Сарай-Берке

Сарай Берке
Мәртебесі	Алтын Орданың екінші астанасы
Мемлекет	Алтын Орда
Қазіргі жері	Ресей, Волгоград облысы
Қалануы	1260 жыл (1330)
Қалаушы	Берке хан
Деректерде атала бастады	1330 дан кейін
Басқаша атаулары	Жаңа Сарай
Қиралды	1395 жыл (1502 жылы толық босады)
Қиралу себебі	Әмір Темір жорықтарының салдары

Сарай-Берке (Жаңа Сарай, Сарай әл Джедид) — Алтын Орда мемлекетінің екінші астанасы, 1260 жылы Берке хан салдырған. Ол XIV ғасырдың басынан XV ғасырға дейін елорда болып тұрды. Қаланың қираған орны Еділ өзенінің бойында, қазіргі Волгоград облысы Царев ауылының маңында алғашқысынан біршама жоғары орналасқан.

Тарихы

А. Ю. Якубовскийдің айтуынша, Сарай-Беркені Алтын Орда билеушісі Берке құрды (шамамен 1260), ал Өзбек хан тұсында мемлекет астанасы Сарай-Батудан (Ескі сарай) Сарай-Беркеге (Жаңа сарай) көшірілді.

В.Л.Егоров Якубовскийдің көзқарасын дәлелденбеген деп атай отырып, археологиялық деректер мен жазба деректер Сарай әл-Джедидтің кеш - 1330 жылдары пайда болғанын көрсетеді. Ибн Арабшахтың айтуынша, қала 63 жыл өмір сүрген, сондықтан оның негізі 1332 жылы қаланған.

1334 жылы Алтын Ордаға барған Ибн Баттута Бату негізін салған қалаға қатысты Сарай-Берке атауын қолданады. Егоров Сарай-Берке Сарай-Батудың басқа атауы деп болжайды.

Сарай-Беркенің гүлденген кезі 14 ғасырдың бірінші жартысына жатады.

1361 жылдан кейін, «Ұлы дүрбелең» дәуірінде қала хан тағына үміткерлердің әртүрлі қолдарына өтіп, 1395 жылы Әмір Темір Тоқтамыспен соғыс кезінде оны қиратты.

1402 жылы Сарай-Берке қалпына келтірілді, бірақ бұрынғы сән-салтанатына енді жете алмады.

1769-1770 жылдары осы жерлерді зерттеуші С.Г.Гмелин былай деп жазды:

Ұлы Татарияның бұл астанасын 1462 жылы Христос дүниеге келгеннен кейін ұлы князь Иван Васильевич қиратып, оны ноғайлар бірнеше жылдан кейін жермен-жексен еткені тарихтан белгілі. Ал қалмақтар Ресей империясына жақындай түскен кезде қаланы сән-салтанатты кезінде көрдік дейді.

Шамамен 1469 жылы қалаға Афанасий Никитин келеді, ол бұл туралы өзінің «Үш теңіз арқылы жүру» атты саяхат жазбасында атап өткен.

1471 жылы Сарай-Беркені Вятка үшқұйнық қарақшылары басып алып, тонады.

1480 жылы князь Ноздроват-Звенигород қаланы талқандады, ал 1502 жылы Қырым ханы Меңлі Герей жаулап алғаннан кейін қала толығымен бос қалды.

1623-1624 жылдары мәскеулік көпес Федот Котов Еділдің төменгі ағысымен Парсыға жасаған сапарында былай деп жазды:

Ахтубада Алтын Орда орналасқан, онда Астрахань құрылғанға дейін көп уақыт бұрын патша сарайы, палаталар, үйлер мен мешіттер салынған - бәрі тастан жасалған, ал қазір бұл ғимараттардың бәрін бұзып, тастары Астраханға тасылған.

Орналасуы

Бір гипотеза бойынша Сарай-Берке Еділдің тармағы Ахтубаның сол жағалауында, Волгоград облысы , Ленин ауданы, Царев ауылының жанында орналасқан, алайда Царевское қалашығы болып табылатын елді мекен Гүлістан қаласының қирандылары болуы мүмкін дейтін болжам бар. Яғни оның Сарай-Беркемен еш байланысы жоқ.

А.В.Пачкаловтың 21 ғасырдың басында жүргізген зерттеулері бойынша Сарай-Берке Астрахань облысы, Харабалин ауданы, Селитренное ауылы маңындағы Селитренное елді мекені, өйткені онда 13-14 ғасырдың басындағы кезеңдегі теңгелер табылмаған.

Зерттеулер

Сарай-Беркеге зерттеу жұмыстарын 1843 — 51 жылдары А.В. Терещенко, 1922 жылы Ф.В. Боллод, 1959 — 67 жылдары Г.А. Федоров-Давыдов жүргізген. Өзбек хан таққа отырғаннан кейін (1312 — 1341) Алтын Орданың астанасы Сарай-Беркеге көшірілді. Қаланың гүлденген уақыты 14 ғасырдың 1-жартысы. Бердібек ханның бұйрығымен қалада мешіт, медресе, мазарлар салынған. Археологиялық қазба барысында металл өңдейтін ұсталардың шеберханалары ашылды, сондай-ақ тері мен тоқыма ісінің дамығандығы анықталды. Қалада саудагерлер маңызды рөл атқарған. Бұхара, Самарқанд, Үргеніштен өздерімен бірге ислам дінінің идеяларын ала келген олар бүкіл Алтын Орда халқының мұсылмандықты қабылдауына әсер етті.