Kuba
| Kuba | ||
| República de Cuba | ||
|
| |
| Standardo di Kuba | Blazono di Kuba | |
| Nacionala himno: | ||
| La Bayamesa | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Havana | |
| · Habitanti: | 2 106 146[1] | |
| Precipua urbo: | Havana | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Hispana | |
| Tipo: | Republiko socialista | |
| · Prezidanto: | Miguel Díaz-Canel | |
Surfaco: (105ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 109 884 km² | |
| · Aquo: | neglijebla % | |
Habitanti: (85ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 10 985 974[2] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 101,8 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | peso di Kuba | |
| Horala zono: | UTC-5 (UTC-4 dum somero) | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | CU
| |
CUB
| ||
192
| ||
| Reto-domeno: | .cu | |
| Precipua religio: | kristanismo, 44,5% (Katolikismo: 39%). Ateismo 29,8% | |
Kuba, oficale Republiko Kuba, esas lando en Karibia konsistanta ek la samnoma insulo, altra vicina insuleti e l'Insulo dil Yuneso (Isla de la Juventud). Insulo Kuba esas la maxim vasta insulo de Karibia, havanta 104 556 km². La lando havas entote 109 884 km². Lua chef-urbo esas Havana.
Insulo Kuba distas 150 km sude de Key West, Florida, Usa, 77 km weste de Haiti, 210 km este de Mexikiana litoro e 140 km norde de Jamaika.
Bazala fakti pri Kuba.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Kuba |
Ante l'arivo di Cristoforo Colombo en Kuba ye la 28ma di oktobro 1492, l'insulo habitesis da indijeni Ciboney e Taíno (anke nomizita Arawak). Colombo nomizs l'insulo Isla Juana, memoriganta Juan, Princo di Asturia, filiulo di Isabel la 1ma di Kastilia e Fernando la 2ma di Aragon. Hispani kompletigis la kartografio dil insulo en 1511 e komencis koloniigo la sam yaro.
Kuba restis Hispana posedajo dum 400 yari, e la bazo di lua ekonomio esis la produktado ed exportaco di sukrokano, kafeo e tabako por Europa e pose por Nord-Amerika. Kande anciena kolonii di Hispania en Amerika komencis divenar nedependanta dum la yari 1820a, Kuba restis loyala a Hispana krono. Hispania donis a Kuba la titulo La Siempre Fidelisima Isla.
En 1868, eventis revolto favorebla a la nedependo, komandita da Carlos Manuel de Céspedes. Pose, eventis 10-yara milito kontre Hispania, qua finis kun pakto en qua Hispania promisis granda autonomeso por l'insulo. En 1892 José Martí, exiliita en Usa, fondis partiso qua defensis la nedependo. Martí arivis en Kuba ye la 11ma di aprilo 1895 e probis deklarar nedependo, ma mortigesis en kombato ye la 19ma di mayo sam yaro.
De la 25ma di aprilo til la 12ma di agosto 1898 eventis la milito Hispana-Usana, qua komencis pos explozo che Usana navo Maine che portuo di Havana. Usana guvernerio afirmis ke l'explozo rezultis de Hispana atako kontre la navo. Pos la milito, Hispania perdis Filipini, Guam, Porto-Riko e Kuba por Usa. Kuba divenis Usana protektorato, ed erste ye la 20ma di mayo 1902 la lando nedependanteskis, kom republiko. Tamen, sub l'unesma Kubana konstituco, Usa darfis intervenar en Kuban aferi. Usa anke darfis instalar militarala garnizono che bayo di Guantánamo. Tomás Estrada Palma divenis l'unesma prezidanto di la lando.
Palma rielektesis en 1906, malgre granda opozo. Eventis denunci pri fraudi e revolto kontre lua guvernerio. Konseque, Usa intervenis en Kubana guvernerio ed indikis Charles Edward Magoon kom guberniestro dum 3 yari. En 1908 eventis nova elekto, e José Miguel Gómez asumis la povo dum la sequanta yaro. Konstitucala guverni duris til 1930 kande Gerardo Machado y Morales suspensis la konstituco. Generala striko e revolti di laboristi koaktis Machado y Morales renuncar, en agosto 1933. Carlos Manuel de Céspedes y Quesada remplasis lu.
En 1933, lora sergento Fulgencio Batista komandis revolto qua revokis Céspedes y Quesada de povo en septembro 1933. Ramón Grau San Martín nominesis provizora prezidanto. Grau renuncis en 1934, e komencis la 25-yara dominaco di Batista en Kubana politiko.
Nova konstituco adoptesis en 1940. Ta yaro Batista elektesis prezidanto. En 1952, pos perdar elekto, ilu komandis stato-stroko e proskriptis la Komunista partiso sam yaro. En novembro 1956 Fidel Castro ed altra 82 revolucioneri arivis en Kuba de exilo, per la yakto Granma. Lia skopo esis revokar l'administro di Batista. En 1958 la rebeli abandonis lia refujeyo en Sierra Maestra e lansis populala revolto.
Ye la 1ma di januaro 1959 Fidel Castro komandis la vinko di la Revoluciono Kubana kontre Batista, qua abandonis Kuba por exilar su en Portugal. Castro komencis promulgar dekreti qui abolisis privata proprieto ed adoptis landala reformo. Ta dekreti afektis l'interesti di Usana entraprezi e di granda proprieteri, qua komencis fugar vers Miami.
Ye la 7ma di novembro 1960 Che Guevara voyajis a Sovietia, Chekoslovakia, Est-Germania, Nord-Korea e Popul-Republiko Chinia. Sovietia e Chinia promisis komprar kubana produktado di sukro. Kom respondo, ye la 3ma di januaro 1961 Usana prezidanto Dwight Eisenhower ruptis diplomacala relati kun Kuba. Ye la 15ma di aprilo 1961 Usan avioni atakis Kubana teritorio. La sequanta dio, Fidel Castro deklaris Kuba socialista lando.
Ye la 17ma di aprilo 1961 Kuban exiliiti, kun la helpo di CIA, probis invadar Kuba, ma faliis 72 hori pose. Cirkume 100 invaderi mortis, e 1 200 kaptesis. En junio la sequanta yaro, Sovietia komencis instalar atomala lans-armi en Kubana teritorio. To efektigis diplomacala krizo kun Usa, ed ye la 20ma di novembro 1962 Sovietia desmuntis la lans-armi instalita en Kuba. Pos Usana preso, Kuba ekpulsesis del Organizuro di Amerikana Stati en 1962. Nur Kuba votis kontre lua ekpulsado: sis landi abstenis (Arjentinia, Bolivia, Brazilia, Chili, Equador e Mexikia) dum ke 14 votis favorebla.
Dum la yari 1970a Kuba sendis soldati ad Afrika, por helpar la partiso MPLA en Angola e la rejimo di Mengistu Haile Mariam en Etiopia. En 1975, l'Organizuro di Amerikana Stati, per voti de 16 ek lua membri inkluzite Usa, suspensis sancioni kontre Kuba. Tamen, Usa duris mantenar sua propra sancioni.
La rejimo Kubana subisis serioza ekonomiala problemi pos la falio di Sovietia en 1991. La perdajo di subsidii Sovietiana a Kuba, kalkulata de 4 miliardi til 6 miliardi dolari omnayare, efektigis diminuto di furniso di fueli e nutrivi.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
La konstituco adoptita en 1976, qua deklaris Kuba socialista republiko, remplasesis da la konstituco di 1992, qua influesas dal idei de José Martí, Marx, Engels e Lenin[3]. La konstituco deklaras ke Kuba esas "socialista, laborala, nedependanta e suverena lando, organizita da omni e por la bonajo di omni, kom unitarala e demokratiala republiko, por la juo di politikala libereso, sociala yusteso, por individuala e kolektala bona stando e por homala solidareso[3]. Nun, la generala-sekretario de la Komunista Partiso di Kuba ank esas prezidanto di la Konsilistaro di Stato (prezidanto di la lando), ed anke prezidanto di la Konsilistaro di ministri (equivalanta a chefo di guvernerio o chefministro). Membri de la du konsilistari elektesas da la Nacional Asemblo di Populala Povo[3].
La legifala povo konsistas ek la Nacional Asemblo di la Populala Povo, qua havas 609 membri qui elektesas por 5 yari dal populo.[3] La Nacional Asemblo kunsidas du foyi dum la yaro, entote sis dii. Inter la kunsidi la 31 membri de la Konsilistaro di ministri agas quale legifala povo. La legaro di Kuba influesis dal Hispana legaro e dal idei Marxista-Leninista.
La judiciala povo konsistas ek municipala korti, provincala korti e la Supra korto. La judiciisti ne obligesas esar membri de la Komunista Partiso.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Kuba esas arkipelago qua konsistas ek l'insulo di Kuba, l'insulo dil Yuneso (isla de la Juventud) kun 2 200 km², ed altra mikra insuli. L'insulo di Kuba havas 1 250 km nord-weste til sud-este, 191 km di maxima larjeso, e 31 km di minima larjeso. Sude de la lando jacas la montaro Sierra Maestra. Ibe jacas la maxim alta monto di Kuba, Pico Turquino, kun 2 005 metri di altitudo.
La fluvii di Kuba esas kurta e rapida. La maxim longa esas: Cauto, longa de 343 km; Sagua la Grande, longa de 163 km; Zaza, longa de 155 km; e Caonao, longa de 133 km.[4]
Lua klimato ordinare esas varma, kun mezvalora temperaturi de 24 °C en basa tereni doplanda til 34 °C en la litoro. La pluvoza sezono eventas de mayo til oktobro, e la sika de novembro til aprilo.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Kuba |
Granda parto di Kuban ekonomio kontrolesas da la guvernerio, ma la nombro di laboristi qui verkas en stalala entraprezi diminutis de 91% en 1981 til 76% en 2000.[5]
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun la demografiala kontado di 2012, Kuba havis 11 167 325 habitanti, di qui 50,01% esis mulieri. Segun raso, en 2012 64,1% ek la habitantaro esis blanki, 9,3% esis negri, e 26,6% mestici[2].
Tota habitanti di la lando havas gratuita aceso a hospitali e medikala sokursado e vacinizo gratuita. La viv-esperajo esis 78 yari, un ek la maxim alta de Latin-Amerika.
Pos la Revoluciono Kubana lansesis kampanio por alfabetizado di la habitantaro. L'iliterateso desaparis preske komplete del insulo, e la skolala eduko nun esas obligata til la 12ma grado (equivalanta a bachelereso).
Pri religio, 58,9% de la habitantaro esas kristani, 23,2% deklaris ne havar religio, 17,6% praktikas populala religii (exemple: Santería), e la cetera praktikas altra religii (Hinduismo, Islamo, Buddhismo, edc)[2]. Kuba esas sekulara stato, tamen religiala libereso kreskis pos la yari 1980a, nome pos la modifiko en la konstituco qua eliminis la frazo "ateista stato".
Cirkume 2,5 milion Kubani vivas exterlande, pro motivi politikala, ekonomiala od altri.
| La 10 maxim granda urbi di Kuba (2011) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Havana  Santiago de Cuba | |||
| 1ma | Havana | 2 201 610 | |
| 2ma | Santiago de Cuba | 423 392 | |
| 3ma | Camagüey | 301 574 | |
| 4ma | Holguín | 269 618 | |
| 5ma | Santa Clara | 210 220 | |
| 6ma | Guantánamo | 208 145 | |
| 7ma | Bayamo | 144 664 | |
| 8ma | Las Tunas | 143 582 | |
| 9ma | Cienfuegos | 140 734 | |
| 10ma | Manzanillo | 132 789 | |
| Fonto: [6] | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La kulturo di Kuba havas influi de Hispania ed Afrika. Salsa, mambo, Guaracha, Guaguancó, Timba e rumba esas importanta muzikala stili kun origini en l'insulo. Ek la maxim konocata muziki kompozita en Kuba esas Guantanamera, dal muzikisto Joseíto Fernández kun versi da José Martí. Pri danso, la conga (pronuncez: konga), la salsa, la danson e la mambo esas la maxim populara stili. Ultre la populara dansi, la Nacionala Baleto di Kuba, qua interpretas klasika dansi, esabas internacione premiizita.
Pri literaturo, kelka remarkinda skriptisti di prozo esas Cirilo Villaverde, Reinaldo Arenas, Alejo Carpentier, Guillermo Cabrera Infante, e plue recente Daína Chaviano, Pedro Juan Gutiérrez e Zoé Valdés. Pri poezio, du importanta nomi esas José Martí e Nicolás Cristóbal Guillén.
Pri plastik-arti, kelka notora piktisti aparis dum la komenco dil 20ma yarcento, exemple Wilfredo Lam, qua havas kelka verki en la Muzeo pri Modern Arto di New York. Altra importanta nomi esas Armando Menocal, Eduardo Abela, Fidelio Ponce de León, Amelia Peláez, Tomás Sánchez Requeiro, ed altri.
La cinemo di Kuba aparis dum la komenco dil 20ma yarcento, e til 1959 cirkume 80 filmi cinematografesis ibe. En 1959, la Revolucionala guvernerio kreesis ministerio pri la cinemo qua produktis dokumentala filmi, exemple Esta Tierra Nuestra e Memorias del subdesarrollo, da Tomás Gutiérrez Alea, e Lucía, da Humberto Solás. Altra notora filmifisti Kubana esas Sara Gómez, Juan Carlos Tabío, Santiago Álvarez Román e Miguel Coyula. Kelka importanta filmifisti ed aktori stranjera, exemple Francis Ford Coppola, Sydney Pollack, Robert De Niro e Jack Lemmon, recevis permisi de Kubana guvernerio por facar filmi en la lando.
Pro historiala motivi, la maxim multa Kubani praktikas sporti qui esas populara en Nord-Amerika. Basbalo esas la maxim populara. Altra populara sporti esas volebalo, basketbalo, boxo, Greka-Romana luktado, segliro ed atletismo. Dum recenta yari, futbalo divenabas populara, nome meze yunaro.
Kuba havas tradiciono en amatora boxo, e ganabas Olimpiala medalii pri boxo en diversa kategorii. Un ek la maxim famoza boxisti Kubana esis Teófilo Stevenson (1952-2012). Segun totalo di Olimpiala medalii pri diversa sporti, Kuba rangizesas en 18ma poziciono, havanta la 2ma maxim granda quanto di Olimpiala medalii de Amerika, dop Usa.
Kuba ank esis patrio di famoza shakoludisto José Raúl Capablanca, qua esis mondala championo pri shakoludo de 1921 til 1927.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Oficala kontado di 2012 -
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Cuba – The World Factbook - Publikigita da CIA. Dato di publikigo: 7ma di septembro 2023. URL vidita ye 16ma di septembro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Constitución de la República de Cuba - Idiomo: Hispana.
- ↑ Ríos de Cuba - Publikigita da Ecured.cu. URL vidita ye 1ma di oktobro 2017.
- ↑ Social Policies at the Crossroads Oxfamofamerica.org
- ↑ http://www.geonames.org/CU/largest-cities-in-cuba.html
| Suverena stati e Nesuverena teritorii che Karibia |
|---|
| Antigua e Barbuda | Bahama | Barbados | Dominika | Dominikana Republiko | Grenada | Haiti | Jamaika | Kuba | Santa Kitts e Nevis | Santa Lucia | Santa Vincent e Grenadini | Trinidad e Tobago |
| Nesuverena teritorii: Anguila | Aruba | Virgin Insuli Britaniana | Guadelupa | Insuli Kaiman | Kuracao | Martinik | Montserrat | Navassa | Porto-Riko | Sint Maarten | Insuli Turks e Kaikos | Virgin Insuli Usana |
| Anciena Nederlandan Antili, nun parto de Nederlando: Bonaire | Saba | Sint Eustatius |