ყირიმის დაპყრობა თურქების მიერ
| ყირიმის დაპყრობა თურქების მიერ | |
|---|---|
| ოსმალეთის ომები ევროპაში ნაწილი | |
| თარიღი | 1475—1482 |
| მდებარეობა | ყირიმის ნახევარკუნძული |
| შედეგი |
ოსმალეთის იმპერიის გამარჯვება: |
თურქების მიერ ყირიმის დაპყრობა — ოსმალეთის იმპერიის მიერ ყირიმში არსებული სახელმწიფოებისა და კოლონიების დაპყრობა 1475 წელს. ყირიმის სამხრეთ სანაპირო , ასევე სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ქერჩი — იენიკალის ტერიტორია ოსმალეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა. სტეპების ნაწილი და მთისწინეთი ყირიმის სახანოს ბირთვს წარმოადგენდა, რომელიც ბრწყინვალე პორტასთან ვასალურ დამოკიდებულებაში იყო. ქუჩუკ-კაინარჯის ზავით ( 1774 წ. ) დასრულდა ოსმალეთის მმართველობა ნახევარკუნძულზე.[1]
წინასიტორია
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]1441 წელს ოქროს ურდოს დაშლის შემდეგ ყირიმში დარჩენილ მონღოლთა გათურქების პროცესი დაიწყო . შეიქმნა ყირიმელი თათრების ეთნოგენეზი.
ამ ეტაპზე ყირიმი გაიყო სტეპის ყირიმის სახანოდ, თეოდოროს მთის სამთავროდ და სამხრეთ სანაპიროზე გენუის კოლონიად. თეოდოროს სამთავროს დედაქალაქი გახდა მანგუპი — შუა საუკუნეების ყირიმის ერთ-ერთი უდიდესი სიმაგრე (90 ჰექტარი), რომელიც, საჭიროების შემთხვევაში, მოსახლეობის მნიშვნელოვანი მასების თავშესაფარს წარმოადგენდა.
თურქების დაპყრობითი ომები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]თურქეთი სულთან მეჰმედ II-ის დროს ფართომასშტაბიან ტერიტორიულ ექსპანსიაზე გადავიდა.
1475 წლის ზაფხულში, თურქ-ოსმალებმა, რომლებმაც დაიპყრეს ყოფილი ბიზანტიის იმპერიის ტერიტორიები, მაისში ყირიმსა და აზოვის ზღვაში გედიკ აჰმედ ფაშას მეთაურობით დიდი დესანტი გადასხეს, ალყა შემოარტყეს კაფას (ფეოდოსიას) და აიღეს. 300 დიდგვაროვანი გენუელი სიკვდილით დასაჯეს, დანარჩენები ტყვედ აიყვანეს, აიღეს სოლდაია და გენუის უფრო მცირე ციხესიმაგრეები (მათ შორის დონის მარცხენა სანაპიროზე მდებარე ქალაქი ტანა) და ბერძნული ქალაქები, რომლებიც ოსმალეთის იმპერიის შემადგენლობაში შეიყვანეს. გიზოლფის სამფლობელო ტამანზე დაეცა 1482 წელს.
ივლისში ალყაში მოაქციეს მანგუპი. ოსმალეთის ჯარებმა გედიკ აჰმედ ფაშას მეთაურობით დაიპყრეს თეოდორო. ამავდროულად, მანგუპის ალყის დროს, თეოდორიტებმა, რომელთა რიგებში შედიოდა მოლდოვის მმართველის სტეფანე III დიდის მიერ გაგზავნილი სამასი ჯარისკაცისგან შემდგარი სამხედრო რაზმი, გაანადგურეს ოსმალეთის იმპერიის იანიჩართა კორპუსი,
1475 წელს თურქებმა ომი წამოიწყეს ყირიმის ხანის მენგლი გირაის წინააღმდეგდა აიძულეს იგი ეღიარებინა თავი სულთანის ვასლად. 1478 წელს ყირიმის სახანო გახდა ოსმალეთის იმპერიის პროტექტორატი. ამავდროულად, კლიმატურად ხელსაყრელი სამხრეთ სანაპირო ყირიმი, ისევე როგორც სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი ქერჩ-იენიკალის ტერიტორია, გახდა ოსმალეთის იმპერიის ნაწილი.
შედეგები
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]თეოდოროს სამთავროსა და გენუის კოლონიების მიწებზე ოსმალებმა შექმნეს კეფის სანჯაკი (1475-1588), რომლის ცენტრი მდებარეობდა კაფე/კეფეში ( ფეოდოსია ). კეფის სანჯაკი იყოფოდა მანგუპად, სუდაკად და კაფას კადალიკებად [2] . 1588-1775 წლებში მას ასევე ერქვა სახელი კეფის ეიალეთი, სადაც განლაგებული იყო ოსმალთა გარნიზონები და გადასახადების ამკრეფი ბიუროკრატიული აპარატი.
სულთნის სამფლობელოს მიწები, სადაც ქრისტიანი მოსახლეობა ცხოვრობდა, ყირიმის ხანების იურისდიქციის მიღმა იყო. თათრებს მათზე დასახლებაც კი ეკრძალებოდათ. ნახევარკუნძულის ხანგრძლივმა ადმინისტრაციულმა დაყოფამ ოსმალურ და ავტონომიურ ყირიმის ნაწილებად განაპირობა ყირიმელი თურქების ჩრდილოეთ და სამხრეთ ჯგუფების განსხვავებული ეთნოგენეზის და განსხვავებული ენობრივი ტიპოლოგიის ჩამოყალიბება. სამხრეთ სანაპიროს მოსახლეობა ძირითადად შედგებოდა ახლად ჩამოსული მაჰმადიანი თურქებისგან [3], ასევე იტალიელებისგან, სომხებისგან, ბერძნებისგან, გოთებისგან, რომლებიც საბოლოოდ გათურქდნენ. ენობრივი თურქიზაციის მიუხედავად, ამ ხალხთაგან ზოგიერთმა შეინარჩუნა ქრისტიანული რელიგია. მონღოლ-თათრების ნარჩენებმა შეინარჩუნეს ნახევრად ავტონომიური საკუთრება მთისწინა და სტეპის ყირიმში ( ყირიმის სახანო ), თუმცა მათზე გაბატონებულმა თურქებმა ააშენეს ციხესიმაგრეები ( პერეკოპი ), არაბატი, იენიკალე, გეზლევი, სადაც განალაგეს მუდმივი გარნიზონები. [4]
ყირიმში გამარჯვებებს დიდი სამხედრო მნიშვნელობა ჰქონდა თურქებისთვის, რადგან ყირიმელი თათრები მათ ზოგჯერ აწვდიდნენ 100 ათასი ადამიანისგან შემდგარ დამხმარე ჯარებს, ,თუმცა შემდგომში თურქეთს უბიძგეს რუსეთისა და პოლონეთის წინააღმდეგ შეტაკებისკენ. ქუჩუკ-კაინარჯის სამშვიდობო ხელშეკრულებამ ბოლო მოუღო ოსმალეთის მმართველობას ნახევარკუნძულზე: მისი მიხედვით, ქერჩის ნახევარკუნძული რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა, დარჩენილი ტერიტორია კი —დამოუკიდებელ ყირიმის სახანოს შემადგენლობაში, რომელიც ასევე ანექსირებული იყო რუსეთის იმპერიის მიერ 1783 წელს.
ლიტერატურა
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- Руев В. Л. Турецкое вторжение в Крым в 1475 году. — Симферополь: Антиква, 2014. — 308 с.
სქოლიო
[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]- ↑ "KIRIM - TDV İslâm Ansiklopedisi". TDV İslam Ansiklopedisi. 20 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2021.(თურქ.)
- ↑ Тюркская этноойконимия Крыма c.11: От Кафы (Феодосия). ციტირების თარიღი: 2016-04-11
- ↑ Crimean Tatars and Noghais in Turkey. ციტირების თარიღი: 2014-10-22
- ↑ История Крыма (до революции 1917 года). ციტირების თარიღი: 2014-10-22