КСРО үкіметі
.svg)
КСРО үкіметі (кеңес үкіметі, КСР Одағының үкіметі) — Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының жалпы әкімшілік құзыретіндегі мемлекеттік басқарудың орталық органының жалпылама атауы.
Кеңес дәуірінде белгілі бір мекеменің ресми атауы ретінде «КСРО үкіметі» терминін қолданғанда оның емлесі бас әріптермен жазылатын. Кеңес Одағы мәнмәтіндегі «үкімет», «кеңестік үкімет» тіркестері және олардың туындылары бұрын қолданылған және қазіргі уақытта, әдетте, көбінесе КСРО мемлекеттік билік пен басқарудың бүкіл жиынтығына сілтеме жасау үшін - бейресми түрде қолданылады.
Әртүрлі жылдар ішінде КСРО үкіметі келесідей аталды:
- 1922 жылы 30 желтоқсаны — 1923 жылы 6 шілдесі — РКФСР халық комиссарлар кеңесі;
- 1923 жылы 6 шілдесі — 1946 жылы 15 наурызы — КСРО халық комиссарлар кеңесі;
- 1946 жылы 15 наурызы — 1991 жылы 14 қаңтары — КСРО министрлер кеңесі;
- 1991 жылы 14 қаңтары — 26 желтоқсаны — КСРО министрлер кабинеті;
- 1991 жылы 28 тамызы — 20 қыркүйегі — КСРО халық шаруашылығын жедел басқару комитеті;
- 1991 жылы 20 қыркүйегі — 14 қарашасы — КСРО Республикааралық экономикалық комитеті;
- 1991 жылы 14 қарашасы — 26 желтоқсаны — Экономикалық қоғамдастықтың Мемлекетаралық экономикалық комитеті.
Терминнің шығу тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]«Үкімет» сөзі КСРО құру туралы шартта да, 1924 жылғы КСРО Конституциясында да кездеспейді; дегенмен, КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің ресми баспа басылымдарының атауларында «Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Үкіметі» деген тіркес олардың бүкіл өмір сүрген уақытында (1924 жылдан бастап 1946 жылға дейін) қолданылған. Тек 1936 жылы КСРО Конституциясының қабылдануымен ғана бұл термин ресми КСРО Халық Комиссарлар Кеңесін «КСРО Үкіметі» деп аталуында қолданысқа енді. 1977 жылғы Конституцияда бұл дәстүр сақталды; елдің негізгі заңының мәтінінде «КСРО Министрлер Кеңесі» және «КСРО Үкіметі» деген атаулар синоним ретінде қолданылған. 1990 жылы 26 желтоқсанда КСРО Конституциясынан бұл термин жойылды, бірақ оны қолдану тәжірибесі сақталды. Сонымен, «КСРО Министрлер Кабинетi туралы» 1991 жылғы 20 наурыздағы № 2033-1 КСРО Заңында КСРО Министрлер Кабинетi КСРО Үкiметi деп аталады.
Бағыныштылық және мәртебесі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]КСРО үкіметін елдің мемлекеттік билігінің жоғарғы органдары – КСРО ОАК (1923-1938 жж.), КСРО Жоғарғы Кеңесінен (1938-1991 жж.) құрылып тікелей осы органдарға, сондай-ақ КСРО Президентіне (1990-1991 жж.) есеп берді.
1936-1990 жылдар аралығында КСРО Үкіметі Кеңес Одағында мемлекеттік басқарудың жоғары органы мәртебесіне ие болды.
Үкімет басшысы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Кеңес Одағы үкіметінің басшысы лауазымы басқа елдердегі премьер-министрдің қызметімен көп жағдайда ұқсас болды. Әртүрлі жылдары КСРО үкіметі басшысының өкілеттігі өзгеріп отырды, бірақ тұтастай алғанда бұл лауазымды атқарған адам КСРО үкіметінің қызметіне жетекшілік етті, оларды үкімет құрамына енгізу үшін кадрларды жинады және басқару құқығына ие болды және шұғыл жағдайларда мемлекеттік басқарудың жекелеген мәселелері бойынша шешімдер қабылдау құқығы болды. Үкімет басшысының орталық мемлекеттік органдардың басшыларын өз бетінше тағайындауға және қызметтен босатуға құқығы болмады; бұл құқық заң шығарушы биліктің жоғарғы органына тиесілі болды.
Кеңес үкіметінің басшысын тағайындауды КСРО-ның жоғары мемлекеттік органы – КСРО ОАК (1923-1938 жж.), ал 1938-1990 жылдары – КСРО Жоғарғы Кеңесі жүзеге асырды. 1990 жылдан бастап үкімет пен оның басшысы тікелей КСРО Президентіне есеп бере бастады, алайда үкімет басшысын қызметке тағайындау КСРО Жоғарғы Кеңесімен келісуді қажет етті.
КСРО мемлекеттік басқарманың орталық органдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]КСРО мемлекеттік басқарудың орталық органдары Кеңес Одағының мемлекеттік басқару жүйесінің өзегі болды. КСРО орталық мемлекеттік органдарының жүйесіне келесі мекемелер кірді:
- жалпы басқару құзыретінің жоғарғы орталық органы (КСРО үкіметі)
- салалық және қызметтік басқарманың орталық органдары (халық комиссариаттары (1922–46), министрліктер (1946–91), мемлекеттік комитеттер мен мемлекеттік агентіктер)
- КСРО үкіметінің орталық мекемелері
КСРО үкіметі салалық және қызметтік басқарма орталық органдарының басшылары мен үкіметтің кейбір мекемелерінің басшыларынан құрылды.
- КСРО үкіметінің мекемелері
КСРО үкіметі одақтық үкіметке жүктелген КСРО Конституциясы және елдің басқа заңдарының атқарымдарын жүзеге асыру үшін қажетті мемлекеттік мекемелерді (бюроларды, инспекцияларды, комиссияларды, комитеттерді, басқармаларды, агенттіктерді және т.б.) құруға, қайта құруға және таратуға конституциялық құқыққа ие болды. КСРО үкіметінің құрамына үкіметке бағынатын мемлекеттік басқару органдарының көзқарасы бойынша кейбір маңызды басшылары — мысалы, Жоғары білім жөніндегі комитетінің (1936-46), Орталық статистика басқармасының (1957-91) және т.б. басшылары кірді.