Хакасия

Ресей Федерациясының субъектісі
Хакасия Республикасы Республика Хакасия хақ. Хакас Республиказы
Хакасия туы Хакасия елтаңбасы
Елордасы	Абакан
Жер аумағы	46-шы
Барлығы % су беті	61 569 км² 0,8
Жұрты	71-ші
Барлығы Тығыздығы	▲533 025 (2013) 8.66 адам/км²
ЖАӨ	69-шы
Барлығы, ағым. баға Жан басына шаққанда	93,7 млрд руб. (2010) 137,8 мың руб.
Федералды округ	Сібір
Экономикалық аудан	Шығыс Сібір
Мемлекеттік тілі	Хакасша, Орысша
Үкімет төрағасы	Валентин Коновалов
Жоғарғы Кеңестің төрағасы	Владимир Штыгашев
РФ субъектісінің коды	19
ISO 3166-2 бойынша коды	RU-KK
Уақыт белдеуі	MSK+4 (UTC+8)

Хакасия немесе Хакас Республикасы (хақ. Хакас Республиказы) — Ресей Федерациясының құрамындағы ұлттық-мемлекеттік құрылым. Хакасия жері Шығыс Сібірдің оңтүстік бөлігінде орналасқан.

Халқы және этникалық құрамы

Жерінің аумағы 61,9 мың км², халқы 523,7 мың адам (2010). Ұлттық құрамы: орыстар — 428 мың (81,7%), хакастар — 64 мың (11,9%), немістер — 6 мың (1,14%), украиндар — 5 мың (0,9%), татарлар — 3,1 мың (0,58%), қырғыздар — 1,9 мың (0,35%), чуваштар — 1,8 мың (0,34%), т.б.

Негізгі мәліметтер

Астанасы — Абакан қаласы. Мемлекеттік тіл — орыс және хакас тілдері. Негізгі заңы — қолданыстағы РФ Конституциясын басшылыққа ала отырып қабылданған конституция. Осы құжатқа сәйкес Хакасия “парламенттік-атқарушылық” басқару пішімін таңдады. Атқарушы биліктің басшысы — бүкілхалықтық дауыс берумен сайланатын төраға, ол парламент арқылы халыққа есеп береді.

Табиғаты және климаты

Хакасияның жер бедері таулы (Кузнецк Алатауы мен Абакан жотасы, Батыс Саянның солтүстік беткейі, биіктігі 2930 м) және төбелі жазық (оңтүстігінде — Минуса қазаншұңқырын, солтүстігінде Чулым (Шұлым) — Енисей қазаншұңқырын қамтиды) болып бөлінеді. Климаты қатаң континенттік. Қаңтар айының орташа температурасы –15, –20°С, шілдеде 17 — 20°С болады. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері далалық зонада — 300 — 700 мм, таулы-тайгалық зонада 1500 мм-ге дейін. Ірі өзендері — Енисей (Абакан саласымен), Чулым, Томь. Көптеген тұщы (Қара, Фыркал, Иткөл) және тұзды (Беле, Шира) көлдер бар. Топырағы шым ормандық, күлгін, қара. Жерінің 40%-ын орман алып жатыр. Аумағын жан-жануарлар мен құстардың көптеген түрлері (көртышқан, ақкіс, құндыз, тиін, ақ қоян, қасқыр, түлкі, аю, бұлдырық, саңырау құр, самырсын торғай, т.б.) мекендейді. Су айдындарында балықтың бірнеше түрлері (мень, оңғақ, шортан, нәлім, т.б.) бар.

Қазба байлықтары

Хакасияны “жақұтты өлке” деп атайды. Мұнда 140 кен орны бар. Тас көмір, темір кені, титан, кобальт, қорғасын, мырыш, мыс, уран, алтын мен күміс қоры мол. Хакасия — Ресейдегі басты молибден мен мәрмәр өндіруші ел.

Тарихы

Ежелгі Хакасия

Хакасия жерін адам баласы ерте кезден, тас ғасырынан мекендеген. Олардың аң және балық аулап күнелткенін дәлелдейтін археологиялық ескерткіштер мол. Б.з.б. 2-мыңжылдықтың соңында жергілікті тұрғындар егін шаруашылығымен айналысқан. Б.з.б. 4 — 3 ғ-лардың соңында жергілікті халық динлиндер темірді қолдана бастады. Ғалымдардың топшылауынша, динлиндер угор тілінде сөйлеген. Б.з.б. 2 — 1 ғ-ларда олардың түркі тілдес тайпалармен араласа сіңісуінің нәтижесінде чяньгундар немесе Енисей (Енесай) қырғыздары пайда болды. Аралас тайпалар археологияда Таштық мәдениеті деген атпен белгілі мәдениет жасады. Осы кезеңде олар Қытаймен байланыс орнатты. 6 — 10 ғ-ларда қырғыздар басқарған хакастың біріккен ежелгі мемлекеті құрылды (Қытай деректерінде “қырғыз” сөзі “хягас” — хакас болып аталған (қ. Қырғыз қағандығы). Олар Орхон түріктерімен (555 — 754), ұйғырлармен (745 — 840) соғысты. Ұйғыр қағандарын талқандаған қырғыздар 924 ж. қидандардың қысымына ұшырап, бұрынғы жеріне ығысты. Мал өсіру, егін егумен шұғылданды. Қолөнер түрлері темір, алтын, қалайы, т.б. өндіру мен өңдеу жақсы дамыған. 8 — 11 ғ-ларда олар Тибетпен, Орталық Азиямен және арабтармен сауда байланысын орнатты. Осы кездегі хакас тілі түрікше (қырғызша) болғанын дәлелдейтін көптеген жазба ескерткіштер бар. 1209 ж. біріккен хакас (қырғыз) мемлекетін моңғолдар құлатты. Хакастардың 13 — 17 ғ-лар аралығындағы тарихы туралы деректер мардымсыз. 17 ғ-да Тыва, Алтынсары, Алтыр және Езер, алғашқы Хакас (қырғыз) князьдіктері құрылды. Хакас ұлысына моңғол және жоңғар хандары, Ресей патшалығының жіберген казактары тыныштық бермеді. 17 ғ-дан бастап Сібірді игере бастаған Ресей өкіметі Енисей қырғыздарын (хакастар) ығыстырып, 1604 ж. Томск, 1622 ж. Мелецк, 1628 ж. Краснояр қалаларын, 1641 ж. Ачинск түрмесін салды. Ресей отаршылдары мен жоңғарлардың қысымына қатар ұшыраған жергілікті халықтың көпшілік бөлігі Алтай таулары арқылы Тянь-Шань өлкесіне қоныс аударып, қазіргі қырғыздарға қосылды. Қалған хакастар отар елге айналып, шұрайлы жерлерге орыстар жаппай қоныстана бастады. Алғашқы кен орындары, сауда нүктелері ашылды. Хакастар “көшпелі бұратаналар” деп аталды.

XX-ғасырдағы Хакасия

1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін 1918 — 1923 ж. елде азамат соғысы жүрді. 1923 ж. 14 қарашада Хакас ұлттық уезі, 1925 ж. 25 мамырда Хакас округі құрылды. 1930 ж. 20 қазанда ол РКФСР-дың Красноярск өлкесінің құрамындағы “Хакас автономиялық облысы” атанып, орталығы Абакан қаласы болды. 1920 — 30 ж. Кеңес Одағын шарпыған репрессия Хакасияны да қамтыды. екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында майданға 57311 адам аттанып (елдегі әрбір бесінші тұрғын), оның 18830-ы қаза тапты. Соғыстан кейін елде индустриалды кәсіпорындар құрылып, 1970 — 1980 жылдары энергетикалық өнеркәсіп пен түсті металлургия күшті дамыды. 1991 ж. шілдеде РФ-ның арнайы заңымен Ресей құрамындағы егемен Хакас Кеңестік Социалистік республикасы құрылды. 1992 ж. қаңтарда ол Хакасия Республикасы атанды. Республиканың негізгі құқықтары, уәкілеттері мен міндеттемелері туралы декларация жарияланды. 1995 ж. 25 мамырда Хакасия конституциясы қабылданды. Заң шығарушы және атқарушы билік атынан Хакасия Жоғарғы Кеңесі төрағасы мен Министрлер кеңесінің төрағасы РФ-ның федерация кеңесіне қатысады. Байырғы тұрғындар арасында қоғамдық ұйым — “Чоң чоби” (халықтық жиналыс) үлкен беделге ие. Бұл ұйым өнеркәсіпті аймақты игеру нәтижесінде азшылыққа айналған хакас халқының мәдениетін өркендете дамыту, этнос пен тілді сақтап қалу мұратын жақтайды.

Ресей Банкінің Хакасияға арнаған естелік ақшасы

Әкімшілік-аумақтық бөлінісі

Әкімшілік-аумақтық құрылым шеңберінде Хакас Республикасы келесі әкімшілік-аумақтық бірліктерді қамтиды:

• Республикалық маңызы бар 5 қала: Абакан, Абаза, Саяногорск, Сорск, Қаратас,
• 8 аудан, оның ішінде:
  • 83 ауылдық кеңес және 1 қоныс кеңесі (орталығы аттас ауылдық елді мекендерде: мекендер, ауылдар, қоныстар, аалахтар бар)
  • 4 кент (қоныс кеңесі):

Республиканың муниципалдық құрылымы шеңберінде Хакасияның әкімшілік-аумақтық бірліктерінің шекарасында 100 муниципалды құрылым құрылды, оның ішінде:

• 5 қалалық аймақ
• 8 муниципалды аудан
  • 83 ауылдық қоныс (82 ауылдық кеңес және 1 қоныс кеңесі),
  • 4 қалалық қоныс

Аудандары мен қалалары

№	Туы	Елтаңбасы	Аудан, қала	Әкімш. орталығы	Ауданы (км²)	Тұрғыны (адам)
Аудандар (муниципалды аудандар)
1			Алтай ауданы хақ. Алтай аймағы	Хубашар ауылы	1710,53	↘25 133
2			Асқыс ауданы хақ. Асхыс аймағы	Асқыс ауылы	8201,14	↘35 929
3			Бей ауданы хақ. Пии аймағы	Бей ауылы	4536,30	↘16 814
4			Тис ауданы хақ. Тис аймағы	Тис ауылы	4410,37	↘14 042
5			Орджоникидзе ауданы хақ. Орджоникидзе аймағы	Арға пазы ауылы	6610,55	↘10 409
6			Тастүп ауданы хақ. Тастып аймағы	Тастүп ауылы	19 989,88	↘14 631
7			Абакан ауданы хақ. Ағбан пилтірі аймағы	Ағбан пілтірі кенті	7520,00	↘41 329
8			Сыра ауданы хақ. Сыра аймағы	Сыра ауылы	6826,03	↘24 777
Қалалар (қалалық аймақтар)
I			Абаза қаласы	Абаза қаласы	90,00	↘14 816
II			Абакан қаласы хақ. Ағбан город	Абакан қаласы	112,77	↗187 239
III			Саяногорск қаласы хақ. Наа сойан тура	Саяногорск қаласы	117,49	↘58 152
IV			Сорск қаласы хақ. Сорығ город	Сорск қаласы	1323,20	↘11 103
V			Қаратас қаласы хақ. Харатас город	Қаратас	117,87	↘77 662

Шаруашылығы

Хакасия — аграрлы-индустриалды ел. Негізгі өнеркәсіп салалары — тау-кен, ағаш, құрылыс материалдары, жеңіл, тамақ өндірісі. Тас көмір, темір кентасы, түсті және сирек металдар (мыс, молибден, қорғасын, алтын, т.б.), гипс, әктас, мәрмәр өндіріледі. Өндіргіш күштерінің қалыптасу ерекшелігіне орай Хакасия өнеркәсібі біркелкі дамығанымен, шикізаттық-ресурстық сипаттағы аймақ болып саналады. Республика өнеркәсібі 20 ғ-дың 70 — 80-жылдарында қалыптасты. Саян аумақтық-өнеркәсіптік кешенінің құрамына шамамен 10 кәсіпорын кіреді. Осы кәсіпорындардың көпшілігінің базасында моноқалалар пайда болды. Саяногорскіде — Ресейдегі ең ірі алюминий зауыты, Сорскіде молибден комбинаты орналасқан. Кен өндіру ісі мен құрылыс материалдары өнеркәсібі, машина жасау саласы, әсіресе, вагондар, контейнер, автокрандар шығару саласы жақсы дамыған. Енисей өзенінде Саян — Шуша және Майнск СЭС-ы жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығына пайдаланылатын 1,5 млн. га жердің 600 мың га (40%) алқабын егістік алып жатыр. Оған негізінен астық дақылдары — бидай, сұлы, тары, қара құмық, сондай-ақ картоп, көкөніс, мал азығы дақылдары егіледі. Мал шаруашылығы ет-сүт және жүн өндіру бағытына мамандандырылған. Көптеген су қоймалары тауарлы балық өсіру, спорттық және әуесқойлық балық аулау үшін қолданылады. “Шира көлі” курорты мен “Тұманды” санаторийі емдік мақсатта жұмыс істейді. Темір жолдарының ұзындығы 781 км. Автомобиль жолының ұзындығы 2498 км. Енисей, Абакан өзендерінде кеме жүзеді. Елде халықаралық және федералдық деңгейдегі екі авиакомпания — “Хакасия” және “Абакан-Авиа” бар. Туризм жақсы жолға қойылған. 1995 ж. Хакасия үкіметі “Хакасия” еркін экономиялық аймағын (Абакан қаласынан 28 км) құру туралы шешім шығарды. Осы аймақ кәсіпорындары жергілікті шикізатты пайдалана отырып, полимер бұйымдарын, әр түрлі пластмассалар мен полиэтилен үлдіріктерін шығара бастады.

Мәдениеті

Хакастарда әр түрлі жанрдағы фольклорлық шығармалар: мифтік аңыз-әңгімелер, ертегілер, батырлық тарихи жырлар, т.б. жақсы сақталған. “Алтын Арыг”, “Албынжи”, “Пора Нинжи”, т.б. эпик. дастандарда ертедегі хакас тайпаларының жат жұрттық шапқыншыларға қарсы күресі баяндалады. 1926 ж. хакастардың жазу алфавиті қалыптасып, алғашқы кітаптар — ұлттық әдебиет туындылары жарық көре бастады. В.А. Кобяков (1906 — 1937) хакас жазба әдебиетіндегі алғашқы көлемді шығарма — “Айдо” (1934) повесін жарыққа шығарды. 1949 ж. РКФСР Жазушылар одағының хакас бөлімшесі құрылды. Хакастардың дәстүрлі ұлттық тұрақжайлары — киіз үй, бөренеден қиып салған шағын баспаналар, қостар мен жертөлелер болған. Сондықтан халық арасында ерте ғасырлардан ағаш ою, зер төгу өнері жақсы дамыған. 20 ғ-дың басына дейін халықтық дәстүр деңгейінде дамыған музыкасы, ән-саз жанрлары алтайлықтардың, тыва халқының музыка мәдениетімен туыстас. Халық әнінің арасында кең тараған түрлері — тахпах (тақпақ) пен ыр (жыр). Тахпах өлеңді ойдан суырып салу шеберлігіне, ал ыр белгісі бір текстке құрылды. Эпос шығармалары (“Алтын Арыг”, “Хан Марген”, “Алтын Чус”) “чатхан” деп аталатын ішекті соқпалы аспаптың сүйемелдеуімен ерекше көмей дыбыстары (хай) арқылы орындалды. Көне музыкалық аспаптары: хомыс (қобыз) (ішекті — шертпелі), ыық (ішекті — ысқылы). 1950 — 1960 ж. хакас музыкасы кәсіби классикалық сатыға көтерілді. 1970 ж. тұңғыш ұлттық опера “Чанар Чус пен Ах Чибектің” дүниеге келуі хакас халқының мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды. Сондай-ақ көшпелі ойын-сауық отауы ретінде 1931 ж. құрылған труппа кәсіби театрға айналды (1939). Белгілі драматургтер А.Топанов, М.Коков, М.Кильчичаков, Н.Доможаков, Г.Саражаков, С.Чарков, т.б. ұлттық сахна өнерінің дамуына үлкен үлес қосты. 1942 ж. Топанов пен Н.М. Зингеровский “Келеке болған Хорхло” атты тұңғыш хакас комедиясын жазды. Театр репертуарында орыс және шет ел классикасының орын алуы ұлт актерлерінің кәсіби-шығарм. жағынан өсуіне игі әсер етті. Қазіргі кезде байырғы халықтың өзін-өзі тануға, ұлттық мәдениеті мен дәстүрлерін жаңғыртуға құлшынысы артып отыр. Республика Жоғарғы Кеңесі осы мүдде тұрғысынан Мәдениет туралы заң қабылдап, ұлт руханиятын қайта өрлету үшін құқықтық негіз қалады. Жоғары оқу орындарында музыка факультеттері қайта ашылып, аймақаралық және халықар. мәдени байланыстар арнасы кеңейтілді.

Дереккөздер

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том

Дереккөздер

Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Khakassia