ئەهمەدێ خانی
ئەهمەدێ خانی | |
|---|---|
 ئەهمەدێ خانی - قەلەمێ بادی باباژان | |
| ژدایکبوون | 1650ئا ن ژی 1651 |
| مرن | 1707 (56-57 سالی) ئاگری / بازید |
| ئەسل | کورد |
| بەرناڤ | خانی |
| حەڤوەلاتی | ئیمپەراتۆریائۆ سمانی |
| پەروەردە | مەدرەسەیێن کوردستانێ مەدرەسەیێن سووریێ مەدرەسەیێنئی رانێ |
| دەستوورنامە | مەلە جامی |
| پیشە | وێژە، دیرۆک، فقه، ئاسترۆنۆمی، ئەردنیگاریئوو فەلسەفە |
| سەردەم | سەدسالا 17ان (سەردەما نوو) |
| باندۆربار | ئاریستۆتەلێس، حیپۆکرات، فارابی، ئەلیێ حەریری، شهابەدینێ سوهرەوەردی، ئیبنئە رەبی، مەلایێ جزیریئوو فەقیێ تەیران |
| باندۆرکەر | مەهموودێ بازیدی، ئیسمایلێ بازیدی، مرادخان، حەجی قادرێ کۆیی، ئەبدورەهمانێئا ختەپی، حەژار، حێمن، قاناتێ کوردۆ، مەلەئە همەدێ نامی، سەیدێ نوورسی، خەلیفە یووسف، مارتن ڤان برونەسسەنئوو وێژەیا کوردی |
| دین | ئیسلام |
| دێ وو باڤ |
|
| مالبات | خانیان |
بگوهێرە | |
ئەهمەدێ خانی (ژدب. 1650 گوندێ خانێ، جۆلەمێرگ − م. 1707 بازید، ئاگری)، هەلبەستڤان، دیرۆکناس، استرۆنۆم، ەردناسئوو فیلۆزۆفێ مەزنئێ کوردئە .[1]
ژینەنیگاری
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ئەهمەدێ خانی د سالا 1650 یان ژی 1651ێ دە ل باژارێ جۆلەمێرگێ ل گوندێ خانێ هاتیە دنیایێ. د سالا 1707ان دە ل بازیدێ وەفات کریە. ناڤێ باڤێ وی شێخئی لیاسئە ، ناڤێ کالکێ ویئە یازئە ئوو ژ ەشیرا خانیانئە . د دەربارێ زەواجا وی دەئا گاهی تونەیە لێ تێ گۆتن کو ب خوە قەت نەزەوجیە.[2]
پەروەردەهیا وی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]ژیانا خانی د ناڤ پەروەردەهیێ دە دەرباس بوویە. خانی پەروەردەهیا خوە یا پێشین قورانئوو فقهێ ل جەم باڤێ خوە شێخئی لیاس دگرە، پشتی خوەندنا ل جەم باڤێ دچە د مەدرەسەیێن بدلیسئوو خەلاتێ دە دخوینە، خوەندنا خوە ل بەخدا، شام، حەلەبئوو د مەدرەسەیێن ئیرانێ دە ژی پێش ڤە دخە. د مەدرەسەیێن ئیرانێ دە هینێ فەلسەفەیائی سلامێ، استرۆنۆمیئوو فیلۆلۆژیێ دبە. د مەدرەسەیێن سووریێ دە ژی هینی فەلسەفەیا یەونانێ دبە. خانی پشتی دەمەکی دچە باژارێ مەکەیێ هەجا خوە دکە، ژ وێ شوون دە دچە مسرێ ژی دگەرەئوو دزڤرە بازیدێ.
خانی ب خوە د بن باندۆرا فیلۆزۆفێن وەکە ئاریستۆتەلێس، فارابی، شهابەدینێ سوهرەوەردی، موهیەدین بنئە رەبی، ئەلیێ حەریری، مەلایێ جزیری، فەقیێ تەیرانئوو گەلەک فیلۆزۆفێن دن دە دمینەئوو ب فکرئوو رامانێن خوە ڤە رێ ل پێشیا فیلۆزۆفێن دوو خوە ڤەکریە.[3]ئە همەدێ خانی د دیرۆکا کوردئوو کوردستانێ دە ب ناڤئوو دەنگئە . دەربارێ پێشڤەچوونا چاند، هونەر، وێژەئوو زمانێ کوردی دە جهێ وی جودائوو پر گرینگئە . خانی د 14 سالیا خوە دە دەست ب نڤیساندنێ دکە، پرانیا پرتووکێن خوە ب کوردی ب زاراڤایێ کورمانجی نڤیساندنە. خانی ب تایبەتی، ژ بۆ کو زارۆکێن کوردا باش دینئوو زمانێ خوە هین ببن پرتووکەکە ب ناڤێ نووبهارا بچووکان دنڤیسەئوو نیڤێ پرتووکێ ژی دکە فەرهەنگا کوردی-ەرەبیئوو ئە ڤ فەرهەنگا وی د دیرۆکا کوردان دە بوویە فەرهەنگا هەری پێشینئوو ب سەد سالان ڤە د مەدرەسەیێن کوردستانێ دە تێ خوەندن.
خانی تەڤێ کوردی، چار زمان (ترکی، ەرەبیئوو فارسی) دزانی بوو.ئە همەدێ خانی ژ بۆنا پەروەردەهیا زارۆکێن کوردان مەدرەسە ژی ڤەکریەئوو ل ور دەرس دایە تەلەبەیان. د مەدرەسائە همەدێ خانی دە دەرسێنئۆ لی فقهئوو هەدیسئوو دەرسێن زانستێ یێن وەکە فەلسەفە، دیرۆک، وێژە، ەردنیگاری، استرۆنۆمیئوو هود. دهاتن دایین. حەلبەستڤانێ بناڤوودەنگ ئیسمایلێ بازیدیئوو گەلەک وێژەڤانێن کورد د بن باندۆرا خانی دە مانە.ئە همەدێ خانی د سالا 1707ان دە ل بازیدێ دچە بەر رەهما خوەدێئوو تربەیا وی ل بازیدێ یە.
رامانائە همەدێ خانی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە],_18th_century_(Or._5932,_f._14v).jpg)
ئەهمەدێ خانی نەتەوپەروەرەکی کورد بووئوو خوەستیە کو یەکتیا کوردان چێ بکە.[4]ئی ختیلافێن د ناڤا کوردان دە ژ بۆ وی، پرسگرەکەکە مەزن بوویە. ژ بەر هندێ یە کو وی د هەلبەستێن خوە دە هەرتم قالا یەکتیا کوردان کریەئوو ل سەر مژارا پرسگرێکا پەرچەبوونا جڤاکئوو ئە ردنیگاریا کوردستانێ سەکنیەئوو د بەرهەما خوە دە چارەسەریێ وسا نیشان دکە;
|
|
ل گۆر خانی، کێماسیا کوردان ژ ەرەب، ترکئوو فارسان نەبوویە، تەنێ کێماسی بێرێزانیئوو نەیەکبوونا کوردانئە . ب کورتاسی خانی خوەستیە کو گەلێ کورد ژ بنێ مێتنگەهائە رەب، ترکئوو فارسان رزگار بکن. حەلبەستەکە خانی یا ل دەولەتیێ:
| ئەز مامە د هیکمەتا خوەدێ دا کورمانج د دەولەتا دنێ دا ئایا ب چ وەجهی مانە مەهرووم؟ بیلجوملە ژ بۆ چ بوونە مەهکووم؟ [6] |
لێ د بەرهەمێنئە همەدێ خانی دە، نژادپەرەستی ل دژی ترک،ئە رەبئوو فارسان تونەیە. ژ خوە د هنەک هەلبەستێن خوە دە ب ترکی،ئە رەبیئوو فارسی ژی نڤیسیە. بەریئە همەدێ خانی هەلبەستڤانێن وەک ئەلیێ حەریری، بابا تاهر حەمەدانی ، مەلایێ جزیریئوو فەقیێ تەیران ژی ب زمانێ کوردی بەرهەمێن هێژائا فراندنە،ئا نگۆ خانی نە کەسێ یەکەمینئە کو ب کوردی هەلبەست نڤیسینە، لێ فەرقا وی ژ وان هەلبەستڤانێن کوردی یێن بەری ویئە ڤئە کو وی دۆزائا زادیا گەلێ کورد وەک مژارا سەرەکە دایە بەر خوە. بەرهەما وی یا مەنزووم "مەمئوو زین" وەک سەرتاجا وێژەیا کوردی یا کلاسیک تێ پەژراندن.ئە و ژ بۆ گەلێ کورد بوویە چاڤکانیەکە نەتەوی یا گرانبها. خانی ژ بۆئا فراندنا ناسنامەیا نەتەوی، ژ بۆ بلندکرنائا لایا یەکتیئوو ئا زادیا کوردانئە ڤ بەرهەم نڤیسیە. حەرچەندئە و دەستان-چیرۆکەکەئە ڤینی بە ژی، هۆزانێ مەزن خوەستیە ب ریا وێ چیرۆکێ فکرئوو رامانێن خوە، داخوازئوو پێشنیازێن خوە پێکێشێ گەلێ خوە بکە. د خەباتئوو فکر خوە دە فردەوسی ژ ئیرانیان، پلاتۆن ژ بۆ یەونانیان، رووستاڤەلی ژ بۆ گورجیان چ بەئە همەدێ خانی ژی ژ کوردانئە وئە .
گۆتنێن ژ بۆ وی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە],_the_earliest_Kurdish%E2%80%93Arabic_dictionary_in_verse,_18th_century_(Or._5932,_f._9r).jpg)
- سەیدێ نوورسی: "ئەهمەدێ خانی مامۆستێ منئێ مانەوی یە"[7].
- نورەتتن تورگای: "ل گۆر بەرهەمێن وی، خویا یە کوئە همەدێ خانی کەسەکی باوەرمەندئە : "ژیانا شێخئە همەدێ خانی د ناڤ پەروەردەهیێ دە دەرباس بوویە. خانی د مەدرەسەیێن کو ڤەکریە، ل گەل پەروەردەیائۆ لی، پەروەردەیا زانستێن وەک فەلسەفە، دیرۆک، وێژە،ئە ردنگاریئوو ئا سترۆنۆمی ژی دایە زارۆکانئوو خوەندەکارێن خوە."
- زانا فارقینی: "مەتاریالێن کوردی یەکەمین ژ بۆ پەروەردەیێ، خانیئا مادە کریەئوو ئە و وەکە ستوونا زمانێ کوردی یە" [8].
- مەهمەدئو زون: "ئەهمەدی خانی، بێگوومان، هۆستەیێ زمانئوو ئە دەبیاتێ یە. گرینگیا وللام سهاکەسپەارە، مگوەل دە جەرڤانتەسئوو فردەوسی ژ بۆ زمان،ئە دەبیاتئوو چاندێن وان چ یە، گرینگیائە همەدی خانی ژی ژ بۆ زمان،ئە دەبیاتئوو چاندا کوردیئە وئە ."
- ئابدورراهمان دüررە: "دبێژن کو; د بهشتێ دا دارەکی پر ب خێرئوو بێر، ب بەرەکەتئوو پیرۆز هەیە، کو ناڤێ وێ تووبا یە. ب هەرئا لی دا پەژئوو شاخ دایە، ب هەر شاخئوو چقلئوو چەپەلێن وێ یێن پیرۆز ڤا، فێکیێن جوور بە جوورێن لەزیزئوو گرانبها هەنە، کو هەرکەسێن بهیشتی، د هەر دەمێدا دکارن هەر فێکییێن دلێوان ببێژەئوو بخوازە، ژ شاخێن وێ دارا پیرۆز دا بچینن، پارا خوە ژێ هلینن.
دەما کوو مرۆڤ، ل شەخسیەتا خانی مێزە دکە، ب هێسانی دکارە ببێژە: کوو خانی ژی دارا تووبا یا کوردستانێ یە. پر شاخێن وێ یێن پیرۆزئوو ب خێرئوو بێر ژی هەنە، کو نە ب تەنێ گەلێ کوردستانێ، بەلکی هەموو گەلێ جیهانێ دکارن ژ وان فێکییێن وی یێنئە زیزئوو لەزیزئی ستیفادە بکن.ئە و شاخێن وی یێن پیرۆز کووئە ز بکارم بهەژمێرمئە ڤە; هەلبەستئوو وێژێ تەسەووفئوو قەدەر فەلسەفەئوو وەهدەتل-ووجوود مللەتئوو وەلاتپارێزیە.
مامۆستەیێ سێیەمین خانی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]تێ پەژراندن کوئە همەدێ خانی د ناڤ زانستڤانێن دنیایێ دە ب فکرئوو رامانێن خوە مامۆستەیێ سێیەمینئە . یێ یەکەمینئا ریستۆتەلەس، یێ دووەمین فارابی یێ سێیەمین ژیئە همەدێ خانی یە.[9]
کارێن وی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ژ بۆ زارۆکێن کوردان پەروەردەهی ب زمانێ کوردی ببینن، مەدرەسە (دبستان)ئا ڤا کر.
- حیمێ زمانێ کوردیئا ڤێتێ.
- حەری پێشین فەرهەنگا کوردی نڤیساند.
- حەری پێشین ب زمانێ کوردی ل سەر زانستا استرۆنۆمیئوو ەردنیگاریێ پرتووک نڤیساند.
- ژ بۆ یەکیتییا کوردان خەبتی.
- حەری پێشین (پەرچەبوونا) پرسگرێکا کوردئا نیە سەر زمانئوو ل سەر فکریئوو چارەسەریا وی راڤە دایە.
- حیمێ کوردپەروەریێئا ڤێتێ.(کوردپەروەریا خانی نەکو ل سەر نژادپەرەستیێ بوو، تەنێ ل دژی کەدخواریا کوردان بوو)
بەرهەم
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە],_copied_in_1221_AH_1806%E2%80%937_CE_(Or._11996,_ff._1v%E2%80%932r).jpg)
ئەهمەدێ خانی د 14 سالیا خوە دە دەست ب نڤیساندنێ دکە، هەتا داویا تەمەنێ خوە گەلەک پرتووک ب زمانێ کوردی نڤیساند، پرتووکێن وی یەکئا هەلبەستانئە ، یەک ل سەر استرۆنۆمیئوو ەردنیگاریێ یە، یەک ل سەرئە شقا مەمئوو زینێ یە، یەک ژ بۆ زارۆکێن کوردا یە کو ناڤێ نووبهارا بچووکان لێ کریە، یەک ل سەر فەلسەفەیێ یە، یێن دن ژی پرتووکێن یسلامینە. لێ تەنێ چەند پرتووکێن وی خوە گهاندنە دەستێ مەئێ ن دنێ وەنداکری نە.[10]
بەرهەمێن وی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بەرهەمێن وێژەیێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بەرهەمێن زانستێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بەرهەمێنئی سلامی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بەرهەمێن فەلسەفەیێ
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]بیبلیۆگرافی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]- ئەهمەدێ خانی (1995/2005). مەمئوو زین. وەرگەرا ب تیپێن لاتینیئوو کوردیا خوەروو: م.ئە مین بۆزارسلان. دەنگ، ستەمبۆل.
- ئەهمەدێ خانی (2010). مەمئوو زین. شرۆڤەئوو ب کوردیائی رۆ، ژان دۆست.ئا ڤەستا، ستەمبۆل.
- ئەهمەدێ خانی، مەمئوو زین، [ب کوردیئوو ب ترکی]، کادر یıلدıرıم (وەرگ.)، ستەنبۆل،ئا ڤەستا، 2010، 424 ر. (Iسبن 978-605-5585-38-9)
چاڤکانی
[دەستکاری | دەستکاریی سەرچاوە]
- ^ سهاکەلی، ف. (2011). "ئاḤمئاد-ئە ḴĀنI". ئەنجیجلۆپæدا Iرانجا،ئۆ نلنەئە دتۆن (بئی نگلیزی). رۆژا گهشتنێ 16 چریا پێشین 2017.
- ^ https://www.diyadinnet.com/bilgi-1820-seyx-ehmed-i-hani-kimdir
- ^ کۆپیکرنائا رشیڤێ، ژ ۆریژینالێ د 22 تیرمەه 2015 دە هاتئا رشیڤکرن، رۆژا گهشتنێ 25 تەباخ 2015
{{جتاتۆن}}: جس1 مانت:ئا رجهڤەد جۆپیئا س تتلە (لینک) - ^ مهەمەدئە مین زەکی، ناڤدارێن کوردئوو کوردستانێ
- ^ http://www.heridan.com/forum/viewtopic.php?f=38&t=341
- ^ ئەهمەدێ خانی، مەمئوو زین، نووبهار یایıنلار، Iسبن 978-9944-360-71-5
- ^ سەیدێ نوورسی، تارهچە- حایات، ر. 32
- ^ http://www.k24.com.tr/ku/culture/7092000c-2acc-49dd-be90-3655d88be2a5/-Ehmed%C3%AA-Xan%C3%AE-st%C3%BBna-ziman%C3%AA-Kurd%C3%AE-ye-[گرێدان دامی مریە]
- ^ ح. مەم، İستانبول کüرتئە نستتüسü یایıنلارı، Üچüنجü Öğرەتمەن خانی
- ^ قاناتێ کوردۆ، تارخائە دەبیاتا کوردی
| بەرهەم |  | |
|---|---|---|
| فەلسەفە | ||
| رامان | ||
- ئالمێن کورد
- دیرۆکناسێن کورد
- ئەهمەدێ خانی
- فقهناسێن کورد
- فیلۆزۆفێن کورد
- فیلۆزۆفێن مسلمان
- حەلبەستڤانێن کورد
- حەلبەستڤانێن زمانێ کوردی
- ژدایکبوون 1650
- کەسێن ژئا گریێ
- کەسێن ژ بازیدێ
- کوردێن سەدسالا 17ان
- کوردێن سەدسالا 18ان
- کوردێن باکورێ کوردستانێ
- کوردێنئی مپەراتۆریائۆ سمانی
- مرن 1707
- نەتەوەپەروەرێن کورد
- نڤیسکارێن کورد
- نڤیسکارێن زمانێ کوردی
- ستێرناسێن کورد
- وێژەڤانێن کورد
- زانیارێنئی سلامێ
- زانیارێن کورد
- زانیارێن مسلمان