Տատրակ
| Տատրակ | |
 Տատրակ | |
| Դասակարգում | |
| Թագավորություն | Բույսեր (Plantae) |
| Ենթատիպ | Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes) |
| Կարգ | Աստղածաղկավորներ (Asterales) |
| Ընտանիք | Աստղածաղկազգիներ (Asteraceae) |
| Ենթաընտանիք | Աստղածաղկայիններ (Asteroideae) |
| Տրիբա | Senecioneae |
| Ցեղ | Tussilago |
| Տեսակ | Տատրակ (T. farfara) |
| Միջազգային անվանում | |
| Tussilago farfara | |
Տատրակ (Խոճիկ, հազի խոտ, լատին․՝ Tussilágo), աստղածաղկազգիների (բարդածաղկավորներ) ընտանիքի բազմամյա խոտաբույսերի ցեղ։ Ունի մեկ տեսակ՝ տատրակ սովորական (T․ farfara)։
Անվանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գիտական (լատիներեն) լատին․՝ tussilago, inis f անվանումը ծագել է լատին․՝ tussis, is («հազ») և ago, egi, actum, ere («հետապնդել») բառերից։ Այս անվանումը կապված է բույսի բժշկական կիրառության հետ, որպես հազի դեմ միջոց[1]։
Պլինիոս Ավագը (մ.թ.ա. 23-79), Գասպար Բաուհին (1560-1624) և Ռեմբերտ Դոդունսը (1517-1585) օգտագործել են ՛՛farfara՛՛ բառը որպես բույսի անվանում։
Տեսակի գիտական անվանումը Tussilago farfara ռուսերենից բառացի թարգմանած նշանակում է «Мать-и-мачеха-Муконосница»: Հետաքրքիր իմաստ ունի мать-и-мачеха անվանումը, քանի որ տերևների վերին երեսը մերկ է և սառը, կոչել են «խորթ մայր», իսկ տակի երեսը՝ փափուկ է ու տաք՝ «մայր»։
Հայկական տարանուններն են՝ դդմաճ, իշատոտիկ, խոճիկ, խոճկորիճ, հազի խոտ, ձիու եղունգ, փուղր։
Կենսաբանական նկարագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ցողունի բարձրությունը 5-25 սմ է, վերջանում է ծաղկի զամբյուղով։ Տերևները թեփուկանման, կարմրամանուշակագույն, խոշոր։ Կոճղարմատը՝ սողացող, ճյուղավոր։ Ծաղկում է վաղ գարնանը, մինչև կանաչ տերևների դուրս գալը։ Եզրային ծաղիկները լեզվակավոր են, վարսանդով, կենտրոնականը՝ խողովակավոր, երկսեռ (անպտուղ)։
Տարածում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Աճում են Եվրասիայի բարեխառն գոտում, Հյուսիսային Աֆրիկայում, Հյուսիսային Ամերիկայում։ Հայաստանում տարածված է Սևանի, Իջևանի, Վայքի, Աշտարակի, Ստեփանավանի և այլ շրջաններում։
Քիմիական կազմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծաղկազամբյուղներում հայտնաբերված են ֆարադիոլ, արնիդիոլ, տարաքսանտին, ստիգմաստերին, սիտոստերին, հեպտակոզան, դեղին պիգմենտ և դաբաղանյութեր, տերևներում` մինչև 2.63% դառը գլիկոզիդներ (որոնցից ամենաբնորոշը` տուսսիլագինն է), սիտոստերին, ինուլին, դեքստրան, եթերայուղ, գալաթթու, խնձորաթթու, գինեթթու, սապոնիններ, կարոտինոիդներ, C վիտամին, ռուտին, լորձ և այլն։
Նշանակություն և կիրառում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պարունակում է ալկալոիդներ, վիտամին C:
Դեղաբույս է։ Տերևները պարունակում են լորձանյութեր, գլիկոզիդ տուսիլագին, ինուլին։ Տերևների թուրմն ունի խորխաբեր, լեղամուղ, քրտնամուղ հատկություն։ Կիրառվում է շնչառական ուղիների հիվանդությունների դեպքում։
Բուժական կիրառություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դեղաբույսը օգտագործում են նաև ստամոքսաաղիքային տրակտի կատառի, նեֆրիտների, ցիստիտների, թոքաբորբերի, բրոնխիտների, հատկապես ձգձգվող հազի ժամանակ, արտաքին ձևով՝ գլխի քորի և թեփոտության, իսկ թարմ տերևահյութը հարբուխի ժամանակ տամպոնների ձևով դնում են քթանցքերի մեջ։ Թարմ տերևները՝ տրորելով, դնում են բորբոքական ուռուցքներին և գլխին՝ գլխացավերի ժամանակ։
Լեհաստանում և Գերմանիայում տատրակի պատրաստուկներն օգտագործում են բրոնխիալ ասթմայի, պլևրիտների, կոկորդի բորբոքումների և մարսողական տրակտի մի շարք խանգարումների ժամանակ։ Տրորված թարմ տերևը դնում են այրվածքների, ուռուցքների և արյունահոսող օջախների, իսկ խյուսի ձևով՝ նաև բորբոքված կրծքագեղձի և երակների վրա։ Տատրակի թարմ տերևահյութը՝ ֆիզիոլոգիական լուծույթով կիսով չափ նոսրացրած ինհալացիայի ձևով մենք օգտագործել ենք սուր տրախեաբրոնխիտով հիվանդների բուժման համար։
Դասակարգում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Tussilago aquatica Georgi = Petasites radiatus (J.F.Gmel.) J.Toman (1972)
- Tussilago bohemica Hoppe (1803) = Petasites radiatus (J.F.Gmel.) J.Toman (1972)
- Tussilago fragrans Vill. (1792) = Petasites fragrans (Vill.) C.Presl (1826)
- Tussilago frigida L. (1753) = Petasites frigidus (L.) Fr. (1846)
- Tussilago hybrida L. (1753) = Petasites hybridus (L.) Gaertn., B.Mey. & Scherb. (1801)
- Tussilago laevigata Willd. (1803) = Petasites radiatus (J.F.Gmel.) J.Toman (1972)
- Tussilago petasites L. (1753) = Petasites hybridus (L.) Gaertn., B.Mey. & Scherb. (1801)
- Tussilago pyrenaica L. = Petasites fragrans (Vill.) C.Presl (1826)
- Tussilago radiata J.F.Gmel. (1792) = Petasites radiatus (J.F.Gmel.) J.Toman (1972)
- Tussilago rubella J.F.Gmel. (1792) = Petasites rubellus (J.F.Gmel.) J.Toman (1972)
- Tussilago sibirica J.F.Gmel. (1792) = Petasites sibiricus (J.F.Gmel.) Dingwall (1975)
- Tussilago spuria Retz. (1774) = Petasites spurius (Retz.) Rchb. (1831)
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Каден Н. Н., Терентьева Н. Н. Этимологический словарь латинских названий растений, встречающихся в окрестностях агробиостанции МГУ «Чашниково» / Под ред. В. И. Мирошенковой. — М.: Изд-во МГУ, 1975. — С. 66, 158. — 204 с. — 2050 экз.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Кирпичников М. Э. Семейство сложноцветные, или астровые (Asteraceae, или Compositae) // Жизнь растений. В 6-ти т. / Под ред. А. Л. Тахтаджяна. — М.: Просвещение, 1981. — Т. 5. Ч. 2. Цветковые растения. — С. 462—476. — 300 000 экз.
- Ребристая О. В. Род 20. Tussilago L. — Мать-и-мачеха // Арктическая флора СССР, вып. X. Семейства Rubiaceae — Compositae / Под ред. Б. А. Юрцева. Сост. В. Н. Гладкова и др.. — М.: Наука, 1987. — С. 54—61, 179. — 411 с. — 900 экз.
- Баркалов В. Ю. Род Мать-и-мачеха — Tussilago L. // Сосудистые растения советского Дальнего Востока : в 8 т. / отв. ред. С. С. Харкевич; ред. тома А. Е. Кожевников. — СПб. : Наука, 1992. — Т. 6. — С. 214. — 428 с. — 850 экз. — ISBN 5-02-026590-X. — ISBN 5-02-026725-2 (т. 6).
- Губанов, И. А. и др. 1441. Tussilago farfara L. — Мать-и-мачеха обыкновенная // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3 т. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл., 2004. — Т. 3. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 505. — ISBN 5-87317-163-7.
- Мать-и-мачеха / Т. В. Егорова // Большая советская энциклопедия : в 30 т. / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1974. — Т. 15 : Ломбард — Мезитол. — 632 с.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ 
|
| Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։
|
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տատրակ» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տատրակ» հոդվածին։ |
| ||||||||||||||
|