შინაარსზე გადასვლა

შონა

სტატიის შეუმოწმებელი ვერსია
მასალა ვიკიპედიიდან — თავისუფალი ენციკლოპედია
ტრადიციული მკურნალი შონას ხალხში

შონა — ადამიანების გარკვეული ჯგუფი, რომლებიც საუბრობენ ბანტუს ენათაგან ერთ-ერთზე, მათი ენაა შონა, რომელიც რამდენიმე დიალექტისაგან შედგება. შონას ხალხის წარმომადგენლები ყველაზე დიდი რაოდენობით ზიმბაბვეში გვხვდებიან, თუმცა ასევე გავრცელებულნი არიან ისეთ ქვეყნებშიც, როგორიცაა: ბოტსვანა, მოზამბიკა, ზამბია და სამხრეთ აფრიკა. ხშირად  სირთულეს წარმოადგენს იმის დადგენა, არის თუ არა კონკრეტული ჯგუფი შონას წარმომადგენელი, ამ დროს მნიშვნელოვანია, რომ ერთმანეთისგან გაიმიჯნოს ლინგვისტური და ეთნიკური გავრცელება. შონას საზოგადოება დაყოფილია კლანებად, რომელსაც ხელმძღვანელობს ბელადი, ისინი პაასუხს აგებენ მიწის განაწილებაზე, გარე მტრების მოგერიებასა და დავების გადაწყვეტაზე. მეცნიერების შესწავლის საგანს წარმოადგენს, შონას ხალხის რიტუალები და ტრადიციები. რიტუალებში განსაკუთრებით მნიშვნელოვნად ითვლება:  მუკვერერე, მარომბო, ასევე სულებისთვის ხარის შეწირვისა და სახელის მიცემის ტრადიცია.  შონას კულტურისთვის უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება მათ საზოგადოებაში გავრცელებულ რწმენა-წარმოდგენებსა და რელიგიას. მათმა რელიგიამ შექმნა უამრავი რიტუალი და წესი, მაგალითად როგორიცაა: გარდაცვალებასთან დაკავშირებული რიტუალები. ასევე, მეცნიერების შესწავლის საგანს წარმოადგენს შონას ხალხის მედიცინა, რომელიც არ გულისხმობს მხოლოდ სხეულის განკურნებას, მედიცინის დახმარებით მათ შესაძლებლად მიაჩნიათ აკონტროლონ საკუთარ თავში ის, რისი გაკონტროლებაც სხვა შემთხვევაში შეუძებელი იქნებოდა.  

შონას  ტომის ადგილმდებარეობის აღწერა და კლიმატი

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

სამხრეთ აფრიკაში მდინარე ზამბეზის სამხრეთით  არის უზარმაზარი პლატო, რომლის უდიდესი ნაწილი 3000 მ სიმაღლეზეა. მას ჩრდილო-დასავლეთით, ჩრდილოეთით და ჩრდილო-აღმოსავლეთით ესაზღვრება ზამბეზის ხეობა, აღმოსავლეთიდან კი  ინდოეთის ოკეანეთით არის გარშემორტყმული, სამხრეთით დელაგოას ყურეა, ასევე   სამხრეთით მდებარეობს ლიმპომპოს მდინარე და მშრალი დრაილენდის ხეობა.  სამხრეთ-აღმოსავლეთით არ გვხვდება  ბარიერული საზღვარი, რადგან კალაჰარის უდაბნოა ამ ტერიტორიაზე გადაჭიმული. პლატო ბუნებრივი საზღვრით დაყოფილია სამ ნაწილად, პლატოზე გვხვდება ორი იზოლირებული ტერიტორია „ურუნგვე“ და „მაფუნგაბუსი პლატეაიქს“.  ზამბეზის სამხრეთით მდებარე პლატოს ტერიტორიაზე სახელწოდებით  „ზოუტპანსბერგ“  ვითარდებოდა და ყალიბდებოდა შონას ხალხის ისტორია ათას წელზე მეტი ხნის განმავლობაში. შონა არის ადამიანების გარკვეულ ჯგუფი, რომლებიც საუბრობენ ბანტუს ენაზე ზიმბამბვეში და ზოგიერთ ახლომდებარე ქვეყნებში, მაგალითად როგორიცაა: მოზამბიკი, ბოტსვანა, სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა და ზამბია. შონას ენაზე მოსაუბრე ხალხი ზიმბაბვეს მოსახლეობის 80 პროცენტს შეადგენს. შონას ხალხი თითქმის ნახევარ მილიონს აჭარბებდა მე-20 საუკუნეში. ასევე მეოცე საუკუნეში შეინიშნებოდა ზიმბამვეში შონას მოსახლეობის მკვეთრი ზრდა. დღესდღეობით ზიმბამვეს ტერიტორიაზე 8,000,000 შონას ხალხიხს წარმომადგენელია, ხოლო ზიმბამბვეს გარდა, იმ არეალზე, სადაც გავრცელებულია შონას ხალხი, მათი რაოდენობა ნახევარ მილიონს შეადგენს. სიცოცხლის მოსალოდნელი ხანგრძლივობა 57 წელია, ხოლო პოპულაციის ბუნებრივი მატება 3%. ყოველთვის ცხადი არ არის კონკრეტული ჯგუფი მიეკუთვნება თუ არა შონას, თუმცა არსებობს ერთიანი შეთანხმება შონას ტომებისათვის, ეთნიკური გავრცელება უნდა გაიმიჯნოს ლინგვისტურისგან.  შონას საცხოვრებელი არეალის კლიმატი ნოემბრიდან მარტამდე ტენიანია, ხოლო აპრილიდან ოქტომბრამდე მშრალი, ასევე წვიმების დაწყებამდე პლატოზე განსაკუთრებით მაღალია ტემპერატურა, ხშირია გვალვა და სიცხე, ხოლო წელიწადის  ყველაზე ცივ პერიოდში შესაძლებელია ყინვებიც.  წლის ციკლი მიმდინარეობს შემდეგნაირად: თავდაპირველად არის ცხელი პერიოდი, შემდეგ შედარებით ცივი და წვიმიანი პერიოდი, ხოლო ბოლოს მშრალი და ცივი ზამთარი. საინტერესოა რომ, დიდწილად სწორედ კლიმატმა განსაზღვრა იმ ადამიანების ცხოვრების ნირი, წესჩვეულებები და ჩვევები, რომლებიც პლატოზე  ცხოვრობდნენ.  საერთოდ პლატოს აღმოსავლეთი და ჩრდილოეთი უფრო ტენიანია ვიდრე სამხრეთი და დასავლეთი. პლატოს უდიდესი ნაწილი დაფარულია გრანიტით, რომელიც ზოგიერთ ადგილას შეიცავს ოქროს. პლატო, სადაც შონას ტომი ცხოვრობს დაფარულია სავანის ტყით. ზოგადად ეს ტყეები ხასიათდება ბევრი მცენარით და  შედარებით ცოტა გვხვდება ხეები, რომლებიც ერთმანეთის მოშორებით იზრდება. პლატოს  აღმოსავლეთ ნაწილში სხვა მხარეებთან შედარებით, აღსანიშნავია მეტი სახეობის მცენარე და ხე. საერთოდ სავანა გამოირჩევა ტროპიკული და სუბტროპიკული მცენარეულობის ტიპით. სავანას მცენარეების ფოთლები ხშირად უხეშია ამ ტერიტორიაზე გავრცელებული ხშირი გვალვების გამო, ბალახებს შორის ჭარბობს მარცვლოვანები, რომლებიც 3-5 მეტრ სიმაღლემდე აღწევენ.[1][2]

სოციალური სტრუქტურა 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

შონას საზოგადოებები ძირითადად ერთიანდებიან სისხლით ნათესაობის ირგვლივ. სისხლით არანათესავებს შორის კი ყალიბდება მეგობრული ურთიერთობები, რომლებიც ორივე მხარეს ავალდებულებს გარკვეულ საკითხებში, როგორიცაა სტუმართმოყვარეობა, საჭიროების შემთხვევაში მატერიალური დახმარება, გარკვეული რიტუალების სერვისი და ასე შემდეგ. რთულ საქმეებში, როგორიცაა სახლის გადახურვა, ველების გაწმენდა, დახვნა და მოსავლის აღება მეზობლები ეხმარებიან ერთმანეთს და მუშაობენ შეთანხმებულად.

პოლიტიკური სტრუქტურა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

შონას საზოგადოებაში კლანს ხელმძღვანელობს ბელადი. ხელისუფლება მემკვიდრეობით გადადის. ნებისმიერი ბელადი პასუხისმგებელია მიწების განაწილებაზე, ტერიტორიული მტრების მოგერიებაზე, დავების გადაწყვეტაზე. როდესაც კლანი ძალიან დიდი იყო იგი იყოფოდა ქვეკლანებად, რომლებსაც ცალ-ცალკე ქვემმართველები ჰყავდათ. ბელადის ფუნქციები თავდაპირველად მათ არ გადაეცემოდათ, მაგრამ უკვე კოლონიურ ეპოქაში მათი მთავარი ფუნქცია გადასახადების რეგისტრაცია გახდა.

მიუხედავად იმისა რომ ასეთი პოლიტიკური წყობა დღეს ისევ ნარჩუნდება (შონას კულტურის და ღირეულებების შენარჩუნებისათვის), მათ მცირე ძალა აქვთ. დავების მოგვარების ფუნქცია დღეს აქვს არჩევნებით არჩეულ თავმჯდომარეს, ხოლო მიწების საკითხის მოგვარება ევალებათ სამთავრობო ადმინისტრატორებს.

რაც შეეხება კონფლიქტებს, შონას ტომებს შორის ომი ძალიან იშვიათი იყო. მხოლოდ რამდენიმე მათგანი განიცდიდა ნდებელების არმიის შემოტევებს მე-19 საუკუნის განმავლობაში. დაძაბულობა მათ შორის ბოლომდე დღესაც არ მოგვარებულა.[3]

შონას ტომის ისტორია და  ეკონომიკა 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

თავად ტერმინი „შონა“ პირველად გამოიყენეს  მეთხუთმეტე საუკენეში იმისთვის, რომ აღეწერათ ხალხი სამხრეთ დასავლეთ პლატოზე. დღესდღეობით სიტყვა შონა გამოიყენება, როგორც სახელწოდება სამხრეთ ცენტრალურ პლატოზე მცხოვრები გვიანი რკინის პერიოდის ხალხებისა, რომლებიც საუბრობდნენ შონას ენის სხვადასხვა დიალექტზე, სამხრეთ როდეზიასა და აღმოსავლეთ აფრიკაში ისინი არასდროს არ ყოფილან გაერთიანებულნი, მაგრამ ბევრი მათგანი გაერთიანებული იყო როზვის ტომში, ასევე აღსანიშნავია, რომ თვითონ ეს ტომები თავიანთ თავს არ მოიხსენიებდნენ, როგორც შონას ტომებს, ასე ვთქვათ, ეს მეცნიერების შემოღებული ტერმინია. შონას შესწავლისას ძალიან დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ე.წ ზიმბამბვეს ნანგრევებს, მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ შონა შთამომავალი იყო იმ ტომისა, რომელიც ვაჭრობდა ორქოთი და სპილოს ძვლით არაბებთან, რომლებმაც შექმნეს ბაზარი და მონების სავაჭრო ადგილები აღმოსავლეთ სანაპიროზე მერვე საუკუნეში. [4]

იმისთვის, რომ მეცნიერებს დაედგინათ თუ საიდან მოდის შონას ხალხი და შეესწავლათ მათი ენა, გამოიყენეს არქეოლოგიური წყაროები. სამწუხაროდ, შონას ისტორიას არ შემორჩა წერილობითი წყაროები, ამიტომ  ყველაზე მნიშვნელოვან მასალას მეცნიერებისთვის წარმოადგენდა აღმოჩენილი არტეფაქტები და ნანგრევები, რომლებიც შონას კულტურის შესწავლისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია.  მიუხედავად იმისა რომ არქეოლოგიური წყაროები ძალიან მცირეა, მათი შესწავლის საფუძველზე შესაძლებელია დადგინდეს ადგილობრივი ტომების მიგრაცია, ცხოვრების სტილი, კულტურა. ასევე ისეთი ნივთები, როგორებიცაა ფაიფურის ნაწარმი, რომლებიც უცხო მხარედან არის შემოტანილი, ინფორმაციას გვაწვდის მათი ეკონომიკური მდგომარეობისა და სავაჭრო კონტაქტების შესახებ. მეცნიერებმა არსებულ მონაცემებზე დაყრდნობით დაადგინეს, რომ დიდად განსხვავდებოდა ერთმანეთისგან პლატოს ადრინდელი და გვიანდელი ჯგუფები ჭურჭლის დამზადებთ. ამ და სხვა ფაქტების გაანალიზების შედეგად, ასევე მოხდა იმის დადგენაც, რომ გვიან პერიოდის ხალხს მეტად ჰქონდა განვითარებული ეკონომიკა, კერძოდ მეცხოველეობა. როგორც ცნობილია, პლატოზე ცხოვრობდა 4 ტომი - პირველი ლეოპარდ კოპჯეს კულტურა, რომელიც  სამხრეთ დასავლეთ პლატოზე ცხოვრობდა დაახლოებით 940 წელს, 1020 წლისთის მათი საცხოვრებელი არეალი გავრცელდა ლიმპომპოს დაბლობზე, მეორე ცნობილი კულტურაა გუმანიეს კულტურა, სამხრეთ პლატო, 1090წ. შემდეგი არის ცენტრალურ პლატოზე  ჰარარეს კულტურა, რომელიც ყვაოდა 1150 - 1180 წლებში, ხოლო ჩრდილოეთით და ჩრდილო-დასავლეთით იყო მუსენგეზის კულტურა, რომელიც დაახლოებით 1210 წელს იყო. ეს არის უმთავრესი კულტურები. 

მეოცე საუკუნეში მოსახლეობა ძირითადად სოფლის მეურნებას მისდევდა, განსაკუთრებით გავრცელებული იყო მარცვლეულის კულტურა, კერძოდ, სიმინდი და ფეტვი ძირითად კულტურებს წარმოადგენდა, ასევე მოჰყავდათ ლობიო და ბრინჯი.  ამ ადგილებში ჯერ კიდევ ტრადიციული სოფლის მეურნეობის მეთოდებით (სასუქების გამოყენების გარეშე) ხელმძღვანელობენ და მოჰყავდათ მოსავალი. როგორც აღმოჩნდა, მოსახლეობისთვის საკმარისი პროდუქტის მოყვანა ხდება წლის განმავლობაში. ახალი პოლიტიკა, რომელიც ნელ-ნელა მოქმედებდა, ქვეყნის მასშტაბით შეიცავდა შეზღუდვებსა და სახნავი მიწების მკაცრ კონტროლს, ასევე მინდვრების უფრო ინტენსიურ  კულტივაციას. ის ინდივიდები, რომლებიც ითვალისწინებდნენ კულტივაციის გაუმჯბესებულ მეთოდებს, მოსავლის საგრძნობ ზრდას სიძნელის გარეშე ახერხებდნენ. მაგრამ მიუხედავად გავრცელებული სადემონსტრაციო ნაკვეთების გამოყენებისა და დატრეინირებული აფრიკელი სოფლის მეურნეების არსებობისა, ადმინისტრაციას უწევდა ბრძოლა სულელური და ახლო მხედველი კონსერვატიზმის და პასუხისმგებლობის არქონის წინააღმდეგ მიწის გაუმჯობესებული მეთოდებით გამოყენებასთან დაკავშირებით. მიუხედავად იმისა რომ სოფლის მეურნეობა არსებობის ძირითადი საშუალებაა, პირუტყვის (თხები, ცხვრები, ღორები და სხვა) გარკვეული რაოდნეობა ნაპოვნია, ძირითად მცირე რაოდენობით. შინაური ცხოველები ძირითადად გამოიყენება ქორწინების რიტუალური მიზნებისთვის. რძე და ხორცი არ წარმოადგენს ტრადიციულად კვების რაციონის შემადგენელ ნაწილს. პირველს ძირითადად მოიხმარენ მცირეწლოვანი ბავშვები და მენახირე ბიჭები, ხოლო ხორცი გამოიყენება უმეტესწილად რიტუალური ფუნქციით.[5]

რაც შეეხება შონას ხალხის განათლების პოლიტიკას, ორი მიმართულებით ავითარებდნენ მეოცე საუკუნეში. პირველი მიჰყვება ევროპულ და აზიურ მოდელს, ხოლო მეორე აფრიკულ განათლების სისტემას. მთავრობის პოლიტიკა მდგომარეობდა შემდეგში: ისინი 12,5 % უფინანსებნენ თითეულ მოსწავლეს დაწყებითი კლასებიდან  სკოლის დამთავრებამდე (ოთხი წლის განმავლობაში). განათლების შემდეგ საფეხურზე, იგულისხმება საშუალო კლასები და ასევე უნივერსტეტებზე დაფინანსების პროცენტი შედარებით პატარაა, 37,5 % აფინანსებდნენ იმ მოსწავლეებს, რომლებიც ტექნიკურ სასწავლებლებში იღებენ განათლებას. მშობლები ვალდებულნი არიან, რომ ხელი შეუწყონ თავიანთ შვილებს განათლების მიღებაში და შესაძლებლობებიდან გამომდინარე მაქსიმალურად დააფინანსონ მათი შვილების სწავლა. მეოცე საუკუნეში სახელმწიფოს ინვესტიციების წილი განათლების სისტემაში წლებთან ერთად იზრდებოდა. მაგალითა 1901 წელს სახელმწიფოს მიერ ინვესტირებული თანხა შეადგენდა ბიუჯეტის 0,02 %, 1910 წელს 0.48 %, 1920 წელს 0,78 % , 1950წელს 1,61 %,ხოლო 1970 წელს 8,6 %.[6][7]

შონას ხალხის ენა 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

შონა ხალხის ენას ჰქვია „შონა“, ის არის ერთ-ერთი ბანტუს ენებთაგან. შონას ეთნიკური ჯგუფების სალაპარაკო ენა განსხვავდება ერთმანეთისგან. შონაში გამოიყოფა რამდენიმე დიალექტი:

1. კარანგა არის შონას ენის ერთ-ერთი დიალექტი, იგი გავრცელებულია სამხრეთ ნაწილში და ყველაზე მეტი ადამიანი საუბრობს ამ დიალექტზე. კარანგას დიალექტი იყოფა ქვედიალექტებდ, რომელიც შონას ხალხში გავრცელებულია ეთნიკური ჯგუფების მიხედვით: ვიქტორიას დუმა, ვიქტორიას ჯენა, ჩიბის მარი, გუტუს გოვერა, ჩილიმანზი, ვიქტორია და სხვ.  2. ზეზურუს გავრცელების არეალი : მრევა , მაზოე, სალისბური, ჰართლი, კარტერი და მარანდელასი. ასევე ზეზურუს დიალექტზე მოსაუბრე მცირე ჯგუფები აღმოჩენილია სხვა უბნებშიც, კერძოდ ლომაგუნდში. ზეზურუს ქვედიალექტებია: შავაშა სალისბურის უბანში, ჰარავა სალისბურისა და ჰართლის უბნებში, გოვა მაზოეში, ნოვე მრევასა და მარანდელაში, ჰერა, ნჯანჯა და ნობვუ კარტერში, მბირე მარანდელასში და ვაკვაზიმბა ლომანგუნდში. 3. კორეკორე გავრცელებულია ჩრდილოეთ შონაში. იგი იყოფა ქვედიალექტებად: ტავარა, შანგვე, კორეკორე, გოვა და ბუდჯა. ქვედიალექტი კორეკორე თავის მხრივ იყოფა ურუნგეს კორეკორედ (იგი ლინგვისტურად ყველაზე მეტად არის გამართული), სიპოლინოს კორეკორედ, სიპოლინოს თანდედ, დარვინის ნონგვე, მრევას ფანგვე. ტავარა გავრცელებულია დარვინის უბნის ჩრდილოეთ ნაწილში, სადაც ისინი უკვე შერეულნი არიან კორეკორეს დიალექტზე მოსაუბრე ხალხთან. შანგვეს ხალხი დასახლებულნი არიან სებუნგვეს უბანში. გოვას დიალექტზე მოასუბრე ადამიენბი სახლობენ კორეკორეს მახლობლად, ურუნგვეში და ასევე ჩრდილო-აღმოსავლეთ სებუნგვეში. ბუდჯას დიალექტი შეინიშნება მტოკოს უბანში, მცირე ჯგუფები მრევასა და მაკონიში. 4. მანკას დიალექტი ვრცელდება მაკონიში, ინიანგასა და როდეზიაში, ასევე აღმოსავლეთ აფრიკის სხვადასხვა მიდამოებში. მანიკას დიალექტზე მოსაუბრე ხალხი შეგვიძლია დავყოთ სხვადასხვა ჯგუფებად: უნგვე, ტევე და მანიკა. მანიკას აქვს ქვედალექტები: უნგამა, კარომბე, დომბა, ნიატვე, ბვუმბა, ჰერე, ჯინდვი და ბოკა. 5. ნდაუ აღმოჩენილია ძირითადად აღმოსავლეთ აფრიკაში, მაგრამ ამ დიალექტზე მოსაუბრე ხალხი ასევე ცხოვრობს მელსეტერში, ჩარტერში, გუტუს და ბიკიტას უბნებში. 6. კალანგას დიალექტი გავრცელებულია ძირითადად დასავლეთ შონაში, მასზე დიდად იგრძნობა ჩრდილოეთ შონას გავლენა. კალანგას ქვედიალექტებია: როზი, ნიაი და კალანგა. როზის სალაპარაკოდ ჯერ კიდევ იყენებს ძველი თაობა, ძირითადად ბიკიტას მცხოვრებნი. ხალხის ძალიან მცირე რაოდენობა საუბრობს ნიაის ტრადიციულ ენაზე, ისინი განსახლებულნი არიან ბუბის უბანში. ყველაზე მნიშვნელოვანი ქვედიალექტი თავად კალანგაა, რომელზეც საუბრობენ ბულალიმა-მანგვესა და ნიამანდჰლოვუს უბნებში, ასევე მცირე რაოდენობით ბეჩუანალენდის პროტექტორატშიც.

შონას ხალხის ენის დიალექტებსა და ქვედიალექტებს აერთიანებთ საერთო ლექსიკონი, საერთო ფონეტიკური მახასიათებლები - 5ხმოვნიანი სისტემა, ენაში 3 ძირითადი ტონის გამოყენება, სასისმიერი ფრიკატიული ბგერები, გარკვეული საერთო გრამატიკული მახასიათებლები, მაგალითად, ერთმარცვლიანი წინსართების სიჭარბე, ერთნაირი გრამატიკული დროის სისტემა, თვლის ათობითი სისტემა.

შონას ხალხიდან ყველა არ ლაპარაკობს შონას დიალექტზე. აღმოსავლეთის შონას დიალექტები მოექცა ტსონგას გავლენის ქვეშ, ხოლო კოლონის შონას დიალექტებზე დიდი გავლენა მოახდინა ნდებელემ. აღმოჩნდა, რომ ნდებელეს დიალექტზე  მოლაპარაკე 116,034 ადამიანიდან 48,659 არ იყვნენ ნდებელეს ჯგუფებიდან. ზეზურუ, სინდებლე და ინგლისური გამოიყენება ოფიციალური საქმეებისთვის ადმინისტრაციის მიერ.[8]

მსხვილფეხა საქონელის მნიშვნელობა 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მსხილფეხა საქონლის მნიშვნელობა შონას საზოგადოებაში სასიცოცხლოა. მას მრავალი დანიშნულება აქვს. პირველ რიგში კი აღსანიშნავია, რომ მათ, განსაკუთრებით ხარებს, იყენებენ სამუშაოდ. ეს ხდება შემდეგნაირად: ხარების წყვილებს აბამენ უღელში, რომელზეც მიმაგრებულია ჯაჭვი. ჯაჭვის ბოლოს არის კაუჭები, ისინი გამოიყენება უღელზე მარხილის ან რაიმე სხვა ტვირთის მისაბმელად. მარხილი არის ჩანგლისებრი, ხისგან დამზადებული მოწყობილობა, რომელზეც აწყობენ სხვადასხვა სახის ტვირთს და გადააქვთ დანიშნულების ადგილზე. გარდა მარხილისა უღელზე ჯაჭვის საშუალებით აბამენ ორთვალა ურემსაც და ასევე გუთანსაც, რომელიც მიწის დასამუშავებლად გამოიყენება.

გარდა ამ სამუშაო დანიშნულებისა, მსხვილფეხა საქონელი არის ერთ-ერთ მთავარი ფინანსური წყარო შონას საზოგადოებაში. დაუსაქმებელი ხალხისთვის მსხვილფეხა საქონლით ვაჭრობა სასიცოცხლო მნიშვნელობისაა. რამდენიმე ათწლეულის წინ, „რურას“, იგივე ქორწინების ანაზღაურება ხდებოდა საქონლით და დღესაც ქორწინება ვერ ჩაითვლება სრულყოფილად ერთი-ორი ცხოველის გარეშე პატარძლის მშობლებისათვის. თუ სიძის ოჯახს არ ჰყავს საქონელი მაშინ იგი ნებართვას ითხოვს დედოფლის მშობლებისაგან, რომ საქონელი ჩაანაცვლოს ფულით.

მსხვილფეხა საქონლის კიდევ ერთი დანიშნულებაა ველების ნაკელით მომარაგება. ხალხი, რომელსაც არ აქვთ სასუქების ყიდვის საშუალება, მთლიანად დამოკიდებულნი არიან საქონლის ნაკელზე.

მსხვილფეხა საქონელი შონას საზოგადოებას ამარგებს ერთ-ერთი ყველაზე ნოყიერი საკვებით - რძით. ძირითადად იყენებენ მას შემდეგ რაც აიჭრება და ამჟავდება. დღესდღეობით ახალ რძეს ჩაისთვის იყენებენ. ხანდახან ახალ რძეს წყლის მაგივრადაც იყენებენ სხვადასხვა კერძის დამზადებისას. რძით მომარაგების გარდა, მხვლიფეხა საქონელი ხორცის წყაროცაა.

მსხვილფეხა საქონელი, განსაკუთრებით კი ხარები გამოიყენება სხვადასხვა რიტუალში. აღსანიშნავია ხარის სულებისთვის შეწირვის რიტუალი.

საქონლის ტყავს ფართო გამოყენება აქვს თოკების დამზადებაშიც. როცა ტყავი ჯერ კიდევ ახალია მას აშრობენ მზეზე. შემდეგ ცოტა ხნს განმავლობაში ათავსებენ წყალში, რათა გაადვილდეს მისი დაჭრა. დაჭრის შემდეგ თოკებს რამდენიმე დღის განმავლობაში ამუშავებენ ზეთით იმისათვის, რომ იყოს უფრო რბილი და დამყოლი.

საქონლის ტყავისგან იმავე მეთოდით ამზადებენნ მათრახებს, დასარტყამ ინსტრუმენტებს, ქვეშსაგებს. ხარის სათესლე პარკს იყენებენ საფულედ ან თამბაქოს შესახვევად. საქონლის ხშირ ბეწვიან კუდს იყენებენ ექიმბაშები, ხოლო რქას ჩასაბერი ინსტრუმენტის დანიშნუებას აძლევენ და ის გამოიყენება სხვადასხვა რიტუალების მიმდინარეობისას.[9]

შონას ოჯახი 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ძალიან პატარა ასაკიდან ბავშვი სწავლობს , რომ ყველაფერი რაც მას აქვს უნდა გაუნაწლოს დას, ძმას ან ნებისმიერ ახლო ნათესავს. ამ ჩვევის გამოსამუშავებლად ოჯახის წევრები მიმართავენ შემდეგ ხერხს: დედა აძლევს თავის შვილს,მაგალითად, ერთ ნაჭერ მოხარშულ გოგრას, მოხარშულ სიმინდს და ეუბნება მას, რომ უნდა გაუნაწილოს თავის ძმას. თუკი ბავშვი განაწილებაზე უარს იტყვის მშობელი მას აუცილებლად დასჯის. ამ ყველაფერს მშობელი იმეორებს მანამ, სანამ ბავშვი არ ისწავლის განაწილებას. ამ ყველაფერს შესაძლოა იმდენად მიეჩვოს ადამიანი, რომ მან ვეღარ შეძლოს მიიღოს საკვები განაწილების გარეშე. როდესაც შონას ადამიანი რაიმეს საჭმელად მიდის, მას მიჰყავს და ან ძმა ან ტოვებს ნახევარ საკვებს ნათესავისთვის. ადამიანები ასევე დიდ ყურადღებას აქცევენ იმას, რომ მათ იმაზე მეტი არ შეხვდეთ, ვიდრე სხვას მისცეს. გუნდურად მოქმედება არ ეხება მხოლოდ საკვებს, არამედ შრომასაც. როდესაც ხვნის სეზონია ოჯახის წევრბი ზრუნავენ, რომ ყველას მინდორი იყოს მოხნული, თუკი რომელიმეს არ ჰყავს ხარი ან არ აქვს გუთანი, დანარჩენები უზრუნველყოფენ საჭირო ნივთით. თუკი კაცი წასულია სამუშაოდ ქალაქში, მის როლს ოჯახში მისი ძმა ასრულებს, მას ევალება ყველაფერი, რაც ოჯახში კაცს და აქვს ყველა ის უფლება, რაც თავის ძმას ექნებოდა.

შონას ოჯახებში გოგოს კონტროლის უფლება აქვთ მის დეიდასა და ბიძას. ისინი უფრო მეტად არიან გოგონას ქცევაზე პასუხისმეგებლნი, ვიდრე მისი მშობლები. ეს მათი მოვალეობაა. ორივეს, მაგრამ განსაკუთრებით დეიდას ევალება, რომ გოგონა აღიზარდოს და ჩამოყალიბდეს კარგ ცოლად. თუკი გოგონა რაიმე ცუდს და სამარცხვინოს ჩაიდენს მისი მშობლები, როგორც წესი, არაფერს მოიმოქმედებენ, ისინი საქმის კურსში ჩააყენებენ დეიდას და ბიძას და უკვე მათ ევალებათ გოგოს დარიგება თუ დასჯა.

როდესაც გოგონას ვინმე შეუყვარდება ვალდებულია გააცნობს იგი დეიდას, რომელიც გადაწყვეტს არის თუ არა ბიჭი ნამდვილი ვაჟკაცი. დეიდას უფლება აქვს დააშოროს წყვილი, თუკი ჩათვლის, რომ ბიჭი  ვერ შეძლებს კარგი ქმრობის გაწევას.

შონას კაცებს ძალიან დიდი მოვალეობის გრძნობა აქვთ და მკაცრად იცავენ ტრადიციებს, მიჰყვებიან ადათ-წესებს. თუკი მამაკაცი გარდაიცვლება, მისი ნათესავი მამაკაცები ვალდებულნი არიან არა მარტო მოუარონ მის ცოლსა და შვილებს, არამედ ერთ-ერთმა მათგანმა ცოლადაც შეირთოს ძმის ქვრივი.

ოჯახური ტრადიციებიდან მნიშვნელოვანია ვაჟიშვილის დამოკიდებულება და მოვალეობები მშობლების მიმართ. შონას ხალხის რწმენით, არავინ, ვინც თავს მშობლებს მიატოვებს, იმსახურებს სიცოცხლეს. ამიტომ ძმებს შორის რომელიმე, ძირითადად ყველაზე უმცროსი იღებს პასუხისმგებლობას და უვლის მათ მოხუც მშობლებს. ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ძმები არ ეხმარებიან მას. მათ არა მარტო მშობლების, არამედ ზოგადად წინაპრების მიმართ დიდი პატივისცემა ახასითებთ. ამას ადასტურებს მათი რწმენა, რომ ოჯახის უფროსი დაცული ვერ იქნება მანამ, სანამ არ ჩაატარებს შემდეგ რიტუალს: მან უნდა აიღოს ხის თეფში მასზე უნდა მოათავსოს რაპოკო ან კარიფი (მცენარეები), ხოლო შემდეგ მფარველობა უნდა სთხოვოს წინაპრებს. მხოლოდ ამის შემდეგ იგრძნობს იგი თავს დაცულად.[10][11]

ხელოვნება

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

პრეკოლონიურ პერიოდში ვიზუალური ხელოვნება არ იყო განვითარებული, შედარებით უფრო გვიან კი ფართოდ გავრცელდა ხესა და ქვაზე კვეთა. ულამაზესია მათი ქვის სკულპტურები. [12]

რაც შეეხება მუსიკას, აქ ყველაზე მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტები თეთრკანიანთა მოსვლამდე იყო დაფდაფი და მბირა, იგივე ხელის პიანინო. დაფდაფი ბევრად უფრო პოპულარული იყო, ვინაიან ძალიან ცოტა ცეკვა და რიტუალი თუ სრულდებოდა მის გარეშე. დაფდაფი იყო სამი სახის - მაღალი ნუმბა, საშუალო დანდი და პატარა მიტო. რაც შეეხება მბირას, მას ძირითადად ათავსებენ გოგრაში, ასე ხმა უფრო მკვეთრდებოდა და ფართოვდებოდა. მბირა შედგება ოცდაათზე მეტი ლამაზად მჟღერი მეტალის ჯოხებისაგან, რომელიც დამაგრებულია ხის საყრდენზე. იკვრება თითებით, ძირითადად ცერით. ეს ორი ინსტრუმენტი გამოიყენებოდა რიტუალების დროს და მათზე მხოლოდ კაცები უკრავდნენ. არსებობდა სხვა ინსტრუმენტებიც, მაგალითად, ჩიპენდანი, მუკუბე და სხვა, თუმცა ისინი დიდად გავრცელებულნი არ იყვნენ.[13][14]

შონას კულტურაში ერთ-ერთი გამორჩეული დარგია სახოტბო პოეზია. არსებობს მისი სამი ძირითადი ფორმა. პირველი არის კლანის სახოტბო. იგი არის კლანის წევრების შესაფერისი საქებარი ლექსები და მისი შინაარსი დამოკიდებულია თავად კლანის ტრადიციებსა და ურთიერთობებზე. მეორე ტიპის სახოტბო ლექსი განიხილავს ადამიანურ ღირებულებებს და მორგებულია უფრო ინდივიდებზე, ვიდრე მთლიანად კლანზე. ხოლო ლექსის მესამე ფორმა შეიცავს ერთგვარ ტრაბახს. აქ ავტორი აქებს თავის თავს.[15]

ქორწინება

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

არსებობს მრავალი მეთოდი შონაში ქირწინებისა მათ შორისაა ძალიდატანებითი, მატრილოკალური, (გულისხმობს ქირწინების შემდეგ მამაკაცის საცხოვრებლად ქალის საზოგადოებაში გადასვლას) და ბევრი სხვადასხვა ტიპის პატრილოკალური ქორწინება, რომელიც მოიცავს მამაკაცის ოჯახიდა გარკვეული ქონების ქალის ოჯახში გადატანას.

მატრილოკალურ ქორწინებაში მამაკაცი, როგორც წესი, მისი მეუღლის ოჯახს ემსახურება მანამ სანამ თავისი ქალიშვილები არ გაიზრდებიან, გათხოვდებიან და მათი გათხოვების სანაცვლოდ მიღებული ქონება არ გადაეცემა ბაბუას დედის მხრიდან. მხოლოდ ამის შემდეგ ეძლევა მამაკაცს საკუთარი, დამოუკიდებელი კარმიდამოს ჩამოყალიბების შესაძლებლობა.  ამ ტიპის ქორწინება ხდება მაშინ, როდესაც მამაკცი არის იმდენად ღარიბი, რომ არ შეუძლია ქონების მიცემა მომავალი მეუღლის ოჯახისათვის ან არის მეორე შემთხვევა, როდესაც მამა ათხოვებს საკუთარ ქალიშვილს ისეთ მამაკაცზე, რომელსაც გააჩნია გარკვეული ქონების გადაცემის შესაძლებლობა, თუმცა მაინც თანხმდება ასეთ თანაცხოვრებას. ასეთ შემთხვევაში მამაკაცი ხშირად ჯილდოვდება საკუთარი ქალიშვილის გათხოვების შემდეგ მიღებული ქონებით.

პატრილოკალური ქორწინების დროს ძველად ქონების გადაცემაში ხშირად იგულისხმებოდა რამდენიმე თხა, თოხები ან გარკვეული მონეტები, რომლებსაც არანაირი ეკონონმიკური ღირებულება არ გააჩნიათ. შედარებით მოგვიანებით დაიწყეს ქონების სახით ფულის ან მსხვილფეხა რქოსანი საქონლის გადაცემა. ქონების, გადასახადის გადახდის ოდენობა და დრო დამოკიდებული იყო რეგიონსა და ქორწინების სახეზე - იყო ეს მშობლების თანხმბოს გარეშე გაპარვა, ბავშვობაში დანიშვნა თუ ორი ოჯახის მიერ გარიგებით.

მამაკაცის ოჯახი სიხარულით იღეებს ოჯახიდან გამოქცეულ ქალს და თანხმობის მისაღებად იწყებს მის ოჯახთან მოლაპარაკებას. საბოლოოდ თანხმობის გამოხატულებად ითვლება სიმბოლური საჩუქრების მიღება - თოხი ან თოხები ქალის მამისთვის და მძივები მამის დისთვის. ქორწინების აღიარებამდე ქონების განკუთვნილი ნაწილი ეგზავნება ქალის მამას.[16]

ქორწინებისთვის მზადება 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

გოგონასა და ბიჭის მოზრდილობისთვის მზადება იწყება მომწიფების ასაკიდან. მათ ასწავლიან, რომ პარტნიორის შერჩევისას ყველაზე მნიშვნელოვანი კლანისა და ქვეკლანის გათვალისწინებაა. გავრცელებული აზრის თანახმად ადამიანს, რომელიც არ ქორწინდება რაღაც სჭირს. ასევე ითვლება, რომ მამაკაცს, რომელსაც მხოლოდ ქალიშვილები ჰყავს სულ გაბრაზებულია და სწორედ ამის გამო პოლიგამია გამართლებულია.

გოგონებს ასწავლიან, რომ ისინი უნდა იყვნენ ქმრის დამჯერნი. სახლი, რომლეშიც იბადებიან არ არის მათი, რადგან მოვა დრო, ისინი გათხოვდებიან და ექნებათ საკუთარი სახლი. როდესაც გოგონა მომწიფდება, მას ბებიასთან აგზავნიან, სადაც იღებს ცოდნას იმის შესახებ თუ როგორ უნდა მოიქცეს ის ქორწინების შემდეგ და როგორ უნდა მოუაროს შვილებს.

უკვე გაზრდილი ბიჭი შირად მიდის დედის მხრიდან ბაბუასთან ან ბიძასთან. თუ ის უკვე დანიშნულია დედეს მხრიდან ბებიასთან რჩება.  აქ მას ბებია ასწავლის როგორ უნდა მოუაროს ცოლსა და ბავშვებს ქორწინების შემდეგ. ის სწავლობს, რომ კაცი არის მათი დამცველი და საჭიროების შემთხვევაში ისინი აუცილებლად უნდა დაიცვას. ასევე ასწავლიან მეუღლის მშობლებისა და ნათესავების პატივისცემას.[17]

რას ეძებს მამაკაცი ქალში? 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მამაკაცს უნდა, რომ მისი მომავალი მეუღლე იყოს საშუალო სიმაღლის, ჯარგად ფორმირებული წვივებით. მისი სახე უნდა იყოს ლამაზი, კარგი ფორმის ცხვირით, თუმცა არა ისეთი გასაოცარი, რომ სხვა კაცის ყურადღება მიიქციოს. ქალის კანის ფერი შეიძლება იყოს შავი ან უფრო ღია. მისი კბილები უნდა იყოს თეთრი და სუფთა, იმავე ფერისა, როგორიც თვალის თეთრი ნაწილია. მისი ყოფა-ქცევა უნდა იყოს კარგი და უნდა ლაპარაკობდეს რბილად, ნაზად. მისი მკერდი არც ძალიან დიდი უნდა იყოს და არც ძალიან პატარა.

ქალმა უფროსებს უნდა აჩვენოს საკუთარი ღირსება. ის უნდა იჯდეს ისეთ ღირსეულ პოზოში, როგორიც ქალს შეეფერება. ჯდომისას მისი სახე მიწისკენ უნდა იყოს მიმართული. მისი კაბა მუხლს 10 სანტიმეტრით უნდა სცდებოდეს. მან მორიდებულობა უნდა გამოიჩინოს.[18]

რას ეძებს ქალი მამაკაცში?

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

თუ შესაძლებელია ქალი უნდა გათხოვდეს კარგი რეპუტაციის ოჯახში. კაცი განისჯება მამამისისა და დედამისის რეპუტაციით. გავრცელებული აზრია, რომ თუ მშობლებს კარგი რეპუტაცია აქვთ, მაშინ შვილიც კარგი იქნება. თუ ბიჭის მშობლები ერთმანეთს არ ეჩხუბებიან, მაშინ მათ შვილსაც კარგი ხასიათი ექნება. თუ ოჯახს საკვები საკმარისად აქვს, ითვლება, რომ ისინი ბევრს მუშაობენ. ქალი მამაკაცში ეძებს სიძლიერესა და მუშაობისას მოხერხებულებას. უმთავრესი ყურადღება ექცევა არა მამაკაცის გარეგნულ სილამაზეს, არამედ მის გულკეთილობასა და ხასიათს.

ქორწინებამდე გოგონას ბებია ასწავლის როგორ უნდა მოიქცეს ქორწინების შემდეგ მის მეუღლესთან. გათხოვებისას გოგონას დედამისი 4 საგანს ატანს: 1. დიდი ქოთანი; 2. პატარა თიხის ქოთანი; 3. ყელიანი გოგრისგან დამზადებული ქოთანი ზეთით; 4. ხის თეფში. ქალის სიკვდილის შემდეგ ეს ოთხი განსაკუთრებული ნივთი უკან უნდა დაბრუნებოდა ოჯახს. ცოლ-ქმარს ერთი გადასაფარებელი ეხურათ ძილის დროს, თუმცა მენტრუალური ციკლის დროს ქალს ცალკე გადასაფარებელი ჰქონდა.[19]

აკრძალული ქორწინება 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ენდოგამური ქორწილი შონას ხალხში აკრძალულია კერძოდ, თუ წყვილი ერთი და იგივე კლანისა (მატაპო)[20] და ქვე-კლანის (სიდავო)[21] წარმომადგენელია მათ შორის სექსუალური კავშირი აკრძალულია, თუმცა მხოლო კლანის იგივეობა არ კრძალავს ქორწინებას. ზოგიერთ ტომში ქორწინება აკრძალულია მაშინაც კი, როდესაც წყვილის ოთხ მშობელში ან 8 ბებია-ბაბუას შორის კლანი და ქვე-კლანი ერთმანეთს ემთხვევა. ეს წესი მოქმედებს ბიძაშვილ-მამიდაშვილებს შორისაც.[22]

ქვრივის მემკვიდრეობა 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

როდესაც მამაკაცი გარდაიცვლება, მის ქვრივს აქვს გარკვეული თავისუფლება მეუღლის არჩევისას, თუმცა ეს არჩევანი გარდაცვლილის ნათესავ კაცებს შორის უნდა მოხდეს. ახლო ნათესავმა უნდა აიღოს პასუხისმგებლობა ქვრივად დარჩენილ ქალსა და მის შვილებზე. ეს მამაკაცი შეიძლება იყოს გარდაცვლილის უფროსი ან უმცრო ძმა, მისი ბიძა ან შვილი სხვა მეუღლიდან.[23][24]

განქორწინება

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

შონას უმრავლეს ტომებს შორის მამაკაცს შეუძლია დაშორდეს ცოლს ნებისმიერი მიზეზის გამო, რომელსაც ის მიიჩნევს საკმარისად. ის უბრალოდ ქალს უკან ატანს მონეტას და გარკვეულ განცხადებას, რომ მას ეს ქალი აღარ სურს ცოლად და ასე სრულდება ქორწინება. იმ შემთხვევაში თუ მიზეზი უსაფუძვლოა ქალის მამამ შეიძლება უარი თქვას გადასახადის დაბრუნებაზე. ოჯახის მიტოვება და სიღარიბე არის ყველაზე გავრცელებული სასჯელი; ღალატი ხშირ შემთხვევაში დავიწყებულად ჩაითვლება თუ შეთავაზებულ იქნება კომპენსაცია, თუმცა უწინ მკვლელი ქმარი გამართლდებოდა თუ მოღალატე ცოლს უშუალოდ ფაქტზე წაასწრებდა. მეთაურის ცოლთან ღალატს თან სდევდა მკაცრი სასჯელები. ტომის ჩვეულებრივ წევრთა შემთხვევაში თუ მამაკაცი აღიარებდა მიყენებულ ზიანს და ქალს მისგან შვილი ეყოლებოდა, ეს კაცი მის შვილს ანიჭებდა გარკვეულ უფლებებს და აძლევდა კლანის სახელს.

ქალს შეუძლია დაშორდეს ქმარს თუ ის არის უნაყოფო და უარყოფს შვილის გაჩენის გამო ცოლის სხვასთან თანაცხოვრების უფლებას; თუ ქმარი წინასწარ განზრახვით და მტკიცებულებების გარეშე ადანაშაულებს ცოლს ჯადოსნობაში; თუ ქმარმა მოკლა უახლოესი ნათესავი და ჩაიდინა უჩვეულო დანაშაული.

ქორწინებამდე მიღებული ქონების უკანდაბრუნების საკითხი და რაოდენობა დამოკიდებულია იმაზე თუ რამდენი შვილი ეყოლა წყვილს.[25]

მედიცინა

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ტრადიციული წარმოდგენები მედიცინის შესახებ 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

შონას ხალხის აზრით დაავადებებს შეიძლება ჰქონდეს ნორმალური და ანომალური მიზეზები. დაავადებები, როგორებიცაა ხველება, გაციება, ოდნავი ტემპერატურა, მუცლის და თავის ტკივილი ითვლება ნორმად, რადგან ისინი ცალკეული ადამიანის ცხოვრებაში დროდადრო გამოვლინდება და სწრაფად და სრულად ქრება. ამ დაავადებების მკურნალობა შეიძლება ტრადიციული სამკურნალო საშალებებით. ამგვარ სიტუაციაში ძირითადად სამკურნალო საშუალების არჩევა დამოკიდებულია თითოეული წამლის ღირებულებაზე, ხელმისაწვდომობასა და პაციენტის ცოდნაზე მოსალოდნელი შედეგის შესახებ. როდესაც თავის ან მუცლის ტკივილი დიდი ხნის განმავლობაში გრძელდება ის უკვე ჩვეულებრივ დაავადებად აღარ ითვლება. როდესაც თავისა და მუცლის ტკივილი წამალზე არ რეაგირებს მიიჩნევა, რომ ეს დაავადება ანომალური მიზეზებით უნდა იყოს გამოწვეული. შონას ხალხს სჯერა, რომ ამგვარ დაავადებებს წინაპრების სულები, გაბრაზებული სულები, უცხო სულები ან ჯადოქრები უგზავნიან. უცხო სულად ითველბა უცხო კლანელი ადამიანის სული, რომელიც მიტოვებული, მარტო გარდაიცვალა ან ტრადიციის შეუსაბამოდ დაკრძალეს.[26]

ანომალური დაავადებების სოციალური გამომწვევი მიზეზები 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

შონას ხალხს სჯერა, რომ მათი გარდაცვლილი ნათესავების სულები სიკვდილის შემდეგაც კი ინტერესდებიან მათი შთამომავლების ცხოვრებით. ისინი თვლიან, რომ მათი გარდაცვლილი ნათესავების სულები ყოველთვის იცავენ მათ ბოროტებისგან და ეხმარებიან ყოველდღიური პრობლემების გადაჭრაში. ისინი ინტერესდებიან მათი შთამომავლების ყოფაქცევით და ცუდად მოქცევის შემთხვევაში სასჯელს სწორედ მათ მიაწერენ, მაგალითად, თუ ადამიანი დაქორწინდება საკუთარ ნათესავზე ან ვერ შეასრულებს რიტუალს თავისი გარდაცვლილი ახლობლებისთვის, წინაპრის სული მას სასჯელის სახით გარკვეულ დაავადებას გამოუგზავნის ან ზოგ შემთხვევაში სიკვდილითაც კი დასჯის.

ყველაზე მნიშვნელოვანი წინაპართა სულები ესენია კლანისა და ოჯახის, რომლებიც ინტერესდებიან მათი შთამომავლობის ყოველდღიური ცხოვრებით. მძიმე დაავადებებისა ან მსგავსი პრობლემის წარმოშობის შემთხვევაში ოჯახს თავიანთი წინაპრების სულებს მედიუმის საშუალებით შეუძლიათ დაუკავშირდნენ, მაგალითად, თუ კაცი დაუკავშირდა სულებს შვილის ავადმყოფობის გამო, მას მედიუმმა შიძლება უთხრას, რომ სულები გაბრაზებულნი არიან იმის გამო, რომ ბვშვის მამამ ქორწინების გადასახადი სრულად არ გადაიხადა. ამ შემთხვევაში ბავშვის მამამ მდგომარეობის გამოსასწორებლად მსხვერპლი უნდა შესწიროს გაბრაზებულ სულს და ჰქონდეს იმედი, რომ მის დანაშაულს აპატიებენ.[27]

მკურნალთა კვალიფიკაცია 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

შონას ხალხში არსებობს ორი ძირითადი გზა იმისათვის, რომ ადამიანი გახდეს მკურნალი. პირველ შემთხვევაში სჯერათ, რომ მათ მკუნალობის ნიჭი მემკვიდრეობით მიიღეს გარდაცვლილი მკურნალი წინაპრისგან, უცხო მკურნალის სულისგან ან ორივესგან ერთად. მეორე შემთხვევაში ადამიანიები სასწავლებლად მიდიან მკურნალებთან.[28]

განკურნებს მეთოდები 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

მედიცინის შესახებ შონას ხალხს თავისი შეხედულება აქვს. მათთვის მედიცინა არ არის მხოლოდ სხეულის განსაკურნებელი საშუალება, არამედ ეს არს საშუალება გააკონტროლო საკუთარ თავში ისეთი რაღაცები, რისი გაკონტროლებაც სხვა შემთხვევაში შეუძლებელი იქნებოდა. ძველად მედიცინას უამრავი დანიშნულებით იყენებდნენ: კუდიანებისა და გრძნეულებისგან თავდასაცავად, გამოცდების ჩასაბარებლად, სასურველი ადამიანის სიყვარულის მოსაპოვებლად, მოსავლის სწრაფად მისაღებად, ჯადოქრობისთვისაც კი.

თანამედროვე შონას ტრადიციული მედიცინაში განკურნების 3 ტიპი არსებობს. პირველი ეს არის მარტივი მედიცინა, რომლის გამოყენება ნებისმიერს შეუძლია ელემენტარული დაავადებების განსაკურნებლად. ისეთების როგორიცაა: თავის ტკივილი ან გაციება. დანარჩენი განკურნების მეთოდების გამოყენება შეიძლება მხოლოდ გარკვეული ცერემონიის მიმდინარეობის პერიოდში. მათი გამოყენება უკვე ყველას არ შეუძლია, ამ პროცესისთვის სპეციალურად უნდა იქნეს შერჩეული გამოცდილი მედიცინის მცოდნე, რათა ყველაფერმა წესების დაცვით ჩაიაროს. არსებობს სამედიცინო მეთოდები, რომელთან დაკავშიებითაც შონას ხალხს აქვს გასხვავებული რწმენები. სწამთ, რომ მათ აქვთ უნარი გადაარჩიონ ადამიანები, იმის მიხედვით თუ ვინ იმსახურებს გამოჯანმრთელებას და ვინ არ არის ამის ღირსი. მათთან ერთად არსებობს სხვა სახის სამედიცინო მეთოდები: პრევენცული მედიცინა (როდესაც ზომების მიღება დაავადების გამოვლენამდე ხდება) და ტკივილის გაყუჩება.

შონას ხალხის ტრადიციულ მედიცინაში ბევრი განკურნების გზა არსებობს. ერთ-ერთი საშუალებაა სხვადასხვა სასმლის ან საჭმლის მომზადება, ამ გზას ირჩევენ მაგალითად, როდესაც სურთ ნაყოფირების გაზრდა. ამისთვის იღებენ ფქვილს რომელსაც ურევენ შვრიის ფაფას და შემდეგ აჭმევენ პაციენტს. აღსანიშნავია, რომ გარკვეული დაავადებებისგან განსაკურნებლად იყენებდნენ ინჰალაციას. წყალში ათავსებდნენ წამალს , წყალს ადუღებდნენ და უკვე ორთქლის სახით აწვდიდნენ ადამიანის ორგანიზმს. ამ ხერხით მკურნალობდნენ ასთმას. შონას ხალხი ბავშვის ჯანმრთელობის შსანარჩუნებლად და დაავადებებისგან თავის ასაცლებლად იყენებენ შემდეგ მეთოდს: მკურნალი 5 განსხვავებულ ფესვებს ყრის წყალში, შემდეგ პატარა ბავშვმა უნდა იბანაოს ამ წყალში დღეში ორჯერ 6 დღის განმავლობაში, თუ ავად არ გახდა ყველაფერი რიგზეეა და მკურნალობა წყდება, ხოლო თუ სუსტი ჯანმრთელობა აღმოაჩნდა და დაავადდა ამ მკურნალობის მეთოდს განაგრძობენ.[29][30]

რელიგია

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ზოგადი წარმოდგენები რელიგიაზე

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

პირველ რიგში, მაშინ როდესაც შონას რელიგიაზე ვსაუბრობთ ნამდვილად მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ შონაზე მოსაუბრე ხალხი ძირითადად მონოთეისტია და მათი რელიგია საკმაოდ კომპლექსურია. იგი გართულებულია რადგან, მიუხედავად იმისა, რომ მათ სწამთ ღმერთის, ამასთან სჯერათ, რომ მათი ცხოვრების ნებისმიერი დეტალი საგვარეულო სულების მიერ კონტროლდება, მაგალითად, იმ შემთხვევაში როდესაც ადამიანის დედა ან მამა გარდაიცვლება, იგი იძახებს შესაბამისად დედის ან მამის ხაზის წინაპრებს. შონას მოსახლეობა დარწმუნებულია იმაში, რომ როდესაც ადამიანი გარდაიცვლება მისი სული აგრძელებს ხეტიალს მანამ, სანამ მას არ მისცემენ თავისი შვილების დაცვის ნებართვას.

მაშინ, როდესაც ადამიანი გარდაიცვლება, მისი ნათესავები ერთად იკრიბებიან და ერთად ატარებენ დაწვის რიტუალს. ზოგადად, შონას მოსახლეობას სჯერა, რომ ადამიანს აქვს ორი ჩრდილი: პირველი თეთრი ჩრდილია და ის სულთან ასოცირდება , ხოლო მეორე, შავი ჩრდილი ძირითადად ხორციელებას უკავშირდება. დაწვის რიტუალის ჩატარებიდან გარკვეული პერიოდის გასვლის შემდეგ, თეთრი ჩრდილი სამყაროს უკვე რომელიმე ქვეწარმავლის ან ძირითადად მატლის სახით მოევლინება. შეიძლება ითქვას, რომ გარდაცვლილის ნათესავები ვალდებულნი არიან საფლავთან მივიდნენ და ნახონ გაჩნდა თუ არა ამ ადგილას მატლი, შემდეგ კი ამის შესახებ დანარჩენებს შეატყობინონ. მას შემდეგ, რაც მატლი სამარხიდან გამოძვრება იწყება ჩვეუებითი ცერემონიალი. ეს, როგორც წესი, ადამიანის გარდაცვალებიდან 6-12 თვის შემდეგ ხდება.

საკმაოდ უჩვეულოდ ხდება ხალხის სტუმრობა საფლავთან. ნათესავები იწყებენ ლუდის მოხარშვას და შემდეგ სხვებს ეპატიჟებიან, რათა ერთად ჩაატარონ “კუროვა გუვას” ცერემონიალი. ეს ცერემონიალი  კი მდგომარეობს შემდეგში: ლუდს მოაპკურებენ საფლავზე და შემდეგ გარდაცვლილის ერთ-ერთი ნათესავი წარმოთქვამს სპეციალურ სიტყვას. იგი ესაუბრება გარდაცვლილის სულს და სთხოვს მას სახლში დაბრუნებასა და მისი შვილების დაცვას. გარდა ამისა, იგი პირობას დებს, რომ მას ნებისმიერ სურვილს აუსრულებს, რათა სული შინ ბოროტი ენერგიითა და ცუდი განწყობით არ დაბრუნდეს.[31]

რიტუალი მამაკაცის სახლიდან მოშორებით გარდაცვალების შემთხვევაში

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ცალკეული ტრადიცია არსებობს იმ შემთხვევაშიც, როდესაც მამაკაცი სახლიდან მოშორებით გარდაიცვლება. თუ მამაკაცი თავისი სოფლიდან შორს გარდაიცვლება და მას იქვე დაწვავენ, მისი ორი თანასოფლელი, უმეტეს შემთხვევაში მისი ორი ძმა ვალდებულნი არიან წავიდნენ იმ ადგილას, სადაც თავიანთი ძმა დაწვეს. ორივე მათგანი სამარეს ხელის გულით უნდა შეეხოს და გარდაცვლილს საკუთარი თავი ახლიდან წარუდგინოსდა გააცნოს. ამის შემდეგ ისინი იღებენ ცოტაოდენ ნიადაგს და მას ტანსაცმელში იყრიან , ამით ისინი ამბობენ რომ გარდაცვლილი შინ წაიყვანეს. ნიადაგის სოფელში ჩატანის შემდგომ, ისინი გარდაცვლილის ნათესავებს და ოჯაცის წევრებს ატყობინებენ ამ ამბავს და ყველანი ერთად ქოხში იკრიბებიან. შეკრების შემდეგ ნიადაგს ძირს ყრიან და ხალხი ერთხმად იწყებს ტირილსა და გოდებას, ისე როგორც ეს დაკრძალვის დროს ხდება. იმ შემთხვევაში თუ მამაკაცი სოფლისგან მოშორებით გარდაიცვლება, თუმცა მისი ადგილსამყოფელი უცნობია უკვე სხვა ცერემონია ტარდება. ამ შემთხვევაში მისი ნათესავები უკვე შინ ელოდებიან გარკვეულ ნიშანს, მაგალითად ვინმეს ავად გახდომას.[32]

შონას უმთავრესი ღმერთი 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

შონას მოსახლეობას ასევე ჰყავს ზებუნებრივი შესაძლებლობების მქონე ღმერთი, რომელიც  არის დედამიწის სულიერი განმკარგავი და კაცობრიობის შემქმნელი.  იგი საკმაოდ აქტიურად ერევა ადამიანების საქმიანობაში და ამასთან მან შექმნა ადამიანებისაგან შემდგარი სამღვდელოებაც. იგი სხვა კულტებისგან განსხვავებით არ არის ადამიანის შორეული წინაპარი, რადგან მას ადამიანის სახით არასოდეს უარსებია.  მისი მთავარი დანიშნულებაა დასაჯოს ადამიანები სხვადასხვა ცოდვის გამო, როგორიცაა, მაგალითად, სისხლის აღრევა. შონას კულტურის მიმდევრებისთვის სისხლის აღრევა ბუნებისთვის წინააღმდეგობის გაწევისა და უკვდავყოფისთვის ხელის შეშლის ტოლფასია.

მისი სამღვდელოება შედგება როგორც მამაკაცებისგან, ისე ქალბატონებისგან. რელიგიური პირები ძირითდად მთებში ცხოვრობენ და მათგან ხშირად ისმის ლოცვისა და თავიანთი ღმერთის დიდების ხმაც. აღსანიშნავია ისიც, რომ ზემოთ ხსენებულ მღვდლებს ჰყავთ რამდენიმე ქალბატონი, რომლებიც წესის თანახმად აკურთხეს, როგორც თავიანთი ღმერთის ამქვეყნიური ერთგული  მეუღლეები.[33]

ყველაზე პატივსაცემი სული შონას ოჯახებში 

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

ჩვენ უკკვე გავიგეთ იმის შესახებ, რომ შონას მოსახლეობას სჯერა სულის არსებობის, გარდაცვალების შემდეგ, ამასთან მათი აზრით სულს შეუძლია გავლენა მოახდინოს ცოცხალ მოსახლეობაზე. ამ შემთხვევაში საინტერესო იქნება ვისაუბრით იმაზე თუ რომელი სულია ყველაზე მნიშვნელოვანი და “გავლენიანი” მათ შორის. ყველაზე პატივსაცემი სული არის ოჯახის უფროსის, ანუ გარდაცვლილი მამის ან ბაბუის სული. ითვლება, რომ ის ოჯახი, რომელიც მას ჰყავდა სწორედ მისი შექმნილია და მისი გარდაცვალების შემდეგაც აგრძელებს არსებობას. ნებისმიერ დროს, როდესაც მისი ოჯახის წევრები ერთად შეიკრიბებიან, ისინი მუდამ გრძნობენ გარდაცვლილი ოჯახის უფროსის გავლენას. ამავდროულად თავად სულიც, მათი აზრით, გრძნობს დიდ პასუხისმგებლობას და ცდილობს იდეალურად შეინარჩუნოს სიმშვიდე მის ოჯახში. გარდაცვლილის ოჯახის წევრებს საშუალება აქვთ ნათელმხილველის დახმარებით გაესაუბრონ ოჯახის უფროსის სულს. რა თქმა უნდა, მნიშვნელოვანია გარდაცვლილის სულის პატივისცემაც, პატივისცემაში კი იგულისხმება ის, რომ ყოველწლიურად მისი შთამომავლები უნდა გავიდნენ მის საფლავზე და იქაურობა მათ მიერ გამოხდილი ლუდით მოაპკურონ. ეს ყველაფერი ოჯახის მამრობითი სქესის წარმომადგენლების მოვალეობაა, ხოლო რაც შეეხება ქალბატონებს, მათ მარცვლეული უნდა დაფქვან და სპეციალურად განკუთვნილ ქოთნებში მოათავსონ. ეს ცერემონია, როგორც წესი, იწყება ლუდის მომზადების წინა დღეს, როდესაც ოჯახის უფროსი წევრები იკრიბებიან და სულს ცერემონიის შესახებ ატყობინებენ. ღამით გარდაცვლილის ოჯახის წევრები ასრულებენ ცეკვას სულის პატივსაცემად, ცეკვავენ ახალგაზრდა გოგონები და ბიჭებიც, რათა სული კარგ ხასიათზე დააყენონ. მომდევნო დღეს, დილით, ნათესავთა რიცხვი კიდევ უდრო იზრდება და მათ თან მოაქვთ ლუდი. მსგავსი ცერემონიები ყოველწლიურად ტარდება, რათა სული არ გაბრაზდეს და თავის ოჯახს ყურადღება არასოდეს მოაკლოს.[34]

ცერემონიები ბუნებრივ მოვლენებთან და ქალის გათხოვებასთან დაკავშირებით

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

შონას მოსახლეობა ცერემონიებს არა მხოლოდ სულთან კავშირის დასამყარებლად ატარებს. მომდევნო ცერემონია ძირითადად ზაფხულის დადგომამდე ტარდება, მაშინ როდესაც გვალვებია მოსალოდნელი და ამ ბუნებრივ მოვლენასთან დაკავშირებული რიტუალის მთავარი დანიშნულება წვიმის თხოვნაა. შონას ჰყავს თავისი ნათელმხილველი სვიკირო, რომელიც სწორედ წვიმასა და ბუნებრივ მოვლენებზეა პასუხისმგებელი. საინტერესოა ისიც, რომ მან არასოდეს არ უნდა მოიჭრას თმა, რადგან მოჭრის შემთხვევაში წვიმა არ წამოვა მანამ, სანამ თმა საწყის სიგრძეს არ მიაღწევს. რაც შეეხება მის ჩაცმულობას, ის ვალდებულია, რომ მხოლოდ წითელი და შავი სამოსი ატაროს ყოველდღიურად. მნიშვნელოვანია, ის ფაქტიც, რომ იგი საოცრად დიდი რეპუტაციით სარგებლობს მოსახლეობაში და არავის აქვს უფლება მას დაუმორჩილებლობა გამოუცხადოს. მისი მთავარი მოვალეობაა დაესწროს სპეციალურად მისთვის, სხვადასხვა ტომებში გამართულ ცეკვებს. ამ ზეიმზე იგი იღებს სხვადასხვა საჩუქრებსაც, როგორებიცაა: სხვადასხვა მარცვლეული, ქათმები და თხები. როდესაც ტომს გვალვის საშიშროება ემუქრება, ხალხი მიდის სვიკიროსთან და მას ცერემონიის ჩატარების თხოვნით მიმართავს. როგორც წესი, წვიმა უკვე ცერემონიის მსვლელობის დროს იწყება, თუმცა არასოდეს წვიმს იმ ადგილას სადაც თავად სვიკირო ზის. როგორც შონას მოსახლეობა ამბობს, წვიმა ყოველთვის თავს არიდებს მათ ნათელმხილველს.[35]

კიდევ ერთი ცერემონია, რომელიც საკმაოდ დიდ ხნის ისტორია და გამოყენება აქვს, თუმცა დღესდღეობით დიდი პოპულარობით აღარ სარგებლობს, არის ქვრივი ქალისთვის ახალი ქმრის პოვნის ცერემონია. იმ შემთხვევაში თუ მამაკაცი გარდაიცვლება და მას ცოლი ან ცოლები დარჩება, მისი ახლო ნათესავი ვალდებულია პასუხისმგებლობა აიღოს ქალსა და შვილებზე. ის შეიძლება იყოს გარდაცვლილის უფროსი ან უმცროსი ძმა ან ბიძა. ცერემონიის დღეს ქვრივი ქალები სხედან ჭილობებზე და მათთან ახლოს სხედან მათი მომავალი საქმროები. ისინი ამბობენ სხვადასხვა ლოცვებს მათი ქმრისა და მისი წინაპრებისთვის, ხოლო შემდგომ უკვე დიდი ყურადღებითა და დაკვირვებით არჩევენ მათთვის სასურველ საქმროს. არჩევის შემდგომ ცოლები ვალდებულნი არიან თავიანთ გარდაცვლილი ქმრის სულს შეატყობინონ, რომ ისინი უკვე უსაფრთხოდ გრძნობენ თავს. თავისთავად, ახალი ქმარი პასუხისმგებლობას იღებს გარდაცვლილის ცოლზე, მის შვილებზე და მასვე რჩება გარდაცვლილის ქონებაც.[36]

რიტუალები

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]

შონას კულტურა მდიდარია სხვადასხვაგვარი რიტუალებით, რომლებიც მნიშვნელოვანი მოვლენების აღსანიშნავად ტარდება, თუმცაღა რაც არ უნდა სამწუხარო იყოს, დღესდღეობით, ევროპული გავლენის წყალობით მრავალმა მათგანმა შეწყვიტა არსებობა. შემორჩა ზოგიერთი მნიშვნელოვანი რიტუალი, რომელთა შორის არის მუკვერერე.

ეს არის რიტუალი, როცა ხალხი ითხოვს წვიმის მოსვლას. იშვიათია იგი ტარდებოდეს ზაფხულამდე, ძირითადად გამოიყენება გვალვის პეროდში. წვიმაზე პასუხისმგებელია სვიკირო, კაცი რომლის გრძელი თმაც არასდროს არ უნდა შეიჭრას. თუ ასე მოხდება, მანამ არ გაწვიმდება სანამ სვიკიროს თმა არ გაიზრდება. იგი ატარებს მხოლოდ შავ და წითელ ტანისამოსს და არავინ ეურჩება. მისი მთავარი საქმეა დაესწროს ტომის მიერ მისთვის დადგმულ ცეკვებს. მუსიკისთვის მთავარი ინსტრუმენი არის დაფდაფი და მბირა. რაც შეეხება შესაწირ მსხვერპლს, ეს არის ძირითადად მარცვლეული და პატარა ზომის ცხოველები და ფრინველები, როგორიცაა, მაგალითად, თხა ან ქათამი.[37]

როდესაც გვალვა დაიწყება ხალხი ატყობინებს სვიკიროს, რომ მათ სურთ ცერემონიის ჩატარება. ისიც აძლევს ნებართვას და იწყება უშუალოდ რიტუალი. საბოლოო ჯამში წვიმა ძირითადად ამ რიტუალის განმავლობაში იწყება, მაგრამ არასდროს ეცემა იმ ადგლას, სადაც სვიკირო ზის. შონას სწამს, რომ წვიმა ყოველთვის თავს არიდებს სვიკიროს.[38]

არსებობს კიდევ ერთი საინტერესო - სახელის მიცემის ტრადიცია. როდესაც ზრდასრული ადამიანი გარდაიცვლება მის სახელს აძლევენ ვინმე სხვას, რათა ეს პიროვნება არ დაივიწყონ. ჩვეულებრივ სახელს აძლევენ გარდაცვლილთა შვილიშვილებს. ასაკიანი ხალხი ასეთი დღისთვის ყიდულობს შავ ტანსაცმელს, ხოლო თუ ქალია მაშინ შავ მძივსაც. უშუალოდ ცერემონიის დღეს ადამიანი, რომელმაც უნდა მიიღოს სახელი ჯდება ქვეშსაგებზე და ოჯახის უფროსი ამბობს: ახლა შენ ხარ ოჯახის მამა, თუ ჩვენ რაიმე დაგვჭირდება, მოგმართავთ შენ. მოწიწებით გევედრებით დაგვიცავი. ამის შემდეგ შემოაფარებს შავ ტანსაცმელს და წარუდგენს ოჯახის წევრებს.[39]

ასევე არსებობოს სულებისთვის ხარის შეწირვის ტრადიცია, რაც ნიშნავს იმას, რომ თითოეულ ოჯახს უნდა ჰყავდეს ერთი ისეთი ხარი, რომელიც არც ხნავს და არც კლავენ. ის, შეიძლება ითქვას, რომ სულებისთვისაა. როდესაც ხარი სულს დასჭირდება ტარდება რიტუალი, რომელზეც ამზადებენ ლუდს და კლავენ ამ ხარს. სტუმრები სვამენ მის სისხლს, ჭამენ ღვიძლის ნახევარს და სხვა ნაწილებს უმად. მთელი ღამის განმავლობაში მღერიან სახოტბო სიმღერებს, ლოცულობენ და სვამენ ლუდს.

მნიშნელოვანია მარომბოს ტრადიცია ანუ სულებისადმი სამადლობელი მოსავლისათვის. ეს რიტუალი ტარდება, როცა მოსავალი მწიფდება, ძირითადად მარტისა და აპრილის შუაში. ამ ცერემონიამდე ბავშვებს აკრძალული აქვთ მოსავალზე შეხებაც კი. როდესაც მოსავალი მწიფდება ტომის მთავარი აგროვებს თითოეული სახეობის ნიმუშს, ყრის ხის ძირას და მიმართავს ყვავებს: აქ არის შენი საკვები, მოერიდე ჩვენს ველებს. შემდეგ მიდიან მუჰაჩას ხესთან, მთავარი იჩოქებს და ევედრება ვაძიმუს: დაგვეხმარე, რომ მოვიშოროთ ყვავები და მოსავალი იყოს ჯანსაღი. ამის შემდეგ უკვე შესაძლებელია მოსავლის აღებაც.[40]

სქოლიო

[რედაქტირება | წყაროს რედაქტირება]
  1. ↑ Bourdillon, M., "Shona." World Encyclopedia. 2005, & "Shona." Oxford Dictionary of Rhymes. 2007. (1996). Shona. Retrieved July 06, 2016, from http://www.encyclopedia.com/topic/Shona.aspx
  2. ↑ Beach, D. N. 1980. “Shona & Zimbabwe 900-1850: An Outline Of Shona History.” London: Heinemann. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-044.
  3. ↑ Bourdillon, M., "Shona." World Encyclopedia. 2005, & "Shona." Oxford Dictionary of Rhymes. 2007. (1996). Shona. Retrieved July 06, 2016, from http://www.encyclopedia.com/topic/Shona.aspx
  4. ↑ Kuper, Hilda. 1954. “Shona.” Shona And Ndebele Of Southern Rhodesia, By Hilda Kuper. The Ndebele. By A.J.B. Hughes And J. Van Velsen. London: International African Institute. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-001.
  5. ↑ Holleman, J. F., Elizabeth Colson, and Max Gluckman. 1959. “Some ‘Shona’ Tribes Of Southern Rhodesia.” Seven Tribes Of British Central Africa. Manchester, Eng.: Manchester University Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-015.
  6. ↑ Chavunduka, G. L., Michael Gelfand, and R. S. Roberts. 1978. “Traditional Healers And The Shona Patient.” Zambeziana. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-019.
  7. ↑ Kuper, Hilda. 1954. “Shona.” Shona And Ndebele Of Southern Rhodesia, By Hilda Kuper. The Ndebele. By A.J.B. Hughes And J. Van Velsen. London: International African Institute. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-001.
  8. ↑ Kuper, Hilda. 1954. “Shona.” Shona And Ndebele Of Southern Rhodesia, By Hilda Kuper. The Ndebele. By A.J.B. Hughes And J. Van Velsen. London: International African Institute. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-001.
  9. ↑ Dore, Langton, Clive Kileff, and Peggy Kileff. 1970. “Uses Of Cattle In Shona Society.” Shona Customs; Essays By African Writers. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-027.
  10. ↑ Mathias, Mlambo Manyezu, Clive Kileff, and Peggy Kileff. 1970. “Importance Of The Ancestors And The Installation Of A Chief.” Shona Customs; Essays By African Writers. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-034.
  11. ↑ Mhondoro, Lameck, Clive Kileff, and Peggy Kileff. 1970. “Sharing And Family Unity.” Shona Customs; Essays By African Writers. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-039.
  12. ↑ Bourdillon, M. F. C. 2014. “Culture Summary: Shona.” New Haven: Human Relations Area Files. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-000.
  13. ↑ Bourdillon, M. F. C. 2014. “Culture Summary: Shona.” New Haven: Human Relations Area Files. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-000.
  14. ↑ Kahari, George P. 1981. “History Of The Shona Protest Song: A Preliminary Study.” Zambezia9 (2). Salisbury: 79–101. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-046.
  15. ↑ Fortune, G. (George), and Aaron C. Hodza. 1974. “Shona Praise-Poetry.” Bulletin Of The School Of Oriental And African Studies 37. London: 65–75. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-047.
  16. ↑ Kuper, Hilda. 1954. “Shona.” Shona And Ndebele Of Southern Rhodesia, By Hilda Kuper. The Ndebele. By A.J.B. Hughes And J. Van Velsen. London: International African Institute. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-001.
  17. ↑ Gelfand, Michael. 1979. “Growing Up In Shona Society: From Birth To Marriage.” Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-023.
  18. ↑ Gelfand, Michael. 1979. “Growing Up In Shona Society: From Birth To Marriage.” Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-023.
  19. ↑ Gelfand, Michael. 1979. “Growing Up In Shona Society: From Birth To Marriage.” Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-023.
  20. ↑ Holleman, J. F. 1969. “Shona Customary Law: With Reference To Kinship, Marriage, The Family And The Estate.” Manchester: Manchester University Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-022.
  21. ↑ Holleman, J. F. 1969. “Shona Customary Law: With Reference To Kinship, Marriage, The Family And The Estate.” Manchester: Manchester University Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-022.
  22. ↑ Kuper, Hilda. 1954. “Shona.” Shona And Ndebele Of Southern Rhodesia, By Hilda Kuper. The Ndebele. By A.J.B. Hughes And J. Van Velsen. London: International African Institute. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-001.
  23. ↑ Kuper, Hilda. 1954. “Shona.” Shona And Ndebele Of Southern Rhodesia, By Hilda Kuper. The Ndebele. By A.J.B. Hughes And J. Van Velsen. London: International African Institute. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-001.
  24. ↑ Sango, Peter, Clive Kileff, and Peggy Kileff. 1970. “Some Important Ceremonies.” Shona Customs; Essays By African Writers. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-038.
  25. ↑ Kuper, Hilda. 1954. “Shona.” Shona And Ndebele Of Southern Rhodesia, By Hilda Kuper. The Ndebele. By A.J.B. Hughes And J. Van Velsen. London: International African Institute. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-001.
  26. ↑ Chavunduka, G. L., Michael Gelfand, and R. S. Roberts. 1978. “Traditional Healers And The Shona Patient.” Zambeziana. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-019.
  27. ↑ Chavunduka, G. L., Michael Gelfand, and R. S. Roberts. 1978. “Traditional Healers And The Shona Patient.” Zambeziana. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-019.
  28. ↑ Chavunduka, G. L., Michael Gelfand, and R. S. Roberts. 1978. “Traditional Healers And The Shona Patient.” Zambeziana. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-019.
  29. ↑ Chavunduka, G. L., Michael Gelfand, and R. S. Roberts. 1978. “Traditional Healers And The Shona Patient.” Zambeziana. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-019.
  30. ↑ Gelfand, Michael, and Robert C. (Robert Clarkson) Tredgold Sir. 1956. “Medicine And Magic Of The Mashona.” Cape Town: Juta and Co. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-008.
  31. ↑ Zvarevashe, Ignatius M., Clive Kileff, and Peggy Kileff. 1970. “Shona Religion.” Shona Customs; Essays By African Writers. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-030.
  32. ↑ Gelfand, Michael, and M. Hannan. 1977. “Spiritual Beliefs Of The Shona: A Study Based On Field Work Among The East-Central Shona.” Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-004.
  33. ↑ Kuper, Hilda. 1954. “Shona.” Shona And Ndebele Of Southern Rhodesia, By Hilda Kuper. The Ndebele. By A.J.B. Hughes And J. Van Velsen. London: International African Institute. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-001.
  34. ↑ Bourdillon, M. F. C. 1976. “Shona Peoples: An Ethnography Of The Contemporary Shona, With Special Reference To Their Religion.” Shona Heritage Series. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. 
  35. ↑ Sango, Peter, Clive Kileff, and Peggy Kileff. 1970. “Some Important Ceremonies.” Shona Customs; Essays By African Writers. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-038.
  36. ↑ Sango, Peter, Clive Kileff, and Peggy Kileff. 1970. “Some Important Ceremonies.” Shona Customs; Essays By African Writers. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-038.
  37. ↑ Sango, Peter, Clive Kileff, and Peggy Kileff. 1970. “Some Important Ceremonies.” Shona Customs; Essays By African Writers. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-038.
  38. ↑ Sango, Peter, Clive Kileff, and Peggy Kileff. 1970. “Some Important Ceremonies.” Shona Customs; Essays By African Writers. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-038.
  39. ↑ Sango, Peter, Clive Kileff, and Peggy Kileff. 1970. “Some Important Ceremonies.” Shona Customs; Essays By African Writers. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-038.
  40. ↑ Sango, Peter, Clive Kileff, and Peggy Kileff. 1970. “Some Important Ceremonies.” Shona Customs; Essays By African Writers. Gwelo, Rhodesia: Mambo Press. http://ehrafworldcultures.yale.edu/document?id=fs05-038.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/შონა“-დან