Fontan

Fontan — jasalma basım astında joqarıǵa atılıwshı suw aǵımı, jáne onı payda etiwshi qurılıs. Dáslep fontannan ishimlik suwı dáregi retinde de paydalanılǵan, keyinirek qala maydanları, saray hám baǵlardı bezew, hawanı salqınlastırıw quralı retinde qollanılǵan. Fontanlar qudıq, bulaq, suw saqlaǵısh sıyaqlı suw imaratları menen baylanıslı. Arxitektorlar tárepinen fontanda aǵar suwdıń kórkem-estetikalıq tárepleri hám shıpalıq qásiyetke iye ekenligi kórsetilgen.

Ellinizm dáwirinde arxitekturalıq orayın belgilewde terek, háykel menen bir qatarda fontanlar da áhmiyetli orın tutqan (Gerkulanumlaph "terrasa" úyleri hám basqalar). Kóbinese saltanatlı etip qurıladı. Fontanlardıń bezew tárepi Batıstaǵı músinshilik dóretpeleri menen bezetilgen Madinash azZahra saray kompleksi, jez hám altınnan islengen al-Humro sarayı fontanları da óz sáwleleniwin tapqan. Shax. Abbas dáwirinde Isfahon (Iran) qıyabanında kóplegen suw saqlaǵıshlardı fontanlar janlandırıp turǵan (XashtBihisht kóshki ortasındaǵı 8 qırlı suw saqlaǵıshı da qurılǵan. F., Chihel sutun kóshkide suw saqlaǵısh múyeshlerindegi ústinge islengen arıslan formasındaǵı mramor háykeli fontanları). Evropada Oyanıw dáwiri hám Barokko dáwirlerinde saray baǵlarda fontanlar zárúrli orın iyelegen (Mıs, Tivolidegi d' Est'ye villası (1550-72), arxitektorı P.Ligorio).

Klassitsizmning saltanatlı fontanları (Versaldaǵı Úlken kanal, Appolon hám Laton fontanları, Petrodvoretspagi Úlken kaskad sıyaqlılar) ataqlılıǵı menen ajıralıp turadı. Turkiyadaǵı fontanlar — bulaqlar úy diywalına tutas bosaǵa sıyaqlı yarım sheńber shertek yamasa rotonda ishine qurılǵan. XVIII-ásirden fontanlar ashıq maydanlarda murabba, kópmúyeshli yamasa sheńber sızılmalı etip qurılǵan mramor menen qaplanıp, ıqsham kóriniske iye bolǵan; betleri ravoklar, jez tor menen bezelgen (Mıs, Turkiyanıń Topqopu sarayındaǵı fontan).

Orta Aziyada fontan qurılısı XIV-XV-ásirlerde keń rawajlanǵan. Ámir Temur baǵlarında islengen fontanlar haqqında jazba maǵlıwmatlar saqlanǵan. Bul fontanlarǵa suw arnawlı úskeneler (ılaydan islengen ıdıs trubalar) den kelip, suw saqlaǵıshlarǵa túsip salmalar arqalı sırtqa aǵıp shıqqan. Suw saqlaǵısh átirapı hár túrli reńdegi mramor taslar, ráń-báreń gúller súwreti menen bezetilgen. Suw saqlaǵıshlarǵa quyılatuǵın salmalardıń qırǵaqları da mramor taslar menen qaplanǵan. Qoljazba kitaplar (Mıs, Nizamiydiń "Xamsa", Baburdıń "Baburnama" hám basqalar) ǵa islengen miniatyuralarında fontan úlgileri sáwlelendirilgen.

Ózbekstanda fontan, tiykarınan, mádeniyat hám dem alıw baǵlarında, qala maydanlarında, jámiyetlik ımaratları aldında qurılǵan (Mıs, Tashkenttegi teatr maydanı(1947); Xadra maydanı(1952-53); Nawayıdaǵı "Farhod" hám "Ózbekstan dáryaları"(1970) h.b. Ǵárezsizlik maydanındaǵı fontanlar(1970-74) úlken texnikalıq múmkinshilikke iye bolǵan, qatar súmekli, ájayip tábiyat kórinisli quramalı injenerlik imaratı esaplanadı.

Házirgi zaman fontanları pán-texnika jetiskenlikleri tiykarında qurılmaqta, aqsham waqtı olar hárekettegi reńli nurlar menen jaqtılandırıladı. Suwdıń sıldırlı dawısı muzıkalıq sesler menen muvofiklashtiriladi.

Derekler

ÓzME, Birinshi tom, Tashkent, 2000-jıl