Historio di Usa
| Historio di Usa |
.svg)
|
L'unesma habitanti di Usa esis indijeni, qui posible arivis de Azia inter 12 000 e 40 000 yari ante nun,[1] posible trairanta pedirante terala ligilo (Beringia) inter Azia e Nord-Amerika. Kelka tribui, exemple tale nomizita "kulturo Misisipiana", developis avancata agrokultivo e socii bone organizita.
L'unesma menciono da Europani pri Nord-Amerika esis historiala traktato srkibita da Adam de Bremen cirkume 1075, en qua ol mencionesis kom "Vinlando". Existas forta evidentaji pri prezenteso Norvegiana en L'Anse aux Meadows, Kanada; tamen, esas debatebla se li anke exploris Nov-Anglia.
L'unesma Europano qua oficale arivis en Usana kontinentala teritorio esis Juan Ponce de León, qua desembarkis en la nuna Florida ye la 2ma di aprilo 1513. Hispani balde establisis altra kolonii en la nuna sud-westo di Usa. Franca furo-komercisti establisis avanposteni en la regiono konocita kom "Nova Francia", qua iris de la regiono di Granda Lagi en la nuna Kanada til la nuna Louisiana.
L'unesma Britaniani, de religio puritana, arivis an la nuna stato Virginia en 1607. Li fondis sucesoza kolonii nomizita Jamestown e Plymouth. Cirkume 1634, preske 10 000 puritani habitis la regiono konocata kom "Nov Anglia" (New England), qua divenis la nuna stati Maine, Nova-Hampshire, Vermont, Massachusetts, Rhode Island, e Connecticut. Samatempe, de 1610 til la nedependantesko Usana, Anglia sendis cirkume 50 000 karcerani a la kolonii.
En 1614, Nederlandani fondis Niew Amsterdam en la nuna insulo Manhattan, qua divenis chef-urbo di kolonio nomizita Nova-Nederlando. Nederlandana kolonio okupesis dal Britaniani en 1674, e rinomizesis New-York. Pos divido di kolonio Karolina en Nordal Karolina e Sudal Karolina en 1729, e koloniigo di Georgia en 1732, la kolonii Britaniana divenis 13, omni an la litoro di Nord-Amerika este del Apalachi, inter Franca teritorii Kebekia e Louisiana.
Pos kreo di la kolonii, militi kontre Franci norde obligis krear kolonial armeo, un ek l'unesma exempli pri nacional identeso. Quankam la koloniigisti pagis imposti por Anglia, li ne reprezentesis en Britaniana Parlamento. La kolonii havis nur lokale elektita guvernisti. To kreis volunto pri obtenar autonomeso en la habitantaro. Cirkume la yaro 1770, la habitanti la kolonii reprezentis preske 1/3 de tota habitantaro di Anglia.
Balde komencis revolti, inspirita dal idei di Franca enciklopediisti. Exemple, tale nomizita "teo-festo di Boston", eventinta ye la 16ma di decembro 1773 an la portuo di Boston. Dum ca revolto, koloniigisti travestiita kom aborijeni Mohawk invadis la portuo di Boston e destruktis provizuri di teo. La sequanta represo facita dal Angla administrado enduktis komencar la milito pri nedependo di Usa. Kolonigiisti kreis armeo duktita da George Washington, qua helpesis da Franci.
| Precipua artiklo: milito pri nedependo di Usa |
| Precipua artiklo: Deklaro pri nedependo Usana |
En 1783, per kontrato signatita en Versailles, Anglia agnoskis la nedependo di la dek e tri kolonii, quale skribita en 1776 en la famoza deklaro pri nedependo Usana.
Aboliso di sklaveso
[redaktar | redaktar fonto]Depos lua nedependo, Usa konvertis su en la maxim importanta komprero di sklavi por satisfacar la demando di labor-povo por agrokultivala labori. Sklaveso expansesis en sudala stati, qui praktikis precipue agrokultivo e li konvertigis en separita stati.
En 1858, kande la senatano Douglas kandidatis su a rielekto, ilu defiesis da Abraham Lincoln e la Republikana Partiso (nova partiso kontre la sklaveso qua havis nula relato kun la Republikana Partiso de l'epoko di Jefferson). En historiala debati kun Douglas, Lincolon postulis alta expanso dil sklaveso. Il tolerus ol en la suda stati ma il anke dicis ke "ca governo ne povas durar permane esanta mez-sklavala e mez-libera".
Usana interna milito
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Usana interna milito |
La maxim multa sudala stati votis kontre Lincoln, ma la nordo apogis il e, ilu ganis l'elekti. Kelka semani pose, Sudal Karolina decidis abandonar l'Uniono. Balde Mississippi, Florida, Alabama, Georgia, Louisiana, Texas, Virginia, Arkansas, Tennessee e Nordal Karolina facis lo sama. Ca stati proklamis nedependo del Uniono kun la nomo di Kunfederita Stati di Amerika e tale komencis l'Usana interna milito. Ca episodio esis la maxim traumatala de la historio di Usa, pro multa konsequantaji - exemple rasismo - durar til nun.
Unesma Transkontinentala Fervoyo
[redaktar | redaktar fonto]La Unesma Transkontinentala Fervoyo esis apertata ye la 10ma di mayo 1869. Ye Promontory Summit en Utah, Leland Stanford, prezidanto di un ek la la tri kompanii qui konstruktis la fervoyo, ceremoniale pulsis orea klovo per arjenta martelo. La longeso di la fervoyo esis 3077 km, de Omaha, Nebraska, ube ol esis konektata kun la existanta estala fervoyala reto, a San Francisco. Ol faciligis la movado di personi e komercaji inter la litori di Usa, e revolucionis l'ekonomiala stando di la frontierala stati.
Historio di Usa (1865-1918)
[redaktar | redaktar fonto]Ecepte la kompro di Alaska de Rusa imperio en 1867, teritorial expanso di Usa finigis en 1848. Tamen, cirkume 1890, kande multa Europana nacioni expansis sua koloniala imperii, nova spirito animis l'extera politiko di Usa, simile olta di nordal Europa. La politikisti, la jurnalo-diretori e la protestanta misiisti deklaris que l'Anglo-Saxona raso havas la devo di portar la benefici di l'Ocidentala civileso al popoli di Azia, Afrika e Sud-Amerika. En la maxim punto di ta periodo (1895), Kuba sublevis kontre la kolonialismo di Hispania. E pro komencar tala milito, Usa brulis unu di lua milito-navi dicanta ke esis Hispania qua facis lo. Ta lukto esis neegala nam Hispania ne havis la potencaleso di armizo ke Usa havis.
Interdikto di alkoholajo
[redaktar | redaktar fonto]Ye la 16ma di januaro 1919, la 18ma emendo di la konstituco, pri la interdikto di alkaholajo, propozita dal Senato en 1917, aprobesis da la 36ma stato; do ol esis ratifikata, e la interdikto esis efektigata pos la 17ma di januaro 1920. To sequis multa debato dum antea yardeki pri ca temo. Pos nacionala interdikto, la quanteso di alkoholajo drinkata diminutis; tamen kriminala organizuri aparis por la distributo e vendo di alkoholajo, e publika susteno dil interdikto diminutis. La 21ma emendo, qua revokis la 18ma emendo, esis ratifikata ye la 5ma di decembro 1933.
Videz anke
[redaktar | redaktar fonto]Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Peopling of Americas - Publikigita da National Museum of Natural History, Smithsonian Institution. Dato di publikigo: junio 2004.