդ Մարքս (անգլ.՝ Bernard Marx), ալֆա-պլյուս կաստայի ներկայացուցիչ, հիմնոպեդիայի մասնագետ։ Չնայած Բեռնարդը բարձրագույն կաստային է պատկանում, նա ավելի ցածր կաստայի առանձնահատկություններ ունի։ Բեռնարդն իրեն երջանիկ չի զգում Համաշխարհային պետության մեջ, սակայն նրա մտքի անկախությունը ավելի շատ բխում է նրա անլիարժեքության բարդույթից և դեպրեսիվությունից, քան որևէ փիլիսոփայական համոզմունքի խորքից։ Բեռնարդը շատ թերահավատորեն է վերաբերվում իր համաքաղաքացիների կողմից անգիր արված նշանաբաններին և «խորհուրդներին», քանի որ նա հիպնոպեդիայի մասնագետ է և հասկանում է, որ այդ վերաբերմունքն ու առաջարկությունները մանկության տարիներին են ներարկվել մարդկանց մեջ։ Նա չի վայելում այնպիսի հանրաճանաչ գործունեությունը, ինչպիսին է գոլֆը, կամ նույնիսկ սոման, և նաև խուսափում է այլ մարդկանց հետ ընկերական հարաբերություններ մտնելուց։ Այդ ամենի պատճառով նա վատ համբավ է վայելում։

Ջոն (անգլ.՝ John), Լինդայի և Թխսամեքենարանի տնօրենի անօրինական որդի, որը ծնվել է Ռեզերվացիայում։ Ջոնն («Վայրենի» կամ «պարոն Վայրենի», ինչպես նրան հաճախ դիմում են) օտար է համարվում ինչպես Ռեզերվացիայում, որտեղ բնիկները դեռ զբաղվում են ամուսնությամբ, բնական ծնունդով, ընտանեկան կյանքով և կրոնով, և իբր քաղաքակիրթ Համաշխարհային պետությունում, որի հիմքում ընկած են կայունության և երջանկության սկզբունքները։ Նա ոչինչ չի կարդացել, բացի Ուիլյամ Շեքսպիրի ամբողջական գործերից, որոնք նա հաճախ մեջբերում է, և, մեծ մասամբ, դա տեղին է լինում, թեև նրա ակնարկը «Չքնաղ նոր աշխարհին» (Միրանդայի խոսքերը «Փոթորիկում») վեպի զարգանալուն զուգահեռ ավելի ու ավելի մուգ և դառը հեգնանք է ստանում։ Ջոնը խիստ բարոյական է՝ համաձայն այն օրենսգրքի, որը նրան սովորեցրել են Շեքսպիրը և կյանքը Մալփայիսում, բայց նա նաև միամիտ է. նրա տեսակետները ներմուծված են իր սեփական գիտակցության մեջ ճիշտ այնպես, ինչպես Համաշխարհային պետության քաղաքացիների հիպնոպեդիկ հաղորդագրությունները վերջիններիս մեջ։ Քանի որ Ջոնն անցանկալի է եղել Մալփայիսում, նա ընդունում է Լոնդոն վերադառնալու հրավերը և ի սկզբանե զարմանում է Համաշխարհային պետության հարմարություններով։ Այնուամենայնիվ, նա հավատարիմ է մնում այն արժեքներին, որոնք գոյություն ունեն միայն իր պոեզիայում։ Նա նախ հերքում է Լենինային՝ իր շեքսպիրյան իդեալին չհամապատասխանելու համար, այնուհետև ամբողջ ուտոպիական հասարակությունը․ նա պնդում է, որ դրա տեխնոլոգիական հրաշալիքները և սպառողականությունը անհատական ազատության, մարդու արժանապատվության և անձնական ամբողջականության աղքատ փոխարինողներն են։ Մոր մահից հետո նա խորապես հուզվում է վշտից՝ զարմացնելով հիվանդանոցում գտնվող մարդկանց։ Այդ բանից հետո նա հեռանում է հասարակությունից և փորձում է մաքրվել «մեղքից» (ցանկությունից), բայց ի վերջո ի վիճակի չէ լինում դա անել և հուսահատված ինքնասպանություն է գործում կախաղանի միջոցով։

Հելմհոլց Վաթսոն (անգլ.՝ Helmholtz Watson), ալֆա-պլյուս կաստայի ներկայացուցիչ, Էմոցիոմալ ինժեներինգի քոլեջի գրավիչ և հաջող դասախոս, Բեռնարդի ընկեր։ Նա իրեն չբավարարված է զգում`գրելով անվերջ քարոզչական ոտանավորներ, իսկ Համաշխարհային պետության խեղդող կոնֆորմիզմը և ֆիլիստինիզմը նրան վրդովեցնում են։ Ի վերջո, Հելմհոլցն աքսորվում է Ֆոլկլենդյան կղզիներ՝ ալֆա-պլյուս կաստայի դժգոհ ոչ կոնֆորմիստիստների համար սառը ապաստան, այն բանից հետո, երբ մենության առաքինությունների վերաբերյալ հերետիկոսական բանաստեղծություններ է ընթերցում իր ուսանողների համար և օգնում է Ջոնին ոչնչացնել սոմային որոշ չափաբաժիններ՝ Լինդայի մահից հետո։ Ի տարբերություն Բեռնարդի, նա հանգիստ է տանում է իր աքսորը և այն դիտում է որպես իր գրությունների համար ոգեշնչման հնարավորություն։

Լենինա Քրաուն (անգլ.՝ Lenina Crowne), սիրուն և հայտնի կին, որը պատկանում է բետա կաստային և որպես բուժքույր աշխատում է մարդկանց արտադրության կոնվեյերում։ Հերոսուհու անունը հղում է Վլադիմիր Իլյիչ Լենինին։ Լենինան իր հասարակության օրինակելի ներկայացուցիչն է, նա չի կասկածում այն բանի մեջ, ինչ իրեն սովորեցրել են, երջանկություն է գտնում անվերջ սպառման մեջ և սոմայով ճնշում է ցանկացած անցանկալի վատ հույզերը։ Բեռնարդի հետ Ռեզերվացիա այցելելուց հետո, նա հավանում է Ջոնին, և ցանկանում է հարաբերությունների մեջ մտնել նրա հետ։ Բայց Լենինայի համար հարաբերությունները միայն ֆիզիկական մտերմություն էին նշանակում, մինչդեռ Ջոնը դաստիարակվել է Շեքսպիրի ստեղծագործությունների վրա, և նրա զգացմունքները Լենինայի հանդեպ շատ բարձր էին։ Հետևաբար, Ջոնը խիստ վիրավորվում է Լենինայի՝ իր հետ սեռական հարաբերություններ մտնելու առաջարկից, և դրան ագրեսիվ է արձագանքում։ Երբ Ջոնը ճգնավոր է դառնում, Լենինան նրա մոտ է գալիս շատ այլ մարդկանց և լրագրողների հետ, որոնք եկել են՝ վայրենուն նայելու համար։ Տեսնելով Լենինային՝ Ջոնը կորցնում է ինքնակառավարումը և հարվածում է նրան մտրակով։ Լենինայի հետագա ճակատագիրը վեպում անհայտ է մնում։

Մուսթաֆա Մոնդ (անգլ.՝ Mustapha Mond), Արևմտյան Եվրոպայի գլխավոր կառավարիչ, որը ղեկավարում է Իննամյա պատերազմից և Տնտեսական կոլապսից հետո առաջացած Համաշխարհային պետության տասը գոտիներից մեկը։ Նա նուրբ է և բարեսիրտ, և ամբողջ ուժով պաշտպանում է պետությունում առկա կարգը։ Միևնույն ժամանակ, Մոնդը հասկանում է, որ նոր հասարակության մեջ անհատականության, գիտության, արվեստի և ազատության տեղ չկա, բայց կարծում է, որ դա անհրաժեշտ զոհաբերություն է՝ հանուն համընդհանուր առավելագույն երջանկության։ Ըստ Մոնդի, սոցիալական կայունության հասնելու համար պահանջվում է կաստային համակարգ և վարքի վերահսկողություն։ Մոնդը ժամանակին մեծ գիտնական է եղել, բայց նրա կարծիքով գիտությունը, արվեստը և ազատությունը պետք է զոհաբերվեին հանուն ընդհանուր երջանկության։ Մոնդին ընտրություն է տրվել՝ աքսորվել կղզիներ կամ մոռանալ հին արժեքների մասին և միանալ Գլխավոր կառավարիչների խորհրդին։ Մոնդը ընտրել է երկրորդը, իսկ ավելի ուշ նա ինքն էլ դարձել է գլխավոր կառավարիչ։

Ֆաննի Քրաուն (անգլ.՝ Fanny Crowne), Լենինա Քրաունի ընկերուհին (նրանք նույն ազգանունն ունեն, քանի որ Համաշխարհային պետության մեջ թվով երկու միլիարդ մարդկանց համար ընդամենը տաս հազար ազգանուն էր օգտագործվում)։ Ֆանին բարձրաձայնում է իր կաստայի և հասարակության պայմանական արժեքների, մասնավորապես անկանոն սեռական վարքի կարևորության մասին։ Նա խորհուրդ է տալիս Լենինային՝ ասելով, որ վերջինս պետք է ունենա մեկից ավելի տղամարդ, քանի որ անհեթեթ է կենտրոնանալ միայն մեկի վրա։ Ֆանին, այնուամենայնիվ, նախազգուշացնում է Լենինային հեռու մնալ իր նոր սիրեկանից, որին համարում է անարժան։ Սակայն ի վերջո նա աջակցում է իր ընկերուհուն՝ վայրենի Ջոնին գրավելու գործում։

Հենրի Ֆոսթեր (անգլ.՝ Henry Foster), Լենինայի սիրահարներից մեկը, ալֆա կաստայի շարքային տղամարդ ներկայացուցիչ։ Մոտ չորս ամիս Լենինան Հենրիից բացի ոչ մեկի հետ ֆիզիկական մտերմության մեջ չի եղել, և դա շատ անպատշաճ էր Համաշխարհային պետության չափանիշներով։ Հենրին իր գործընկերների հետ հաճախ է քննարկում Լենինայի մարմինը։ Լենինան հստակ առանձնացնում է Ֆոսթերին մնացածներից, ինչը շատ է զայրացնում Բեռնարդին։

Բենիտո Հուվեր (անգլ.՝ Benito Hoover), Լենինայի մեկ այլ սիրահար։ Նա հիշում է, որ Հուվերը հատկապես մազոտ է, երբ հանում է հագուստը։

Թոմաս Գրահամբել (անգլ.՝ Thomas Grahambell), Կենտրոնական Լոնդոնի թխսամեքենարանի և օդափոխման կենտրոնի ադմինիստրատոր, որը մտադիր է Բեռնարդին աքսորել Իսլանդիա։ Սակայն, նրա ծրագրերն անսպասելի շրջադարձ են ունենում, երբ Բեռնարդը վերադառնում է Ռեզերվացիայից Լինդայի և Ջոնի հետ, որն իր և Լինդայի անօրինական երեխան է։ Համաշխարհային պետությունում սկանդալային և անպարկեշտ այս փաստը տնօրենին ստիպում է ամոթից հրաժարվել իր պաշտոնից։

Լինդա (անգլ.՝ Linda), բետա-մինուս կաստայի ներկայացուցիչ, Ջոնի մայրը, որն ի սկզբանե աշխատել է Համաշխարհային պետության Բեղմնավորման դահլիճում։ Լինդան Մալփայիս է ընկել՝ թխսամեքենարանի տնօրենի հետ դեպի Նյու Մեքսիկոյի ռեզերվացիա ճանապարհորդելուց հետո։ Դա տեղի է ունեցել վեպի հիմնական իրադարձություններից 20-25 տարի առաջ։ Սարերում զբոսանքի ժամանակ աղջիկն ընկել է կիրճը և վնասել գլուխը։ Նրան գտել են Մալփայիսի որսորդները և նրան բերել են պուեբլո։ Պարզվել է նաև, որ Լինդան հղի է տնօրենից։ Նա որդի է ունեցել (Ջոն), ինչը դժվարացրել է նրա վերադարձը քաղաքակիրթ աշխարհ։

Դարվին Բոնապարտ (անգլ.՝ Darwin Bonaparte), լուսանկարիչ և ֆիլմերի ստեղծող, որը նկարահանել է Ջոնին, երբ վերջինս մտրակում էր ինքն իրեն։ Նա հայտնի է նաև մի քանի այլ աշխատանքներով[19]։ Բոնապարտն արդեն անուն է ձեռք բերել[20], սակայն չի բավարարվել դրանով։ Նա ավելի հայտնի է դառնում Ջոնին նկարահանելուց հետո[21]։ Դարվին Բոնապարտի անունը հղում է Չարլզ Դարվինին և Նապոլեոն Բոնապարտին։

Դոկտոր Շոու (անգլ.՝ Dr. Shaw), Բեռնար Մարքսի բժիշկ, որը, հետագայում դառնում է նաև Լինդայի և Ջոնի բժիշկը։ Նա Լինդային սոմայի մահացու չափաբաժին է նշանակում, որը կդադարեցնի նրա շնչառական համակարգի աշխատանքը մեկ-երկու ամսվա ընթացքում՝ իր իսկ պատվերով։ Սկզբում Ջոնը դեմ է հանդես է գալիս այդ քայլին, սակայն ի վերջո, նրանք բոլորը համաձայնվում են, որ դա լավագույն որոշումն է, քանի որ այս խնդրանքը մերժելը ավելի մեծ անհանգստություն կառաջացնի ինչպես հասարակության, այդպես էլ անձամբ Լինդայի համար։

Այլ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Ֆրիմարտիններ, կանայք, որոնք միտումնավոր ստերիլ են դարձել տղամարդկանց հորմոնների ազդեցության տակ, բայց ֆիզիկապես դեռ նորմալ են, բացառությամբ «մորուք աճեցնելու աննշան հակումի»։ Գրքում կառավարության քաղաքականությունը պահանջում է, որ ֆրիմարտինները կազմեն կանանց բնակչության 70%-ը։

Ֆոնային կերպարներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ոչ գեղարվեստական և փաստացի հերոսներ, որոնք ապրել են այս գրքի իրադարձություններից առաջ, բայց ուշադրության են արժանացել վեպում․

  • Հենրի Ֆորդ (անգլ.՝ Henry Ford), Համաշխարհային պետության համար մեսիական կերպար։ «Ֆորդ իմ» արտահայտությունն օգտագործվում է «Տեր իմ»-ի փոխարեն։ Հաքսլիի կողմից Ֆորդի՝ որպես «Չքնաղ նոր աշխարհի» առաջացման մեջ կենտրոնական դեմքի նկարագրությունը կարող է նաև հղել ուտոպիական արդյունաբերական Ֆորդլենդիա քաղաքին, որը Ֆորդը պատվիրել է կառուցել 1927 թվականին։
  • Զիգմունդ Ֆրոյդ (անգլ.՝ Sigmund Freud), «Ֆրոյդ իմ» արտահայտությունը երբեմն ասվում է «Ֆորդ իմ»-ի փոխարեն, քանի որ Ֆրոյդի հոգեվերլուծական մեթոդն անուղղակիորեն կախված է դասական պայմանականացման կանոններից, ինչպես նաև այն պատճառով, որ Ֆրոյդը հանրահռչակում է այն գաղափարը, որ սեռական ակտիվությունը էական է մարդու երջանկության համար (խստորեն ենթադրվում է նաև, որ Համաշխարհային պետության քաղաքացիները հավատում են, որ Ֆրոյդը և Ֆորդը նույն անձն են)[22]։
  • Հերբերտ Ուելս (անգլ.՝ Herbert Wells), «դոկտոր Ուելս», բրիտանացի գրող և ուտոպիական սոցիալիստ, որի «Աստվածների նման մարդիկ» գիրքը խթան է հանդիսացել «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպի ստեղծման համար։ Հաքսլին իր նամակներում քննադատել է Ուելսին մարդաբանական ենթադրությունների համար, որը նա համարում էր անիրատեսական։
  • Իվան Պավլով (անգլ.՝ Ivan Pavlov), որի պայմանակառ ռեֆլեքսների վերաբերյալ տեխնիկաներն օգտագործվել են նորածիններին մարզելու համար։
  • Ուիլյամ Շեքսպիր (անգլ.՝ William Shakespeare), որի արգելված աշխատանքներից հատվածները մեջբերվում են վեպում Ջոնի կողմից։ Մեջբերումներն արվել են «Մակբեթ», «Փոթորիկը», «Ռոմեո և Ջուլիետ», «Համլետ», «Արքա Լիր», «Տրոիլուս և Կրեսիդա», «Չափն ընդդեմ չափի» և «Օթելլո» ստեղծագործություններից։ Մուսթաֆա Մոնդը նույնպես ընթերցել է այդ ստեղծագործությունները, քանի որ որպես Աշխարհի վերահսկող նա հնարավորություն ունի որոշ գրքերի ընտրանք պահել իր մոտ, ներառյալ Աստվածաշունչը։
  • Թոմաս Ռոբերտ Մալթուս (անգլ.՝ Thomas Robert Malthus), 19-րդ դարի բրիտանացի տնտեսագետ, որը հավատում էր, որ Երկրի բնակչությանն ի վերջո սպառնալու է մարդկանց կերակրելու համար բավարար քանակությամբ սնունդ հայթայթելու անկարողությանը։ Վեպում համանուն կերպարը հորինում է հակաբեղմնավորման մեթոդներ (մալթուսյան գոտի), որոնք կիրառվում են Համաշխարհային պետության կանանց կողմից։
  • Ռուբեն Ռաբինովիչ (անգլ.՝ Reuben Rabinovitch), լեհ-հրեա կերպար, որն առաջինն է ուսումնասիրել քնի ժամանակ ուսուցման՝ հիպնոպեդիայի ազդեցությունները։
  • Ջոն Հենրի Նյուման (անգլ.՝ John Henry Newman), 19-րդ դարի կաթոլիկ աստվածաբան և մանկավարժ, որը համալսարանական կրթությունը համարում էր հետինդուստրիալ արևմտյան քաղաքակրթությունն առաջ տանելու կարևորագույն տարր։ Մուսթաֆա Մոնդը և Վայրենին հատված են քննարկել Նյումանի գրքերից մեկից։
  • Ալֆրեդ Մոնդ (անգլ.՝ Alfred Mond), բրիտանացի արդյունաբերող, քաղաքական գործիչ և ֆինանսիստ։ Մուսթաֆա Մոնդի ազգանունը հղում է նրա վրա[23]։
  • Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք (անգլ.՝ Mustafa Kemal Atatürk), Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր և առաջին նախագահ։ Աթաթուրքի անունով Մոնդին անվանելը կապված է նրանց առանձնահատկությունների հետ, քանի որ Աթաթուրքը ղեկավարել է և հեղափոխել է «հին» Օսմանյան կայսրությունը նոր ազգի այն ժամանակ, երբ «Չքնաղ նոր աշխարհը» գրվել է[23]։

Անունների աղբյուրներ և հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համաշխարհային Պետության կողմից իր քաղաքացիների սահմանափակ թվով անունները կարելի է գտնել քաղաքական և մշակութային գործիչների շրջանում, որոնք նպաստել են Հաքսլիի դարաշրջանի բյուրոկրատական, տնտեսական և տեխնոլոգիական համակարգերին, և, ենթադրաբար, այդ համակարգերին «Չքնաղ նոր աշխարհում»[24]։

Հնդկական միստիցիզմից ոգեշնչված՝ Հաքսլին «սոմա» (վեդայական ծիսական ըմպելիք) է անվանել այն թմրանյութը, որն օգտագործվել է բնակչությանը վերահսկելու համար։

Քննադատների արձագանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հրապարակումից հետո Ռեբեկա Ուեսթը գնահատել է «Չքնաղ նոր աշխարհը» որպես «ամենակատարյալ վեպը, որը Հաքսլին երբևէ գրել է»[25], իսկ Ջոզեֆ Նիդհեմը գովաբանել է այն որպես «պարոն Հաքսլիի հրաշալի գիրք»[26]։ Բերտրան Ռասելը նույնպես բարձր է գնահատել այն՝ ասելով, որ «պարոն Օլդոս Հաքսլին ցուցադրել է իր սովորական վարպետական ունակությունը «Չքնաղ նոր աշխարհում»[27]։

Սակայն վեպը նաև բացասական արձագանքներ է ստացել այլ ժամանակակից քննադատներից, թեև ավելի ուշ նրա աշխատանքն ընդունվել է[28]։

1935 թվականի մայիսի 4-ին Illustrated London News-ում հրապարակված հոդվածում Գիլբերտ Կիտ Չեսթերտոնը բացատրել է, որ Հաքսլին ապստամբել է «ուտոպիաների դարաշրջանի» դեմ։ Մարդկության ապագայի մասին դատողությունների մեծ մասը մինչև 1914 թվականը հիմնվում էր այն թեզի վրա, որ մարդկությունը լուծելու է բոլոր տնտեսական և սոցիալական խնդիրները։ Պատերազմին հաջորդած տասնամյակում դիսկուրսն անցել է աղետի պատճառների քննարկմանը։ Հերբերտ Ուելսի և Ջորջ Բեռնարդ Շոուի աշխատանքները սոցիալիզմի և Համաշխարհային պետության խոստումների մասին դիտարկվել են այն ժամանակ որպես միամիտ լավատեսների գաղափարներ։ Չեսթերտոնը գրել է․

Ուտոպիաների դարաշրջանից հետո եկել է այն, ինչ մենք կարող ենք անվանել Ամերիկյան դար, որը տևել է այնքան ժամանակ, որքան Բումը։ Շատերին թվացել է, թե Ֆորդի կամ Մոնդի նման մարդիկ որոշել են սոցիալական հանելուկը և կապիտալիզմը դարձրել են համընդհանուր բարիք։ Բայց դա մեզ համար հարազատ չէր. այն հանդես է եկել կենսուրախ, կարելի է նաև ասել բացահայտ լավատեսությամբ, որը մեր անհոգ կամ բացասական լավատեսությունը չէր։ Այդ լավատեսության դերը մարդկանց պեսիմիզմի հասցնելու մեջ ավելի մեծ էր, քան վիկտորիանական արդարությունը կամ նույնիսկ վիկտորիանական ինքնարդարությունը։ Քանի որ անկումը ավելի շատ հիասթափություն է բերել, քան պատերազմը։ Նոր դառնությունն ու նոր տարակուսանքը հայտնվել են ամբողջ հասարակական կյանքում և արտացոլվել են ամբողջ գրականության և արվեստի մեջ։ Այն արհամարհել է ոչ միայն հին կապիտալիզմը, այլև հին սոցիալիզմը։ «Չքնաղ նոր աշխարհն» ավելի շուտ հեղափոխություն է ուտոպիայի, քան վիկտորիայի դեմ։

1944 թվականին տնտեսագետ Լյուդվիգ ֆոն Միզեսը նմանապես նկարագրել է «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպը՝ որպես սոցիալիզմի ուտոպիական կանխատեսումների երգիծանք․ «Օլդոս Հաքսլին բավական համարձակ է եղել՝ սոցիալիզմի երազած դրախտն իր սարդոնական հեգնանքի թիրախը դարձնելու համար»[30]։

«Վերադարձ դեպի չքնաղ նոր աշխարհ»

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերադարձ դեպի չքնաղ նոր աշխարհ (անգլ.՝ Brave New World Revisited, Harper & Brothers, ԱՄՆ՝ 1958; Chatto & Windus, ՄԹ՝ 1959[31]), ոչ գեղարվեստական աշխատություն, որը Հաքսլին գրել է «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպից գրեթե երեսուն տարի անց։ Այս ստեղծագործության մեջ հեղինակը խորհում է, արդյո՞ք 1930-ական թվականներից ի վեր աշխարհը շարժվել է դեպի ապագա իր տեսլականով, թե իր տեսլականից հեռու։ Երբ Հաքսլին գրել է բնօրինակը վեպը, նա հավատում էր, որ դա ողջամիտ ենթադրություն է եղել այն մասին, թե որտեղ աշխարհը կարող է հասնել ապագայում։ «Վերադարձ դեպի չքնաղ նոր աշխարհ» աշխատության մեջ նա եկել է այն եզրակացության, որ աշխարհը դառնում է «Չքնաղ նոր աշխարհի» նման շատ ավելի արագ, քան նա ի սկզբանե ենթադրել է։

Հաքսլին վերլուծել է դրա պատճառները, ինչպիսիք են գերբնակեցումը, ինչպես նաև բոլոր միջոցները, որոնցով կարելի է վերահսկել բնակչությունը։ Հատկապես նրան հետաքրքրում էին թմրանյութերի և ենթագիտակցական ներշնչանքի ազդեցությունները։ Հաքսլիի զարգացող մտքի պատճառով «Վերադարձ դեպի չքնաղ նոր աշխարհ» ստեղծագործությունը տարբերվում է տոնով։

Գրքի վերջին գլուխը կոչված է միջոցներ առաջարկել, որոնք հնարավոր կլիներ ձեռնարկել, որպեսզի կանխվեր ժողովրդավարությունն ամբողջատեր աշխարհի վերածելու գործընթացը, որը նկարագրված է բնօրինակ՝ «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպում։ Իր վերջին՝ «Կղզի» վեպում նա կրկին շարադրում է նման գաղափարներ, նկարագրելով ուտոպիական ազգ, որը սովորաբար դիտվում է որպես «Չքնաղ նոր աշխարհի» անալոգիա։

Գրաքննություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամերիկյան գրադարանային ասոցիացիան «Չքնաղ նոր աշխարհը» տեղադրել է իր ամենախնդրահարույց գրքերի ցանկում[32][33]։ Հետևյալ ցանկը ներառում է որոշ միջադեպեր, որոնցում այն ենթարկվել է գրաքննության, արգելվել կամ վիճարկվել է․

  • 1932 թվականին գիրքն արգելվել է Իռլանդիայում իր լեզվի, ինչպես նաև իբր հակաընտանեկան և հակակրոնական լինելու համար[34][35]։
  • 1965 թվականին Մերիլենդում անգլերենի ուսուցիչը հայտարարել է, որ իրեն հեռացրել են աշխատանքից այն բանի համար, որ նա աշակերտներին հանձնանարել է «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպը։ Ուսուցիչը դատի է տվել իր առաջին ուղղման իրավունքների խախտման մեղադրանքով, սակայն պարտվել է և գործը, և բողոքը[36]։
  • Գիրքը Հնդկաստանում արգելվել է 1967 թվականին, երբ Հաքսլիին մեղադրել էին «պոռնոգրաֆ» լինելու մեջ[37]։
  • 1980 թվականին այն տարբեր պատճառներով հեռացվել է Միսսուրի նահանգի Միլեր քաղաքի դասարաններից[38]։

Ազդեցություն և մեղադրանքներ գրագողության մեջ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անգլիացի գրող Ռոզա Մաքոլեյը 1918 թվականին հրատարակել է «Ինչն այն չէ։ Մարգարեական կատակերգություն» (անգլ.՝ What Not: A Prophetic Comedy) գիրքը։ Այն պատկերում է հակաուտոպիական ապագան, որտեղ մարդկանց խմբավորում են ինտելեկտով, կառավարությունը սահմանում է մտքի ուսուցում բոլոր քաղաքացիների համար, իսկ ծննդաբերությունը կարգավորվում է պետության կողմից[39]։ Մաքոլեյը և Հաքսլին պտտվում էին նույն գրական շրջանակներում, և վերջինս այցելում էր նրա ամենշաբաթյա գրական սրահները։

Ջորջ Օրուելը կարծում էր, որ «Չքնաղ նոր աշխարհը» մասամբ փոխառվել է ռուս հեղինակ Եվգենի Զամյատինի 1921 թվականի «Մենք» (ռուս.՝ Мы) վեպից[40]։ Սակայն, Քրիստոֆեր Քոլինզին ուղղված նամակում Հաքսլին հայտնել է, որ գրել է «Չքնաղ նոր աշխարհը» «Մենք» վեպի մասին իմանալուց առաջ[41]։ Համաձայն այդ վեպի թարգմանիչ Նատաշա Ռենդելին՝ Օրուելի կարծիքով Հաքսլին ստում էր[42]։ Կուրտ Վոնեգութն ասել է, որ «Դաշնակահար» (անգլ.՝ Player Piano, 1952) ստեղծագործության սյուժեն նա «զվարճալիորեն գողացել է «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպի սյուժեից, որը զվարճալիորեն գողացվել է Եվգենի Զամյատինի «Մենք» վեպից»[43]։

1982 թվականին լեհ հեղինակ Էնթոնի Սմուսկևիչը «Կախարդական խաղը» (լեհ.՝ Zaczarowana gra) գիտաֆանտաստիկ վեպի իր վերլուծության մեջ գրագողության մեղադրանքներ է ներկայացրել Հաքսլիի դեմ։ Սմուսկյևիչը նմանություններ է ցույց տվել «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպի և լեհ հեղինակ Մեչիսլավ Սմոլարսկու ավելի վաղ հրատարակած «Լույսի քաղաքը» (լեհ.՝ Miasto światłości, 1924) և «Պարոն Հեմիլթոնի հարսանեկան ճամփորդություն» (լեհ.՝ Podróż poślubna pana Hamiltona, 1928) գիտաֆանտաստիկ վեպերի միջև[44]։ Հաքսլիին ուղղված բաց նամակի մեջ նա գրել է․ «Մեծ հեղինակի այս ստեղծագործությունը՝ ինչպես աշխարհի ընդհանուր պատկերի, այնպես էլ անհամար մանրամասների առումով, այնքան է այս երկու վեպի նման, որ, իմ կարծիքով, պատահական անալոգիա չի կարող լինել[45]»։

Գրելով Բրիտանիկա հանրագիտարանի համար, Քեյթ Լոնեսը նշում է «Չքնաղ նոր աշխարհ», «Կախարդական խաղը» գրքերի և այդ դարաշրջանի այլ վեպերի միջև, որոնք կարելի է դիտարկել որպես «ընդհանուր վախեր, որոնք կապված են տեխնոլոգիաների արագ զարգացման հետ, և 20-րդ դարի սկզբին տեխնիկյի առումով թերահավատների ընդհանուր զգացմունքներ»[46]։ Այլ հակաուտոպիական վեպերը հետևել են Հաքսլիի ստեղծագործությանը, այդ թվում՝ Օրուելի «1984» հակաուտոպիական վեպը (1949)։

Ժառանգություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1999 թվականին Modern Library-ն տեղադրել է «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպն իր «20-րդ դարի 100 լավագույն անգլալեզու վեպեր» ցանկի 5-րդ հորիզոնականում[3]։ Իսկ Դարի 100 գրքերն ըստ Լը Մոնդ օրաթերթի կողմից 1999 թվականին կազմված ցանկում զբաղեցրել է 21-րդ հորիզոնականը։ 2003 թվականին Ռոբերտ ՄաքՔարամը, գրելով The Observer պարբերականի համար, տեղադրել է վեպն իր «բոլոր ժամանակների 100 մեծագույն վեպեր» ցանկի 53-րդ հորիզոնականում[4]։ Բացի այդ՝ BBC-ի «The Big Read» հարցման արդյունքներով այն զբաղեցրել է 87-րդ հորիզոնականը[5]։ 2019 թվականի նոյեմբերի 5-ին BBC News-ը ներառել է վեպն իր «100 ամենաազդեցիկ վեպեր» ցանկում[47]։

Ադապտացիաներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թատրոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Չքնաղ նոր աշխարհ (բացվել է 2015 թվականի սեպտեմբերի 4-ին)․ բեմադրվել է Royal & Derngate, Northampton և Touring Consortium Theatre Company ընկերությունների համարտադրությամբ, որը շրջագայել է Մեծ Բրիտանիայով։ Ադապտացիայի հեղինակը Դոն Քինգն է, երգահանը՝ These New Puritans-ը, իսկ ռեժիսորը՝ Ջեյմս Դեյքրը։

Ռադիո

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Brave New World (ռադիո հաղորդում) CBS Radio Workshop (հունվարի 27 և փետրվարի 3, 1956)․ երգահան՝ Բերնարդ Հերման։ Ռադիոյի համար ադապտացիայի հեղինակ՝ Ուիլյամ Ֆրոուգ։ Ներկայացվել է Ուիլյամ Քոնրադի, ընթերցվել է Օլդոս Հաքսլիի կողմից։ Ներառել է Ջոզեֆ Քիրնսի, Բիլ Այդելսոնի, Գլորիա Հենրիի, Շառլոթ Լոուրենսի[48], Բայրոն Քեյնի, Սեմ Էդվարդսի, Ջեք Քրաշենի, Վիք Փերինի, Լարին Թաթլի, Հերբ Բաթերֆիլդի, Փոլ Հեբերթի, Դորիս Սինգլթոնի ձայները[49]։
  • Brave New World (ռադիո հաղորդում) BBC Radio4 (Մայիս, 2013)
  • Brave New World (ռադիո հաղորդում) BBC Radio4 (Մայիսի 22 և 29, 2016)

Կինո

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Չքնաղ նոր աշխարհ (1980), Բարթ Բրինքերհոֆի նկարահանած հեռուստաֆիլմ
  • Չքնաղ նոր աշխարհ (1998), Լեսլի Լիբմանի և Լարի Ուիլյամսի նկարահանած հեռուստաֆիլմ
  • 2009 թվականին հայտարարվել է թատերական ֆիլմի մշակման մասին՝ Ռիդլի Սքոթի և Լեոնարդո ԴիԿապրիոյի միջև համագործակցությամբ[50]։ 2013 թվականի մայիսի դրությամբ՝ նախագիծը դադարեցված է[51]։

Հեռուստատեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Չքնաղ նոր աշխարհ (հեռուստասերիալ)

2015 թվականի մայիսին The Hollywood Reporter-ը հաղորդել է, որ Սթիվեն Սփիլբերգի Amblin Television կինոընկերությունը Syfy ծառայությանն է փոխանցելու «Չքնաղ նոր աշխարհ» նախագծի համար Լես Բոհեմի գրած (ադապտացրած) սցենարը[52]։ Ադապտացիան, ի վերջո, գրվել է Դևիդ Վիների կողմից Գրանտ Մորիսոնի և Բրայն Թեյլորի հետ համատեղ, իսկ սերիալը պատվիրվել է 2019 թվականի փետրվարին ԱՄՆ-ում եթեր դուրս գալու համար։ Ի վերջո՝ այն անցել է Peacock սթրիմինգային ծառայությանը և թողարկվել է 2020 թվականի հուլիսի 15-ին[53]։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեջբերումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ すばらしい新世界 (光文社古典新訳文庫 ; KAオ2-1)
  2. ↑ «Brave New World Book Details». fAR BookFinder. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 «100 Best Novels». Random House. 1999. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 23-ին. This ranking was by the Modern Library Editorial Board Արխիվացված 2010-09-02 Wayback Machine of authors.
  4. ↑ 4,0 4,1 McCrum, Robert (2003 թ․ հոկտեմբերի 12). «100 greatest novels of all time». Guardian. London. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 "BBC – The Big Read". BBC. April 2003, Retrieved 26 October 2012
  6. ↑ «Չքնաղ նոր աշխարհ». zangak.am. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 31-ին.
  7. ↑ Anon. «Brave New World». In Our Time. British Broadcasting Corporation. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 9-ին.
  8. ↑ Bate, Jonathan; Rasmussen, Eric (2007). William Shakespeare: Complete Works. The Royal Shakespeare Company. Chief Associate Editor: Héloïse Sénéchal. Macmillan Publishers Ltd. էջ 47. ISBN 978-0-230-00350-7.
  9. ↑ Ira Grushow (1962 թ․ հոկտեմբեր). «Brave New World and The Tempest». College English. 24 (1): 42–45. doi:10.2307/373846. JSTOR 373846.
  10. ↑ Meckier, Jerome (1979). «A Neglected Huxley "Preface": His Earliest Synopsis of Brave New World». Twentieth Century Literature. 25 (1): 1–20. doi:10.2307/441397. ISSN 0041-462X. JSTOR 441397.
  11. ↑ Murray, Nicholas (2003 թ․ դեկտեմբերի 13). «Nicholas Murray on his life of Huxley». The Guardian (բրիտանական անգլերեն). ISSN 0261-3077. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 13-ին.
  12. ↑ «A. Huxley in Sanary 1 - Introduction». www.sanary.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 11-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  13. ↑ Huxley, Aldous (1969). «letter to Mrs. Kethevan Roberts, 18 May 1931». In Smith, Grover (ed.). Letters of Aldous Huxley. New York and Evanston: Harper & Row. էջ 348. «I am writing a novel about the future – on the horror of the Wellsian Utopia and a revolt against it. Very difficult. I have hardly enough imagination to deal with such a subject. But it is none the less interesting work.»
  14. ↑ Heje, Johan (2002). «Aldous Huxley». In Harris-Fain, Darren (ed.). British Fantasy and Science-Fiction Writers, 1918–1960. Detroit: Gale Group. էջ 100. ISBN 0-7876-5249-0.
  15. ↑ Dyson, Freeman (1976). Disturbing the Universe. Basic Books. Chapter 15.
  16. ↑ Haldane, J.B.S. (1924). Daedalus; or, Science and the Future.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Bradshaw, David (2004). «Introduction». In Huxley, Aldous (ed.). Brave New World (Print ed.). London, UK: Vintage.
  18. ↑ Huxley, Aldous. Brave New World (Vintage Classics ed.).[Հղում աղբյուրներին]
  19. ↑ Huxley, Aldous (1932). Brave New World. New York: Harper & Brothers. էջ 253. ISBN 978-0-06-085052-4.
  20. ↑ Huxley, Aldous (1932). Brave New World. New York: Harper & Brothers. էջ 252. ISBN 978-0-06-085052-4.
  21. ↑ Huxley, Aldous (1932). Brave New World. New York: Harper & Brothers. էջ 254. ISBN 978-0-06-085052-4.
  22. ↑ chapter 3, "Our Ford-or Our Freud, as, for some inscrutable reason, he chose to call himself whenever he spoke of psychological matters–Our Freud had been the first to reveal the appalling dangers of family life"
  23. ↑ 23,0 23,1 Naughton, John (2013 թ․ նոյեմբերի 22). «Aldous Huxley: the prophet of our brave new digital dystopia | John Naughton». The Guardian (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 7-ին.
  24. ↑ Meckier, Jerome (2006). «Onomastic Satire: Names and Naming in Brave New World». In Firchow, Peter Edgerly; Nugel, Bernfried (eds.). Aldous Huxley: modern satirical novelist of ideas. Lit Verlag. էջեր 187ff. ISBN 3-8258-9668-4. OCLC 71165436. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 28-ին.
  25. ↑ The Daily Telegraph, 5 February 1932. Reprinted in Donald Watt, "Aldous Huxley: The Critical Heritage. London; Routledge, 2013 1136209697 (pp. 197–201).
  26. ↑ Scrutiny, May 1932 . Reprinted in Watt, (pp. 202–205).
  27. ↑ The New Leader, 11 March 1932. Reprinted in Watt, (pp. 210–13).
  28. ↑ Huxley, Aldous. Brave New World. Harper Perennial Modern Classics; Reprint edition (17 October 2006), P.S. Edition, 978-0-06-085052-4  — "About the Book." — "Too Far Ahead of Its Time? The Contemporary Response to Brave New World (1932)" p. 8-11
  29. ↑ G.K. Chesterton, review in The Illustrated London News, 4 May 1935
  30. ↑ Ludwig von Mises (1944). Bureaucracy Արխիվացված 2016-08-27 Wayback Machine, New Haven, CT: Yale University Press, p 110
  31. ↑ «Brave New World Revisited – HUXLEY, Aldous | Between the Covers Rare Books». Betweenthecovers.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 1-ին.
  32. ↑ «The 100 Most Frequently Challenged Books of 1990–2000». American Library Association. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 27-ին.
  33. ↑ «Top ten frequently challenged books lists of the 21st century». ala.org.
  34. ↑ «Banned Books». Classiclit.about.com. 2009 թ․ նոյեմբերի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 1-ին.
  35. ↑ «Banned Books». pcc.edu. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 2-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 11-ին.
  36. ↑ Karolides, Nicholas J.; Bald, Margaret; Sova, Dawn B. (2011). 120 Banned Books: Censorship Histories of World Literature (Second ed.). Checkmark Books. էջ 472. ISBN 978-0-8160-8232-2. «In 1965, a teacher of English in Maryland claimed that the local school board had violated his First Amendment rights by firing him after he assigned Brave New World as a required reading in his class. The district court ruled against the teacher in Parker v. Board of Education, 237 F. Supp. 222 (D.Md) and refused his request for reinstatement in the teaching position. When the case was later heard by the circuit court, Parker v. Board of Education, 348 F.2d 464 (4th Cir. 1965), the presiding judge affirmed the ruling of the lower court and included in the determination the opinion that the nontenured status of the teacher accounted for the firing and not the assignment of a particular book.»
  37. ↑ Sharma, Partap (1975). Razdan, C. K. (ed.). Bare breasts and Bare Bottoms: Anatomy of Film Censorship in India. Bombay: Jaico Publishing House. էջեր 21–22.
  38. ↑ Sakmann, Lindsay. «LION: Banned Books Week: Banned BOOKS in the Library». library.albright.edu (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 18-ին.
  39. ↑ Livni, Ephrat (2018 թ․ դեկտեմբերի 19). «A woman first wrote the prescient ideas Huxley and Orwell made famous». Quartz. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  40. ↑ Orwell, George (1946 թ․ հունվարի 4). «Review». Orwell Today. Tribune.
  41. ↑ Russell, Robert (1999). Zamiatin's We. Bristol: Bristol Classical Press. էջ 13. ISBN 978-1-85399-393-0.
  42. ↑ «Leonard Lopate Show». WNYC. 2006 թ․ օգոստոսի 18. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 5.{{cite news}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link) (radio interview with We translator Natasha Randall)
  43. ↑ Playboy interview with Kurt Vonnegut, Jr. Արխիվացված 10 Փետրվար 2009 Wayback Machine, July 1973.
  44. ↑ Smuszkiewicz, Antoni (1982). Zaczarowana gra: zarys dziejów polskiej fantastyki naukowej (Polish). Poznań: Wydawn. Poznanskie. OCLC 251929765.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)[Հղում աղբյուրներին]
  45. ↑ "Nowiny Literackie" 1948 No. 4, p 7
  46. ↑ Brave New World-ը Բրիտանիկա հանրագիտարանում
  47. ↑ «100 'most inspiring' novels revealed by BBC Arts». BBC News. 2019 թ․ նոյեմբերի 5. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 10-ին. «The reveal kickstarts the BBC's year-long celebration of literature.»{{cite news}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  48. ↑ «Forgotten Actors: Charlotte Lawrence». Forgottenactors.blogspot.ca. 2012 թ․ դեկտեմբերի 4. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 11-ին.
  49. ↑ Jones, Josh (2014 թ․ նոյեմբերի 20). «Hear Aldous Huxley Read Brave New World. Plus 84 Classic Radio Dramas from CBS Radio Workshop (1956-57)». Open Culture. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 11-ին.
  50. ↑ «Leonardo DiCaprio And Ridley Scott Team for 'Brave New World' Adaptation». Filmofilia. 2009 թ․ օգոստոսի 9.
  51. ↑ Weintraub, Steve "Frosty". «Ridley Scott Talks PROMETHEUS, Viral Advertising, TRIPOLI, the BLADE RUNNER Sequel, PROMETHEUS Sequels, More, May 31, 2012». Collider.
  52. ↑ Goldberg, Lesley (2015 թ․ մայիսի 5). «Steven Spielberg's Amblin, Syfy Adapting Classic Novel 'Brave New World' (Exclusive)». The Hollywood Reporter.
  53. ↑ Andreeva, Nellie (2019 թ․ սեպտեմբերի 17). «NBCU Streamer Gets Name, Sets Slate of Reboots, 'Dr. Death', Ed Helms & Amber Ruffin Series, 'Parks & Rec'». Deadline. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.

Ընդհանուր մատենագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Չքնաղ նոր աշխարհ» հոդվածին։

Lua error in Մոդուլ:External_links at line 1153: attempt to index field 'datavalue' (a nil value).

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Չքնաղ_նոր_աշխարհ&oldid=10024281» էջից