Նաֆփլիօ

Նաֆփլիօ
Քաղաք
	Նաֆփլիօ
	յուն․՝ Ναύπλιο
	Նաֆփլիօ, Արղոլիքոս Ծոցը եւ Պուրծին․ Դիտուած Փալամիտիէն
Երկիր	Յունաստան
Երկրամաս	Պելոպոնեզ
Շրջան	Արղոլիտա Շրջանային Միաւոր, Նաֆթլիէոն քաղաքապետութիւն
Տարածութիւն	33,6 քմ²
ԲԾՄ	6 մեթր
Բնակչութիւն	14․203 մարդ
Հեռախօսային ցուցանիշ	2752
Փոստային ցուցանիշ	211 00
Շրջագայութեան պետ-համարագիր	AP
Պաշտօնական կայքէջ	nafplio.gr; nafplio.gr/en/(անգլերէն)

Նաֆփլիօ (յուն․՝ Ναύπλιο, կամ Անափլի Ανάπλι ՝ Բիւզանդական շրջանէն, հին յուն․՝ Նաֆփլիա Ναυπλία․) ծովափնիայ պատմական քաղաք։ Պելոպոնեսի քաղաք - նաւահանգիստ եւ Նաֆփլիէոն Ναυπλιέων Քաղաքապետութեան (կ 'ընդգրկէ Միտէա, Ասինի, Նէա Թիրինթա եւ Նաֆփլիոյի նախապէս եղած քաղաքապետութիւնները) մայրաքաղաք` Քալիքրաթիս 2010 եւ Քլիսթենիս 2018 Ծրագրերէն ետք: Արղոլիտա Շրջանային Միաւորին մայրաքաղաքն է: Բնակչութեան թիւը ըստ 2011-ի մարդահամարին 14․203 է: Յատկանշուած է իբրեւ աւանդական բնակավայր։

1828 – 1833 տարիներուն Յունաստանի մայրաքաղաք եղած է։

Ընդհանուր տեղեկութիւններ

Նաֆփլիօ կը գտնուի Պելոպոնեսի արեւմուտքը, Արղոլիքոս ծոցին ափերուն: Հանրածանօթ է իր Պուրծի եւ Փալամիտի ամրոցներով եւ Աքրոնաֆփլիա ժայռոտ թերակղզիով։ Հին քաղաքը տարածուած է Աքրոնաֆփլիային հիւսիսը գտնուող թերակղզիին վրայ։

Պուրծի․ կը գտնուի Արղոլիքոս Ծոցի Նաֆփլիօնի նաւահանգիստին խորշին մէջ գտնուող կղզիակի մը վրայ: Կառուցուած է Վենետիկցիներուն իշխանութեան ընթացքին 1473։

Փալամիտի․ կառուցուած է քաղաքին հարաւը գտնուող 216 մեթր բաձրութիւն ունեցող բլուրին վրայ Վենետիկցիներէն, 1687 թուականին։

Աքրոնաֆփլիա․ հին ժամանակաշրջանին Նաֆփլիօնին աքրոփոլիսը եղած է եւ ամրոց դարձած Հելլենիստական ժամանակաշրջանին: Թերակղզի․ կը գտնուի Պուրծիին դիմացը եւ Արղոլիքոս Ծոցին մուտքին խորը Նաֆփլիօ քաղաքին աջ կողմը: Հասանելի է միայն հիւսիսէն արուեստական պատմական կիրճէն՝ Արվանիթիա, (այժմ գեղեցիկ ծովափ): Աքրոնաֆփլիան, ծովուն մակերեսէն 45 մ․ բարձր է, արեւելքէն արեւմուտք երկարութիւնը՝ 900 մ․ է, իսկ լայնութիւնը 400 մ․։

Ճարտարապետութիւն

Աքրոնաֆփլիա քաղաքին ամենահին մասն է եւ անոր ստորոտներուն կը գտնուի Փսարոմահալաս Ψαρομαχαλάς թաղամասը․ Նաֆփլիօնի փրկուած ամենահին թաղամասն է (ԺԳ․ դար)․ անունը առած է հոն բնակող ձկնորսներէն (ψάρι = ձուկ, ψαράς=ձկնորս): Օսմանեան տիրապետութեան շրջանին քաղաքին բնակուած միակ շրջանն է։

Վենետիկցիներուն եւ Ֆրնաքներուն իշխանութեան շրջանին քաղաքը կ'ամրացուի։

Նաֆփլիօ պահպանած է աւանդական վենետիկեան ճարտարապետական ոճը: Կան բազմաթիւ շէնքեր աւանդական ոճով եւ գոյներով: Նաեւ պահպանուած են նոր դասական ոճով շէնքեր, իսկ Նաֆփլիոնի «Յունաստանի Ազգային Դրամատան» շէնքը Միքինէական ճարտարապետութեան վերարծարծումի օրինակ մըն է։

Պատմական հակիրճ անդրադարձ

Հին տարիներէն մինչեւ Բիւզանդական շրջան

Ըստ յունական դիցաբանութեան, Նաֆփլիօ քաղաքին առաջին գաղթաբնակիչը Փոսիտոնաս աստուծոյ տղան եղած է, որուն հինգերորդ սերողը Արղոնաւթեան արշաւանքին մասնակցած է։

Շրջանը նախնադարէն բնակուած է: Միջ-յունական ժամանակաշրջանէն (Ք․ա․ 17-րդ – 16-րդ դար) գերեզմաններ եւ արհեստական գործեր գտնուած են, ինչպէս նաեւ Միկինեան շրջանէն կամարաձեւ գերեզմաններ եւ «Յունական Մութ դարեր»էն կամ «երկրաչաբական շրջան»էն հնագիտական իրեր։

Ք․Ա․ 7-րդ դարուն դրացի Արղոս քաղաքը Նաֆփլիօն կը գրաւէ: Քաղաքը իր կարեւորութիւնը կը կորսնցէ եւ Բ․ դարուն կ'ամայանայ: Նախաբիւզանդական շրջանին աննշան փոքր քաղաք մըն է: Կեդրոնական Պելոպոնեսի բնակիչները բարբարոս ցեղերու արշաւանքներէն պաշտպանուելու համար կը հաստատուին ներկայ Նաֆփլիօնի ամրացուած բլուրին վրայ։

Ժ․ դարու արաբներու արշաւանք մը քաղաքը կը կործանէ: Սակայն ԺԱ․ դարուն քաղաքը կը դառնայ առեւտուրի կեդրոն եւ մաս կը կազմէ Արղոս եւ Նաֆփլիօ Թեմին։

1180 Բիւզանդիոնի Մանուիլ Ա․ Քոմնինոս կայսրը Թէոտորոս Սղուրոն Նաֆփլիոնի իշխան կը նշանակէ: 1199 թուականին, Վենետիկցիներուն կը մենաշնորհուի ազատ առեւտուրի իրաւունքը: Լէոն Սղուրօ իշխանը կարճ ժամանակի մը համար կը յաջողի Նաֆփլիոն մինչեւ Լարիսա (Թեասալիա շրջան, Կեդրոնական Յունաստան): Իր այս յառաջխաղացը կը կասեցուի Խաչակիրներու Դ․ արշաւանքին ժամանակ։

1210 Աքրոնաֆփլիայի երկու ամրոցիկներէն արեւելեանը (ծանօթ իբրեւ Ֆրանկիքոս) Ֆրանքները կը գրաւեն, իսկ արեւմտեանը (ծանօթ իբրեւ Ռոմէիքոս (թարգմ․՝ յունական)) Բիւզանդացիներուն ձեռքը կը մնայ։

Վենետիկեան եւ Օսմանեան գերիշխանութեան շրջաններ

1212 թուականին Կոֆռուա Տը Վիլառտուին Geoffroi de Villehardouin խաչակիր ասպետը, Նաֆփլիօն Աթէնքի Դքսութեան կը յանձնէ։

1388 քաղաքը Վենետիկցիներուն ձեռքը կ'անցնի: Անոնք քաղաքը կ'ամրացնեն: Նաֆփլիօն կ'ընդարձակուի Աքրոնաֆփլիային հիւսիսային լանջերուն, հիմնելով Վարի Քաղաքը՝ հիմակուան քաղաքին պատմական կեդրոնը: Վարի քաղաքը կ'ամրացուի եւ պարիսպները, որոնք թերակղզիին արեւելեան ծայրամասէն կը սկսէին, Աքրոնաֆփլիային կը միանան՝ հասնելով այսօրուան Քափոտիսթրիա հրապարակը: Ամրոցին ցամաքէն միակ մուտքը «Ի Փիլի թիս Քսիրաս»ն էր (Porta di Terra ferma), պարիսպապատին արեւելքը: 1470 կ'ամրացուի Սուրբ Թէոտորոս կղզիակը՝ այսօրուան Պուրծի։

Վենետիկցիները Նաֆփլիօ քաղաքը Napoli di Romania կ'անուանեն։

1530 թուականի տեղեկագրութեան մէջ կը նշուի թէ քաղաքը 13 299 բնակիչ կը հաշուէր։

1463 Մեհմեթ Ֆաթիհ սուլթանը կը ձախողի Նաֆփլիօն նուաճել, նոյնպէ Պայազիտ Բ․: 1540 Սուլէյման Ա․ Քանունի երեք տարուայ պաշարումէ ետք միայն քաղաքը կը գրաւէ․ մեծ թիւով կառոյցներ եւ քաղաքին մեծ մասը կը քանդուին ռմբակոծումներէն: Օսմանցիները մզկիթներ, բաղնիք եւ աղբիւրներ կը կառուցեն։

1686 Վենետիկցիները գլխաւորութեամբ Ֆրակիսքօ Մոռոզինիի Նաֆփլիօն կը վերագրաւեն․ պաշարումի ընթացքին, ռմբակոծումներուն պատճառով քաղաքին մեծ մասը կը քանդուի, ինպէս նաեւ ագուգան: Նաֆփլիօն Մորէայի թագաւորութեան մայրաքաղաքը կը դառնայ։ 1699 քաղաքին մեծ մասը կը վերակառուցուի եւ նոր ամրացումներ կը կառուցուին: Աքրոնաֆփլիայի շրջանը բնակութիւն հաստատելը կ'արգիլուի։

1702 Փալամիտին կ'ամրացուի եւ անոր արեւելեան պատը կը վերակառուցուի: Վենետիկցիներուն նաւատորմիղին կարիքներուն համար շտեմարան մը կը կառուցուի (այժմ՝ Հնագիտական Թանգարան)։

1715 Վենետիկի եւ օսմանցիներու միջեւ վեցերորդ պատերազմին ընթացքին, քաղաքը կրկին օսմանցիներուն ձեռքը կ'անցնի: Քաղաքին նաւահանգիստը կ'օգտագործուի ցորենի՝ գլխաւորաբար դէպի Կոստանտնուպոլիս, արտածման: Բնակչութեան դիմագիծը կը փոխուի․ մեծամասնութիւնը իսլամներ են, իսկ յոյներն ու հրիաները փոքրամասնութիւն կը կազմեն։

1779 Հասան Փաշան Արվանիթիներուն՝ որոնք Պելոպոնեսի շրջանները արշաւած էին եւ կը կողոպտիէն, բնաջնջման կը ձեռնարկէ․ զանոնք Փալամիտիէն կը գահավիժէ։ Այդ պատճառով այդ ծովափը Արվանիթիա կը կոչուի։

1799-1801 Ժանտախտի համաճարակին պատճառով բնակչութեան կէսը կը մահանայ։ 1799 Ֆրանսուա Փուքվիլ կը նշէ թէ Նաֆփլիօ ունի 7 000 բնակիչ եւ Պելոպոնեսի ամենանշանաւոր նաւահանգիստն է։

Յունաստանի Ազատագրական Պայքարի շրջան

1821 Յունական Ապստամբութեան ժամանակ, Նաֆփլիօնի առաջին պաշարումը տեղի կ'ունենայ (4-10 Ապրիլ)՝ ցամաքէն եւ ծովէն, Պուպուլինայի (յունական ազատագրական պայքարի հերոսուհի) գլխաւորութեամբ։

1822, Նոյեմբեր 1822-ին յոյները կը յաջողին իրկուան դէմ գաղտնի Փալամիտի մտնել եւ յաջորդաբար քաղաքը գրաւել։

Յունուար 18, 1823 Նաֆփլիօ քաղաքը Ազատագրուած Յունաստանի կառավարութեան կեդրոնը կ'որոշուի։ «Կառավարական Թերթ»ին առաջին թիւը Նաֆփլիօ կը տպուի 1833, Փետրուար 16-ին։

1826, Մեսոլոկիին անկումէն ետք, քաղաքը մեծ թիւով գաղթականներ կ'ընդունի։ 1829 քաղաքը 5 550 բնակիչ կը հաշուէ։

1828 Յունուար 8-ին, Նաֆփլիօ կը հաստատուի Ազատ Յունաստանի առաջին կառավարիչ՝ Իոաննիս Քափոտիսթրիաս: Քաղաքը կը վերագծուի Սթամաթի Վուլղարի ճարտարագէտի քաղաքային ուրուագծով: 1828 կը կառուցուի Փրոնիա արուարձանը, որպէսզի գաղթականները պատսպարէ։ Կը վերանորոգուի հիւանդանոցը եւ քաղաքի որոգման եւ կոյուղի ցանցերու ծրագիրներ կը մշակուին։

Փալամիտի․ տեսերիզ

1831 Հոկտեմբեր 9-ին կառավարիչը՝ Քափոտիսթրիաս, կը սպաննուի: Յունաստանը անկարգութեան վիճակ մը կ'ապրի մինչեւ Օթոն թագաւորի Նաֆփլիօ ժամանումը՝ 25 Յունուար 1833: 1834 Յունաստանի մայրաքաղաքը Աթէնք կը փոխադրուի: Նաֆփլիօ գաւառային քաղաք մը կը դառնայ։

1867 ծովու երկայնքին պատերը կը փլցնեն եւ Ամալիա պողոտան կը ստեղծուի։ 1894-95 թուականներուն քաղաքին արեւելեան պատերը կը փլցնեն, որպէսզի երկաթուղիի կայանը կառուցուի։

1922 Փոքր Ասիոյ Աղետին եւ 1923 ժողովուրդներու փոխանակման իբրեւ հետեւանք (Լոզանի դաշնագիր), Նաֆփլիօ 900 գաղթականներ կը հասնին։

1929 երկու ամրոցիկներ կը փլցնեն եւ Քափոտիսթրիա հրապարակն ու դպրոցներ կը կառուցուին: 1962 հին քաղաքը հնագիտական վայր եւ պաշտպանուած յուշարձան կը յայտարարտուի (օրէնք՝ ΥΑ 15794/19-12-1961 - ΦΕΚ 35/Β/2-2-1962 )։

Տնտեսութիւն

Նաֆփլիօ, Արղոս քաղաքին հետ Արղոլիտա նահանգին գլխաւոր կեդրոններն են: Հոն հաւաքուած են շրջանի առեւտրական եւ տնտեսական գործունէութիւնները, ինչպէս նաեւ պետական սպասարկութիւնները։

Նաֆփլիօ քաղաքը շնորհիւ իր պատմական յուշարձաններուն եւ բնական գեղեցկութեան մեծ թիւ զբօսաշրջիկներ կը գրաւէ: Զբօսաշրջիկութիւնը, գիւղատնտեսութեան կողքին մեծապէս կը զարգանայ․ մեծ թիւով պանդոկներ ունի: Անոր նաւահանգիստին միջոցաւ, շրջանի գիւղատնտեսութեան արտադրութիւններուն փոխադրութիւնը կը կատարուի։

Կրթութիւն

Նաֆփլիօ քաղաքը ունի մեծ թիւով մանկամսուրներ, մանկապարտէզներ, նախակրթարաններ, միջնակարգեր, երկրորդական վարժարաններ (ընդհանուր կրթութեան եւ արհեստավարժութեան), ինչպէս նաեւ Պեղոպոնեզի համալսարանը իր Թատերական Ուսման, Պարի եւ Բջիջային Արուեստի բաժիններով եւ Հարվըրտ համալսարանի Յունական Կրթութեան բաժինը։

Մշակոյթ

Թանգարաններ

Հնագիտական թանգարանը (1713), Պեղլոպոնեսեան Ժողովրդագրական Հիմնարկը (1974), Ռազմական թանգարանը եւ Ազգային Պատկերասրահը (Նաֆփլիոյի ենթաբաժինը)։

Գրադարան

Փալամիտի Հանրային Կեդրոնական Գրադարանը։

Խոհանոց

Ծանօթ ու սիրուած պնակներ են՝ Ղողլիես եւ Սթրիֆթատես (դդմաճի տեսակներ), Ղիոսա (ոչխարի կամ այծի միսով եփուած), Պոկանա (ոչխարի միս գետնախնձորով եփուած)։

Նաֆփլիօնի մէջ հայերուն ներկայութիւնը

Տես բուն արձանագրութիւն՝ Նաֆփլիօնի հայերը

1924-1925 տարիներուն, բաւական մեծ թիւով հայեր հիւսիսային Յունաստանի Թրակիոյ եւ Մակետոնիոյ շրջաններէն կը փոխադրուին Պեղոպոնեզ՝ Փաթրա, Քալամաթա, Փարափիղմաթա եւ չնչին թիւով՝ Էյիօ (Փաթրայէն 32 քլ․ դէպի արեւմուտք), Նաֆփլիօ, Կորնթոս, Փիրղոս (Փաթրայի արեւելքը) քաղաքներուն մէջ եւ Կրետէ կղզին: 1924 Ապրիլին, Նաֆփլիօ կը հասնին 41 ընտանիքներու բեկորներ։

Նաֆփլիօ բնակութիւն հաստատած ընտանիքները հնարաւորութիւնը չունին (քիչ թիւով ըլլալու պատճառով) եւ կամ չեն հետաքրքրուիր եկեղեցի ու դպրոց ստեղծել: Աւելի հետաքրքրուած են հաւասարապէս ներգրաւուին յունական հասարակութեան մէջ: Հայերը քիչ թիւ ըլլալով, խառն ամուսնութիւնները բնական հետեւանք են։

Բ․ Համաշխարհային Պատերազմին յաջորդող ներգաղթին եւ արտագաղթին պատճառով, Նաֆփլիոյի փոքրաթիւ հայերէն 1970-ի վերջաւորութեան քանի մը հոգի միայն կը մնան։

Տեսարժան վայրերու պատկերասրահ

Աքրանաֆթլիա եւ հին քաղաքը
Պուրծի
Սահմանադրութեան Հրապարակը
Թէոտորոս Քոլոքոթրոնիին արձանը․ համանուն պուրակին մէջ
Աքրոնաֆփլիային ամրացումները
Նաֆփլիոնի ժամացոյցը
Թրիօն Նաւարխոն (թարգմ․՝ Եռաց նաւապետներուն) հրապարակը
Այիոս Նիքոլաոս եկեղեցին
Այիոս Ղիորղոս եկեղեցին
Օթոնոս ճամբան
Այիոս Սփիրիտոնաս եկեղեցին, ուր սպաննուեցաւ Ազատ Յունաստանի առաջին կառավարիչը՝ Իոաննիս Քափոտիսթրիաս
Հին Նաֆփլիօ․ աստիճաններով «ճամբայ» մը
«Յունասէրներուն հրապարակ»ը
Աքրոնաֆփլիայէն տեսարան մը
Աքրոնաֆփլիա եւ «Փիլի թիս Քսիրաս» (թարգմ․՝ Ցամաքին Դարպասը)
Սուրբ Երրորդութիւն եկեղեցի․ բիւզանդական շրջանէն՝ 12-րդ դար
Արղոլիքոս Ծոցը եւ Արվանիթիա ծովափը, Փալամիտիէն նկարուած
Փալամիտիին ամրոցը եւ Նաֆփլիոյի քարափը