حەفتە: 1
وەنەیا گۆتارێ
چیایێ نەمروودێ یان ژی چیایێ نەمروودئا بدلیسێ، یەک ژ ستراتۆڤۆلکانئوو یەک ژ چیایێن هەری بلندئێ ن ل باکورێ کوردستانێ یە کو دکەڤەئا لیێ رۆژاڤایێ ناڤچەیا تەتوانا بدلیسێئوو دکەڤەئا لیێ رۆژاڤایێ گۆلا وانێ. چیایێ نەمروودێ چیایەکە ڤۆلکانیکئێ ن رازاندی یە کو چالاکیا هەری داوی د سالا 1692ان دە پێک هاتیە. بلندبوونا چیایێ 2948 مێترە یەئوو ب سەکانا چالاکیێن ڤۆلکانیکی، ب داکەتنا مادەیێن ڤۆلکانێ رە کۆرتالەکە ل سەرێ چیایێ پێک هاتیەئوو پشترە ب بارنا بارانئوو بەرفێ رە ڤەگوهەستیە گۆلەکە کراتەرئوو گۆلا کراتەرئا نەمروودێ یائی رۆ دەرکەتیە هۆلێ. چیایێ نەمروودێ د سەردەما کەڤرێ دە چاڤکانیا سەرەکە یائۆ بسیدیان بوو کو ژ بۆ نشتەجهێن مەزۆپۆتامیایێئوو ژبۆ نشتەجهێن سەردەما مەزۆلیتیکئێ ن کو ل دەردۆرا دەریایا مری ژیانە، بوویە یەک ژ ژێدەرێن سەرەکە یێنئۆ بسیدیانئا هەرێمێ. دئا نالیزا مادەیێنئۆ بسیدیەنێ دە دەرکەتیە هۆلێ کو ڤۆلکانا نەمروودێ ژ بۆ نشتەجهێن دەڤەرێ وەکی یەک ژ چاڤکانیێنئۆ بسیدیانئا هەرێمێ هاتیە بکارانین.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 2
وێنەیا گۆتارێ
دنیا، ئەرد یان ژی جیهان گەرستێرکەکە پەرگالا رۆژێ یە کو پشتی گەرستێرکێن تیرئوو گەلاوێژێ گەرستێرکا سێیەمئا نێزیکی رۆژێ یە. دنیا یەکانە هەیبەرائا سترۆنۆمیکی یە کو تێ زانین ژیانێ ڤەدهەوینەئوو پشتگریا ژیانێ دکە. د پەرگالا رۆژێ دە گەرستێرکا یەکانە یە کو گرسەیێن مەزنئێ نئا ڤێ دپارێزە. روویێ دنیایێ ب گرانیئا ڤئە یان ل هەرێمێن پۆلار وەکیئا ڤا قەشاگرتی یە. ب پرانی ژ سەدی 70،8 روویێ دنیایێ ژئا ڤێ پێک تێ. فرەهیا دنیایێ 510 ملیۆن کم2 یە. ژ چاران یەکێ سەرزەمینێ بەژاهی یەئوو ژ چاران سسێ ژ دەریا یە. تەمەنێ دنیایێ 4،5 ملیار سالئە ئوو ژ سەدی 29،2ێ روویێئە ردێئا خئە کو ژ پارزەمینئوو گراڤان پێک تێ. پرانیائا خێ د نیڤکادا بەژاهیێ دە یە. دنیا خوەدیئا تمۆسفەرەکێ یە یا کو ب پرانی ژ نیترۆژەنئوو ژ ۆکسیژەنێ پێک تێ. شەرتئوو مەرجێن روویێ دنیایێ ب گرانی ژ هێلائا تمۆسفەرێ ڤە ژ هێلا پێکهاتەیێئە ردێئوو سیرکولاسیۆنائە ردێئوو ب سیرکولاسیۆنا ۆکیانووسێ ڤە تێنە برێڤەبرن. (زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 3
وێنەیا گۆتارێ
کۆچبەریائە کۆلۆژیک یان ژی پەنابەریائە کۆلۆژیک، جوورەیەکی کۆچبەریێ یە کو کەسێن ژ بەر گوهەرتنێن ژ نشکە ڤە یان ژی گوهەرتنێن دەمدرێژئێ ن هاویردۆرا خوە یێن هەرێمی یان ژی ناڤەندی نەچار دبن کو ژ هەرێمێن خوە کۆچبەر ببن. د ناڤ سەدەمان دە گوهەرتنێنئە کۆلۆژیکئێ ن کو د ناڤ دە زوابوون، چۆلبوون، بلندبوونائا ستا دەریایێئوو تێکبرنا شێوازێن هەوایا دەمسالی هەنە کوئا رامیئوو ژیانا مرۆڤێن ل هەرێمێن ڤان بوویەران دخە ناڤ خەتەرەیان، هەیە. حەر چەند پێناسەیەک یەکگرتیێ زەلالئا کۆچبەریا ەکۆلۆژیک تنە بە ژی، دەما کو سیاسەتمەدار، زانیارێن ژینگەهئوو زانیارێن جڤاکێ هەول ددن کو باندۆرێن جڤاکێ یێن پۆتانسیەلئا ل سەر گوهەرینائا ڤهەوایێئوو خرابوونا دنئە ن هاویردۆرێ وەکی کێمبوونا دارستانان یان ژیئی ستسمارکرنێن زێدەیێ ب ڤی رەنگی دنرخینن،ئە ڤ فکر بالێ دکشینە سەر خوە. پررانیا مرۆڤێن کو ژ بەر بوویەرێن هاویردۆرێ درەڤن، ب دووراهیێ کورت، پر جاران دەمکی، کۆچ دبن. پر جاران، پەنابەر ژ بەر ترسا کو بێن چەوساندنئا ن ژی ژ بەر "شددەتەک گشتیئا ن بوویەرێن کو نیزاما گشتی ب گرانی خەرا دکن، ژ مالێن خوە دەرناکەڤن. (زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 4
وێنەیا گۆتارێ
کۆمارا کوردستانێ یان ژی کۆمارا کوردستانێ یا مەهابادێ، کۆمارەکە کورد بوو کو ب سەرباژاریا باژارێ مەهابادێ د 22ێ چلەیا سالا 1946ان دە ژئا لیێ دامەزرانێرئوو سەرۆکێ وی ژئا لیێ قازی مهەمەد ڤە هاتیە راگهاندن. دەمەک پشتی دامەزراندنا هکوومەتائا زەربایجانئا ئی رانێ، د 22ێ چلەیا سالا 1946ان دە ل قادا چارچرا یا ماهابادێ، د بن گارانتۆریا یەکیتیا کۆمارێن سۆڤیەتئێ ن سۆسیالیست دە،ئا ڤاکرنا کۆمارا کوردستانێ یا مەهابادێ هاتە راگهاندن. لژنەیا وەزیران ژ سێزدەه کەسان هاتەئا ڤاکرنئوو قازی مهەمەد وەک سەرۆکۆمار هاتە هلبژارتن. د ناڤ سینۆرێ کۆمارێ دە باژارێن سنە، شنۆئوو میاندواو هەبوونئوو پایتەختا کۆمارێ باژارێ مەهابادێ بوو. کۆمارا مەهابادێ کو تەنێ 11ە مەهان دەوام کر، د دەما رێڤەبەریا خوە دە د وارێ سازیبوونێ دە سەرکەڤتنەک مەزن ب دەست خست. حنەک ژ ڤانئا ڤاکرنا بنگەهێنئا رتێشێ یێن نووژەنئێ ن گرێدایی کۆمارێ،ئا ڤاکرنا رێخستنێنئی داریئوو رێڤەبەری،ئا ڤاکرنا دادگەهان، بەرهەڤکرنا باج،ئا ڤاکرنا خەزینەیێ، چارەسەرکرنا پرسگرێکێن تەندورستیئوو پەروەردەیێ بوون.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 5
وێنەیا گۆتارێ
پێشەرۆژا جیهانێ پێشبینی یا پێشەرۆژا جیهانێ یە کو ب پێکارئێ ن بیۆلۆژیکئوو ژەۆلۆژیکئوو ب بنگەها باندۆرێن هەیی ڤە چەند باندۆرێن دەمدرێژ دەرتێن هۆلێ. د ناڤ ڤان دە کیمیایا ل سەر روویێ ەردێ، رێژەیا سار بوونا هوندرێ گەرستێرکێ، دانووستاندنێن گراڤیتاسیۆنێ یێن ب جیسمێن دنئێ ن پەرگالا رۆژێ رەئوو زێدەبوونا دۆمدارئا رۆناهیا رۆژێ هەیە. فاکتۆرەک دنێ نەدیار ژی باندۆرا دۆمدارئا تەکنۆلۆژیێ یە کو ژ هێلا مرۆڤان ڤە هاتیە چێکرن. دبە کو باندۆرا تەکنۆلۆژیێ وەکی گوهەراندنائا ڤهەوایێ دکارە ببە سەدەما گوهەرتنێن گرینگئا ل گەرستێرکێ. وەکی وندا بوونا هەیی یا وندابوونا حۆلۆسەنێ تێ پێشبینیکرن کو باندۆرەک وها ژ هێلا تەکنۆلۆژیێ ڤە تێ چێکرنئوو دبە کو باندۆر هەتا پێنج میلیۆن سالان بدۆمە. دئە نجامێ دە دخوویێ دبە کو تەکنۆلۆژی ببە سەدەما وندابوونا مرۆڤاهیێئوو گەرستێرک هێدی هێدی ڤەگەرە پێشڤەچووینەکە هێدی یا کو تەنێ ژ پێڤاژۆیێن خوەزایی یێن دەمدرێژ پێک تێ. (زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 6
وێنەیا گۆتارێ
سوورائا مەدێ یان ژی کەلەهائا مەدێ، قەلەهەکە دیرۆکی یە کو د سالا 297انئا پ.ز. دە ل ناڤچەیا سوورئا ئامەدێ یائی رۆ ژئا لیێ رۆماییان ڤەئا ڤابوونا کەلەهێ هاتیە دەستپێکرن. سوورائا مەدێ ب درێژاهیا 5،5 کیلۆمێترەیێ یەک ژ دیوارێن هەری کەڤنێ جیهانێ یا خوەپاراستنێ یە. دیوارێ سورائا مەدێ ب بلنداهیا 10–12 مێترە بلندئە ئوو ستوریا دیوارێ ژی 3–5 مێترە ستوورئە . سوورائا مەدێ د رۆژائی رۆ دە ژ بۆ دیتنێ ل ئامەدێ یەک ژ جهێن هەری سەرەکە یە. بئا وایێئا ڤاکرنئوو زەخمیا خوە، ب نڤیسێن خوە، ب مۆتیڤئوو ئا وایێن کو ل روویێ کەڤران هاتنئە نقارتن رە نها نڤیسارێن 12 شارستانیان تێنە خوەندن. دیرۆکائا ڤاکرن دەسپێکێ یا کەلهەیێ نایێ زانین. تێ پێشبینیکرن کو د سالا 349ێ پ.ز. دە دیوارێن سوورێ ژئا لیێئی مپەراتۆرێ رۆمایی کۆنستانتینێ I ڤە یەکەم جار هاتیێ بەرفرەهکرنئوو هنەک بەشێن دیواران هاتنە رەستۆرەکرن. چار دەریێن سەرەکە یێن کەلەهێ هەنەئوو هەر دەریەک ب هێلەکە بنگەهین ڤە ڤەدبە. پاشێ، ب مەزنبوونا باژێر رە د بەدەنێ دە هنەک دەریێن دن ژی هاتنە ڤەکرن. بەدەن، ژ 5 کم یان درێژترئە ئوو بئا وایێ ماسیمەرتالەکە دۆر ل باژارێ کەڤن دپێچە.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 7
پەیکەرا نەفەرتیتیێ
نەفەرتیتی (ب.ز. 1370 – ب.ز. 1330)، شاهژنا خانەدانیا 18انئا مسرا کەڤنارە یە کو هەڤژینا قرال (فرەون) ئاکهەناتۆنئە . نەفەرتیتیئوو هەڤژینا وێ ژ بۆ سەرەراستکرنا رادیکالئا سیاسەتا دینی یا دەولەتێ کو د ناڤ دە فۆرما هەری پێشینئا یەکخوەدایی یا ناسکری (ئاتەنیزم) هاتنە ناسکرن کو ل سەر دیسکا رۆژێئوو گرێدانا وێ یا راستەراست ب مالباتا قرال ڤە یە تێن ناسکرن. مسرا کەڤنارە د دەما دەستهلاتداریا وێئوو هەڤژینا وێئا کهەناتۆن دە سەروەریەکە دەولەمەندئوو ئە ولەهی ب دەست خستیە. حەر چەندئە ڤ ناسنامە مژارەکە نیقاشا بەردەوام بە ژی هنەک لێکۆلینەر باوەر دکن کو پشتی مرنا هەڤژینا خوەئوو بەری بلندبوونا قرال توتانکهامون، نەفەرتیتی وەکی شاهژن ب ناڤێ نەفەرنەفەرواتەن ل مسرا کەڤنارە هکوم کریە. تێ تەخمینکرن کو بەلگەکرنێن بەرفرەهئێ ن ژیانا نەفەرتیتی هاتنە پەرچەکرنئوو ونداکرن. دیرۆکناس تەنێ دکارن دەستنیشان بکن کو نەفەرتیتی ژ نیژادەکە کو ژ دەرڤەیی کەسێن د بن سەروەریا مسرێ دە نە مەزن بوویە.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 8
ناڤ
کەلەها حەولێرێ، (ب سۆرانی: قەڵای ھەولێر، لات. قەلای حەولێر) کەلەهئوو نشتەجهەکی دیرۆکی یە کو ل سەر گرەکی چێکری هاتیەئا ڤاکرن. کەلەها حەولێرێ یەک ژینگەهێن هەری کەڤنئێ ن جیهانێ یە کو دیرۆکا کەلهەیێ ڤەدگەرە 6000 سالێن بەری نها. کەلەها حەولێرێ د 2ێ نیسانا 2019ان دە ژئا لیێ نئاسئایێ ڤە هاتیە دیارکرن دبە کو کەلەها حەولێرێ وارگەها هەری کەڤنئا ل جهانێ بە کو ب دۆمداری مرۆڤان لێ ژیان کرنەئوو نەتەرکاندنە. دەلیلێن هەری کەڤنئێ ن ژ بۆ نشتەجهبوونا گرێ کەلەهێ ژ هەزارسالا 5انئا ب.ز. تێئوو دبە کو ژ ڤێ دیرۆکێ ژی کەڤنتر بە. کەلەها حەولێرێ یەکەم جار د چاڤکانیێن دیرۆکی دە د تابلۆیێنئە بلایێ دە ل دۆرا 2300 بەری زایینێ دە خویا دبەئوو د سەردەما نەۆ-اسووریان دە گرینگیەکە تایبەتی ب دەست خستیە. پشتی کو مۆنگۆلان د سالا 1258ان دە کەلەه داگر کر، کەلەهێ گرنگیا خوە وندا کربوو. کەلەها حەولێرێ ژ 21ێ هەزیرانا سالا 2014ان ڤر ڤە د لیستەیا کەلەپۆرا جیهانێ دە جه دگرە. (زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 9
وێنەیا گۆتارێ
تۆفان، تۆفانا مەزن یان ژی ب فۆرما کو هەری زێدە هاتیە بناڤکرن تۆفانا نووه، میتۆلۆژیا تۆفانەکە کو ل گۆری پرتووکێن پیرۆزئوو ل گۆریئە فسانەیێن جهێرەنگ لەهیئوو تۆفانەکە مەزنئە کو ل مەزۆپۆتامیایێ یان ژی ل هەرێمەکە بەرفرەها ل هەرێمێ پێک هاتیە. میتۆلۆژیا تۆفانا نووه ب گەلەمپەری وەکی کریارەکە تۆلهلدانا خوەدایەک هاتیە بناڤکرن. ل گۆری میتۆلۆژیان تۆفان ژ بەر خەرابیا ل سەر روویێئە ردێ کو ژئا لیێ مرۆڤان دەرکەتیە هۆلێ ژئا لیێ خوەدایەک ڤە هاتیە شاندن کو شارستانیێ هلوەشینە. حەر چەند هورگلیێن تۆفانێ د چاندێن جهێرەنگ دە جودا بن ژی فۆرما هەری ناسکری وەکی تۆفانا نووه هاتیە بناڤکرن. ل گەل میتۆلۆژیان تۆفان وەکێ تۆفانا نووه د گەلەک باوەریێنئی براهیمی یێن وەک جهووتی، خریستیانیئوو یسلامی دە ژی هاتیە ڤەگۆتن کو ژئا لیێ باوەریێنئی براهیمی ڤە تۆفان وەکێ کارەساتەکە مەزن هاتیە پێناسەکرن. (زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 10
وێنەیا گۆتارێ
گۆلائوو رمیەیێ، گۆلائوو رمیێ یان ژی دەریاچەیائوو رمیێ، گۆلەکە خوێ یائی ندۆرهەک (گۆلا قادا دۆرپێچکری)ئە کو دکەڤەئا لیێ رۆژهلاتا باژارێ ئوورمیێ یا رۆژهلاتا کوردستانێ. گۆلائوو رمیێ د ناڤبەرائە ردێ هەرێما رۆژهلاتا کوردستانێئوو ئیرانێ دە یە کو بەشەک ژ رۆژاڤایێ گۆلێ د ناڤئە ردنیگاریا رۆژهلاتا کوردستانێ دە یە. گۆلائوو رمیێ دئا ستا خوە یا هەری مەزن دە گۆلا هەری مەزنئا رۆژهلاتا ناڤینئوو شەشەمین مەزنترین گۆلائا ڤا شۆرئا مەزنێ جهانێ یە. رواڤا گۆلائوو رمیە نێزیکێ 5.200 کم² یە. درێژاهیا گۆلێ 140 کیلۆمێترەئوو فرەهیا گۆلێ ژی 55 کیلۆمێترە یە.ئا ستا هەری کوورئا گۆلائوو رمیە 16ە مێترە یە. گۆلائوو رمیە د داویا سالا 2017ان دە ژ بەر هشکەسالیا گشتی یا دۆمدارێ ل رۆژهلاتا کوردستانێئوو ل ئیرانێ، ژ 10% ژ مەزناهیا خوە یا بەرێ (وو 1/60 ژ قەبارەیائا ڤێ د سالا 1998 دە) وندا دکە. حشکەسالی د سالا 2019ان دە شکەستئوو گۆلائوو رمیە جارەکە دن دیسائا ڤا خوە دادگرە. (زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 11
وێنەیێ پەیکەرێ کاوایێ حەسنکار
کاوایێ حەسنکار یان ژی کاوایێ حەسنگەر کەسێ سەرەکە یێ میتۆلۆژیا نەورۆزێ یە کو ل گۆری تەخمینان نێزیکی 4300 سال بەرێ ل دژی سەردارێ زۆردەست دەهاق سەری هلدایەئوو وی تێک بریە. پشتی کو کاوا دەهاق تێک دبە ڤێ تێک برنێ بئا گرەکی مەزن کو ژ چارئا لیێ باژێر ڤە تێ دیتن ژ بۆ گەلێ باژێر دیار دکە. ل گۆری هەمان متۆلۆژیان کاوا ڤێ سەرهلدانێ د رۆژ یان ژی د شەڤا 21ێئا دارێ دە پێکئا نیە کو ژ وی رۆژێ ڤر ڤە رۆژا 21ێئا دارێ ژئا لیێ گەلێنئی رانیئوو گەلێن دنئێ ن هەرێمێ ڤە وەکێ رۆژا پیرۆزباهی یا نەورۆزێ هاتیە دیار کرن. کاوایێ هەسنکار د رۆژائی رۆ دە ژئا لیێ کوردان ڤە وەکی کەسایەتەکەئا زادیئوو سەرهلدانێ تێ دیتن کو رۆژا نەورۆزێ ژئا لیێ کوردان ڤە وەکێ جەژنائا زادیێئوو ڤەژینێ تێ دیتن. نەورۆزئوو شاهیا نەورۆزێ هەر سال د رۆژا 21ێئا دارێ دە ژئا لیێ کوردان ڤە ل سەرانسەرێ کوردستانێ تێ پیرۆزکرن.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 12
وێنەیەکی کەچەکە کورد ژ پیرۆزباهیا نەورۆزێ
نەورۆز یان ژی جەژنا نەورۆزێ، جەژنەکە چاندیئوو دیرۆکی یە کو ژئا لیێ گەلێنئی رانیئوو گەلەک گەلێن دنئێ ن هەرێمێ ڤە هەر سال د مەهائا دارێ دە ل سەرانسەرێ جهانێ تێ پیرۆزکرن. د سەردەما نووژەن دە جەژنا نەورۆزێ د چاندا کوردان دە وەکی جەژنائا زادیئوو ڤەژینێ هەر سال د 21ێئا دارێ دە ل سەرانسەرێ کوردستانێ تێ پیرۆزکرن. ل گۆری میتۆلۆژیا نەورۆزێ کاوایێ حەسنکار د ڤێ رۆژێ دە ل دژی سەردارێ زلمکارئا دەهاق سەرهلدان پێکئا نیەئوو وی تێک بریە. ب تێک برنا دەهاق رە گەلێن باژێر ژ بن زلمێ رزگار دبنئوو ئە ڤ رۆژ ژ بۆ گەلێن باژێر دبە رۆژا رزگاریئوو شاهیێ. ژ بەر ڤێ یەکێ جەژنا نەورۆزێ د چاندا نووژەنئا کوردان دە وەکێ جەژنائا زادیێئوو ڤەژینێ هاتیە دیار کرن. تێ تەخمینکرن کو ل سەرانسەرێ جهانێ ژئا لیێ 300 ملیۆن کەسان ڤە هەر سال نەورۆز تێ پیرۆزکرن. ل سەرانسەرێ جیهانێ پیرۆزباهیا هەری مەزنئا نەورۆزێ پیرۆزباهیا نەورۆزائا مەدێ یە کو هەر سال ل ئامەدێ تێئۆ رگانیزەکرن.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 13
وێنەیا گۆتارێ
پانگەا، پارزەمینەکە مەزنئێ یەک پەرچەیێ دنیایێ بوو کو د سەردەما پالەۆزۆیی یا پاشینئوو دەستپێکا سەردەما مەزۆزۆیی دە هەبوویە. پارزەمینا پانگەایێ یەک ژ یەکینەیێن پارزەمینئێ ن بەرێ یا گۆندوانا، ئەورۆامەریکائوو سیبیریایێ بوو کو د دەما کاربۆنیفەری دە ب قاسی 335 ملیۆن سال بەرێ کۆم بوویەئوو ب قاسی 200 ملیۆن سال بەرێ، د داویا سەردەما تریاسیئوو دەستپێکا سەردەما ژووراسی (ژوورایی) دە دەست ب پەرچەبوونێ کریە. بەرەڤاژیائە ردێ نهائوو بەلاڤکرنائە ردێ یا گرسەیا پارزەمینێ، پانگەا ل سەرئە کڤاتۆرێ بووئوو ژئا لیێ سوپەرۆکیانووسێن پانتهالاسسائوو پالەۆ-تەتهیسئوو پشترە ژی ژئا لیێئۆ کیانووسا تەتهیس ڤە هاتبوو دۆرپێچ کرن. پانگەا سوپەرپارزەمینا هەری داوی یە کو هەبوویەئوو پارزەمینا یەکەمئە کو پارزەمین ژئا لیێئە ردناسان ڤە ژ نوو ڤەئا وایێ پارزەمینێ هاتیە دەرخستن.ئە ردنیگاریا پارزەمینێن کو سنۆرێ ئۆکیانووسائا تلانتیکێ یە یەکەم دەلیل ن کو هەبوونا پانگاەا دیار دکە. ب لهەڤهاتنا دیار یا نێزیکئا پەراڤێن ئامەریکایا باکورئوو ئافیکایا باشوور ب ئەورۆپائوو ئافریکایێ رەئوو ب دیتنا نەخشەیا پەراڤێن رە پانگەا هاتیە فەرقکرن. (زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 14
وێنەیا گۆتارێ
گوهەرینائا ڤهەوایێ، گوهەرینا سەقایێ، گەرمبوونا گەردوونی یان ژی گەرمبوونا جیهانی، گەرمبوونا هەوایێ یە کو ژ بەر گازێن سەرایێئوو زێدەبوونا گازێن کاربۆندیۆکسید ل سەرانسەرێ جیهانێ چێدبە. حەر چەند د سەردەمێن بەرێ دە گوهەرینائا ڤهەوایێ هەبن ژی لێ ژ نیڤێ سەدسالا 20انئوو ڤر ڤە ژبەر پیشەسازیێن کو زرارێ ددە سیستەمائە ڤهەوایێ باندۆرەکە نەیینی یا بێمیناک ل سەر سیستەمائا ڤهەوایێ پێکئا نیە کو ل هنەک دەڤەرێن جیهانێ وەکی زێدەبوونا بارانێئوو زێدەبوونا گەرماهیێ ل سەرانسەرێ جهانێ زێدە بوویە. گوهەرتنێن ب ڤیئا وایی دئا ستا گلۆبال دە پێک هاتیە. سەدەما هەری مەزنئا گەرمبوونێ، بەلاڤکرنا گازێن سەرایێ یە کو ب گرانی کاربۆندیۆکسید (جئۆ
2)ئوو گازێ مەتانئە . ب تەڤکاریێن زێدە یێن چاندنی، بێدارستانیئوو رەاکسیۆنێن کیمیەوی یێن د هنەک پێڤاژۆیێن هلبەرینان دە، بکارانینا شەواتا سۆتەمەنیا فۆسیل (کۆمر، پەترۆلئوو گازا خوەزایی) کو ژ بۆ خەرجکرنائە نەرژیێ تێ بکارانین، چاڤکانیا سەرەکە یا ڤانئە میسیۆنانئە . (زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 15
وێنەیەک کو ژئا سیمانان دە هاتیە وێنەکرن
باهۆزا ترۆپیکالئا حەرمنە، (بئی نگلیزی: ترۆپجال ستۆرم حەرمنە) باگەرەکە ترۆپیکالئا نێزیکی باهۆزێ بوو کو د دەستپێکائی لۆنا سالا 2010ان دە لەهیەک بەربەلاڤ ژ گواتەمالایێ بەر ب باکور ڤە بەر ب ئۆکلاهۆمایێ ڤەئا نیە. حەر چقاس باهۆز ل رۆژاڤایێ کەنداڤا مەکسیکێ هاتبە بناڤ کرن، حەرمین راستەراست ژ دەڤەرا مایی یا تانسیۆنا نزمئا کو ب دەپرەسیۆنا ترۆپیکی یا کێم-تەمەنئا ئە لەڤەن-ئە رە کو ب رۆژهلاتا پاسیفیکێ ڤە گرێدایی یە پێش کەتیە. باهۆزا حەرمنە د تەمەنێ خوە دە بوویە سەدەما 52 مرنێن راستەراستئوو نێزیکی 740 ملیۆن دۆلارێنئا مەریکی زرار گهاندیە چاندنیئوو بنەسازییێن ل دەڤەرێن کو باهۆزێ لێ تەسیر کریە. دەپرەسیۆنا ترۆپیکالئا پێشین د 3ێئی لۆنێ دە ل کەنداڤا تەهوانتەپەجێ پێک هاتیەئوو رۆژا دن ل نێزیکی سالنا جروزئا مەکسیکێ شەمتاندنەکەئە ردێ پێک تێ. حەر چەند دەپرەسیۆن ب لەزئوو بەز بەر ب نزمبوونا ماینێ ڤە قەلس ب بە ژی تەنگاسی ژ پۆزکا تەهوانتەپەجێ دەرباس دبەئوو ب بەر باکور ڤە دەرباسێ ناڤائا ڤێن گەرمئێ ن کەنداڤا مەکسیکێ دبە.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 16
وێنەیەکی تێکلداری گۆتارێحەڤسەنگیا گەرماهیا جیهانێ یان ژی
هەڤسەنگیا رادیاسیۆنا جیهانێ، هەڤسەنگیا د ناڤبەرائە نەرژیا کو
دنیا ژ
رۆژێ وەردگرەئوو ئە نەرژیا کو
دنیا ڤەدگەرینە
فەزایێئوو وندا دکە، هەساب دکە. چاڤکانیێنئە نەرژیێن پچووکترئێ ن وەکی گەرماهیا هندورێئە ردێ تێنە هەسباندن لێئە ڤئە نەرژی ل گۆریئە نەرژیا رۆژێ ژ بۆ جیهانێ بەشداریەکە گەلەک پچووکئە . حەڤسەنگیا
رادیاسیۆنا جیهانێ د هەمان دەمێ دە هەساب دکە کائە نەرژی چاوا د پەرگالائا ڤهەوایێ رە دەرباس دبە. ژ بۆ کو
رۆژ ژ هەرێمێن پۆلار زێدەتر ترۆپیکێنئە کڤاتۆریێ گەرم دکە، گەرماهیا رۆژێ یێن کو تێنە وەرگرتن بئا وایەکی نەیەکسان ل سەر روویێئە ردێ تێنە بەلاڤکرن. دەما کوئە نەرژی ل سەرانسەرێ گەرستێرکێ ل هەڤسەنگیێ دگەرە،ئە و دانووستەندنێن د پەرگالائا ڤهەوایێ یائە ردێ دە یان ژیئا ڤائە ردێ، قەشا،ئا تمۆسفەر، قالکا زنارانئوو دانووستاندنا د ناڤبەرا هەمی زندیان دە، دمەشینە. حەڤسەنگیا گەرماهیێ یان ژی هەڤدەنگیا رادیاسیۆنا جیهانێ ب گەلەک فاکتۆران ڤە گرێدایی یە کو د ناڤ وان دە فاکتۆرێن وەکیئا ەرۆسۆلێن
اتمۆسفەرێ،
گازێن سەرایێ،ئا لبەدۆیا روویێ گەرستێرکێ (رەفلەکسیتی)،
ەور، نەبات، شێوازێن کارانینائا خێئوو هود، هەنە.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 17
وێنەیێ گۆتارێگراڤا سەنتینەلئا باکور یەک ژ گراڤێنئا ندامانئە کو کۆمگراڤەکە هندی یێ ل
کەنداڤا بەنگالێ یەئوو گراڤا سەنتنەلئا باشوور ژی د ناڤ دە یە. گراڤ سەنتنەلئا باکور نشتەجها
قەبیلەیا سەنتنەلێ یە کو گەلێ خوەمالی یا ڤێ گراڤێ نەئوو هەیا نها دئی زۆلەکری یا دلخوازی دە نە کو پر جاران ب زۆرێئی زۆلاسیۆنا خوە یا پاراستی ژ جیهانا دەرڤە پاراستنئە . تێ تەخمینکرن کو
قەبیلەیا سەنتنەلێ کو گەلێ گراڤێ پێک تینە، ب پێلا مرۆڤێن کو ژ
ئافریکایێ کۆچێ
ئاسیایێ بوونە نێزیکی 60 هەزار سال بەرێ هاتنەئوو ژ وێ دەمێ ڤر ڤە ل گراڤا سەنتنەلئا باکور ژ جیهانا دەرڤەئی زۆلە مانە. قانوونا پاراستنا گراڤێنئا ندامانئوو نیکۆبار یائە شیرێنئا بۆرژینئا سالا 1956ان گراڤێئوو هەر نێزیکاتیەک ژ 5 میلێن دەریایی (9،3 کم) نێزیکتر قەدەخە کریە کو جڤاکائە شیری یا مایی ژ نەخوەشیێن نفەکسیۆنێ یێن "هەرێمێن سەرەکە" بپارێزە. دەڤەر ژئا لیێ حێزێن دەریایی یا حندستانێ ڤە تێ کۆنترۆلکرن. گراڤ گرێدایێ ناڤچەیائی داری یائا ندامانئا باشوورئە ئوو بەشەک ژئا خا یەکیتیا حندی یا گراڤێنئا ندامانئوو نیکۆبارێ یە.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 18
سۆسیۆگراما مۆرەنۆ یا جڤاکێجڤاکناسی،
سۆسیۆلۆژی یان ژی
زانستا جڤاکی لێکۆلینا زانستیئوو سیستەماتیکئا جڤاکا مرۆڤانئە کو جڤاکێ، تەڤگەرێن جڤاکی یێن مرۆڤی،ئا وایێن پێوەندیا جڤاکی، دانووستاندنا
جڤاکیئوو ئا لیێن چاندێ یێن ب ژیانا رۆژانە رە یە لێکۆلین دکە. وەکی بەشەکە هەم زانستێن جڤاکی هەم ژی زانستێن مرۆڤاهیێ، جڤاکناسی ژ بۆ پەیداکرنا زانیاریەکە ل سەر نیزاما جڤاکیئوو گوهارتنا جڤاکی رێبازێن جهێرەنگئێ ن لێکۆلینائە مپیریکئوو ئا نالیزا رەخنەیی ب کار تینە. مژارێن سۆسیۆلۆژیێ یێن سەرەکە ژئا نالیزێن تێکلیئوو تەڤگەرا تاکەکەسی دئا ستا میکرۆ دە بگرە هەیائا نالیزێن پەرگالێن جڤاکیئوو ئا وایێ جڤاکی دئا ستا ماکرۆ دە دگوهەرە. لێکۆلینا سۆسیۆلۆژیکئا سەپاندی دبە کو راستەراست ل سەر سیاسەتا جڤاکیئوو رەفاهێ وەرە بکارانین لێ نێرینێن تەۆریک دکارن ل سەر تێگهشتنا پێڤاژۆیێن جڤاکیئوو رێبازا فەنۆمەنۆلۆژیک بسەکنن.
ماخ وەبەر،
کارل مارخئوو ئە ملە دورکهەم سۆسیۆلۆگێن کلاسیکئێ ن هەری ناسکری ل جهانێ نە.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 19
وێنەیێ گۆتارێدیرۆکا مەزۆپۆتامیایێ یان ژی
دیرۆکا مرۆڤی یا د ناڤبەرا فراتئوو دیجلەیێ دە دیرۆکەکە ژ کۆچبەربوویینا مرۆڤی یا هەری کەڤنێ ژ
سەردەما پالەۆلیتیکێ هەیا سەردەما کەڤنارە یا دەرەنگئە کو د ناڤبەرا چەمێن
فراتئوو
دیجلەیێئوو ل دەڤەرێن وان قەومیە. دیرۆکا مەزۆپۆتامیایێ، ژ دەلیلێن کۆلاندنێنئا رکەۆلۆژیک، پشتی دەستپێکرنا نڤیساندنێ، د داویا هەزارسالا 4ێ ب.ز. دە ژ چاڤکانیێن دیرۆکی هاتنە بەرهەڤکرن. مرۆڤاهی د سەردەمێن پالەۆلیتیکئوو نەۆلیتیکا دەستپێکی دە تەنێ ل بەشێن
مەزۆپۆتامیایا ژۆرین دە جیوار ببوون. بجیهبوونا مرۆڤاهیێ لئا لووڤیووما باشوور ژی د دەما نەۆلیتیکا دەرەنگ دە قەومیە.
مەزۆپۆتامیایێ، د
سەردەما برۆنزێ یا دەستپێکی دە ژ بۆ گەلەک شارستانیێن مەزنئێ ن هەری کەڤنئێ ن جیهانێ رە جیوارتی کریە. ژ بەر ڤێ سەدەمێ یە کو
مەزۆپۆتامیا وەک دەرگووشا شارستانیێ تێ بناڤکرن. ناڤێ مەزۆپۆتامیایێ ب یەونانییا کەڤن تێ واتەیا "ەردێ د ناڤبەرا چەمان دە".
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 20
وێنەیێ گۆتارێدەریایا ناڤین یان ژی
دەریایا سپی دەریایەکئە کو ب
ئۆکیانووسائا تلانتیکێ ڤە گرێدایی یە کو ب تەڤاهی ب بەژاهیێ ڤە گرێدایی یە. دەریایا ناڤین ل باکورئوو باشوورێ دەریایێ ژئا لیێ
ئەورۆپائوو
ئاناتۆلیایێ ڤە، ل باشوور ژئا لیێ باکورێئا فریکایێ ڤە، لئا لیێ رۆژهلات ژی ژئا لیێ
لەڤانتێئوو رۆژاڤایێئا سیایێ ڤە هاتیە دۆرپێچکرن. دەریایا ناڤین د دیرۆکا شارستانیا رۆژاڤا دە رۆلەکە بنگەهین لیستیە. دەلیلێن ژەۆلۆژیک دەستنیشان دکن کو ل دۆرا 5،9 ملیۆن سال بەرێ دەریا ناڤین ژئا تلانتیکێ قوت دبەئوو د هەیامەکە 600 هەزار سالان دە ب تەمامی یان ژی ب قسمی زوها بوویە. ژ نوو ڤە تژەکرنا دەریایا ناڤین د دەما کریزا شۆریێ یا مەسسینیایێ دە ل دۆر 5،3 ملیۆن سال بەرێ ژئا لیێ
لەهیا زانکلییێ ڤە هاتیە تژەکرن.
دەریایا ناڤین قادەکە ب قاسی 2.500.000 کم² روواڤ وەردگرە کو دەریا ژ %0،7 ژ روویێئۆ کیانووسا گەردوونی وەردگرە. گرێدانا دەریایێ بئا تلانتیکێ رە ب رێیا
تەنگاڤا جیبرالتارێ یا تەنگئا کو
ئۆکیانووسائا تلانتیکێ گرێ ددەئوو بەر ب دەریایا ناڤین ڤە دچەئوو نیڤگراڤائی بەریایێ یا لئە ورۆپایێ ژ فاسێ لئا فریکایێ ڤەدقەتینە.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 21
وێنەیێ گۆتارێسپهەرە یان ژی
سپهەرەئا ت تهە ڤەنەتان رەسۆرتئا ڤاهیەکە شاهیئوو موزیکێ یا ل پارادسەئا
دەولەتێن یەکبوویی یێنئا مەریکایێ یە کو ل رۆژهلاتێ لاس ڤەگاس سترپێ هاتیەئا ڤاکرن.ئا ڤاهی ژئا لیێ پارگیدانیائا ڤاهیسازان پۆپولۆوس ڤە هاتیە سێوراندن کو پرۆژە ژئا لیێ پارگیدانیا مادسۆن سقوارە گاردەن ڤە د سالا 2018ان دە هاتیە راگهاندن کو د وی دەمێ وەکێ
مسگ سپهەرە هاتیە بناڤکرن. لئۆ دیتۆریوما ب 18.666 کورسیان ب ڤیدەۆئوو دەنگێ کو ب دیمەندەرا لئەدێ یا ب دیتنا 16ک یێ دەردۆرا ناڤینئا هندورێئا ڤاهیێئوو دەرڤەیێئا ڤاهیێ دۆرپێچ کریە ب دەنگوەشێن ب تەکنۆلۆژیا کو پێلێن دەنگان چێدکەئوو بئە فەکتێن 4دیێ ل سپهەرە پێشاندان تێنە لدارخستن. دەرڤەیێئا ڤاهیێ بئە کرانەکە مەزنئا لئەدێ دەردۆرێئا ڤاهیێ هاتیە دۆرپێچ کرن کو مەزناهیا گشتی یا ڤێئە کرانێ 54.000 م² یە. سپهەرە ب بلنداهیەکە 112 مێترە بلندئە ب بەرفرەهیەکە 157 مێترە بەرفرەهئە .
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 22
وێنەیێ گۆتارێگرێ مرازان یان ژی
خرابرەشک /
خەرابرەشکێ، جهەکیئا رکەۆلۆژیکئێ نەۆلیتیکێ یە کو ل نێزیکی گوندێ
خرابرەشکێ یێ
رهایێ یەئوو دبە جهێ بەرماهیێن پەرەستگەها هەری کەڤنئا جیهانێ بە. درێژیا ڤی گرێ دەستچێکری 15 مەترە یە، تیرەیا وی نێزیکێ 300 مەترە یەئوو نێزیکی 760 مێترە ژئا ستا بەهرێ ل ژۆرئە .ئە ڤ دو قۆناخێن بکارانینێ ڤەدهەوینە. ل گۆریئا رکەۆلۆگێئا لمان
کلاوس سجهمدت، کاشفئوو ڤەکۆلەرێ ڤی گری،ئا رمانجا بکارانینێ جڤاکی یان دینی بووئوو ژ هەزارسالا 10ێ-8ێ ب.ز. مایە. د قۆناخا یەکەم دە، یا کو د دەما
نەۆلیتیکائا یا بەری جەرڤانیێ دە پێک هاتیە، ستوونێن کەڤری یێن ب شکلێ ت-یێ هاتنە چکاندن —ئە ڤ ستوون
مەگالیتێن هەری کەڤنئێ ن دنیایێ نە. دیرۆکا ڤان مەگالیتان هاتیە دیارکرن کو ژ سالا 9.500 ب.ز. مانەئوو ئە ڤ مەگالیت 5.500 سال ژ باژارێن یەکەمئێ ن
مەزۆپۆتامیایێئوو 7.000 سال ژ ستۆنەهەنگەێ مەزنتر ن.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 23
وێنەیێ گۆتارێمسرا کەڤنارە یان ژی
مسرا کەڤن، ب ناڤێ گشتی یێ وەلاتێ مسرا دیرۆکی (یا بەری زایینێ) یە. ناڤێ مسری یێ ڤی وەلاتی کەمەتئە ئوو کارە ب 'وارێ رەش' بێ وەرگەراندن. حەروها،ئە ڤ گۆتن ژ دەلتایا چەمێ
نیلێ هاتیە وەرگرتن، ل جهێ کو هەر سالئا ڤا نیلێ بلند دبەئوو پشتی ڤەکشاندنێئە ردا دەرئوو دۆرێ ب جەلبێن رەش تژی دکە. گاڤا جەلبێ تاری زێدە بوو،ئە ڤ دهاتە ڤێ واتەیێ کو وێ
جۆتکاری پر بەردار دەرباس ببە. ناڤەکە دنئێ ڤی وەلاتی 'تا مەر' (ت3 مرژ) بووئوو وەک 'وەلاتێ هەزکری' تێ وەرگەراندن. پێکهاتنئوو دامەزراندنا
چاندا مسری دگهژە هەتا
دەمێن هەری کەڤنارئێ ن مرۆڤاهیێ. چاندا کوئی رۆ وەک چاندەکە پێشکەتی بناڤوودەنگئە د سەردەما بەری خانەدانێ دە (بئی نگلیزی
پرەدیناستج پەرۆد) دەست پێ کر، گاڤا کو ل مسرا ژۆرینئی مپەراتۆریەکە یەکەم هات دامەزراندن. دگەل تەڤگەرێن لەشکەری یێن داگرکرنێئە ڤئی مپەراتۆری هەر کو چوو بەرڤە دەلتایا نیلێ مەزنتر بوو. ل وێ دەرێ مسرا ژێرینئا ئی رۆ هاتە بدەستخستن.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 24
وێنەیێ گۆتارێباهۆزا ترۆپیکالئا حەرمنە باگەرەکە ترۆپیکالئا نێزیکی باهۆزێ بوو کو د دەستپێکائی لۆنا سالا 2010ان دە لەهیەک بەربەلاڤ ژ
گواتەمالایێ بەر ب باکور ڤە بەر ب
ئۆکلاهۆمایێ ڤەئا نیە. حەر چقاس باهۆز ل رۆژاڤایێ کەنداڤا مەکسیکێ هاتبە بناڤ کرن ژی حەرمین راستەراست ژ دەڤەرا مایی یا تانسیۆنا نزمئا کو ب دەپرەسیۆنا ترۆپیکی یا کێم-تەمەنئا ئە لەڤەن-ئە رە کو ب رۆژهلاتا پاسیفیکێ ڤە گرێدایی یە پێش کەتیە. باهۆزا حەرمنە، د تەمەنێ خوە دە بوو سەدەما 52 مرنێن راستەراستئوو نێزیکی 740 ملیۆن دۆلارێنئا مەریکی زرار گهاند
چاندنیئوو بنەسازیێ. دەپرەسیۆنا ترۆپیکالئا پێشین د 3ێئی لۆنێ دە ل کەنداڤا تەهوانتەپەجێ پێک هاتئوو رۆژا دن ل نێزی سالنا جروزئا
مەکسیکێ شەمتینائە ردێ پێک هات. حەر چەند دەپرەسیۆن ب لەزئوو بەز بەر ب نزمبوونا ماینێ ڤە قەلس ببە ژی تەنگاسی ژ پۆزکا تەهوانتەپەجێ دەرباس بووئوو ب بەر باکور ڤە دەرباسی ناڤائا ڤێن گەرمئێ ن
کەنداڤا مەکسیکێ دبە.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 25
وێنەیێ گۆتارێئەریدوو (
ب سومەری: 𒉣𒆠،
ەردوگ;
بئا کادی:
ریتو; بئە رەبیائی رۆ:
تەللئا بو سهاهران) جهوارەکی
ارکەۆلۆژیکێ ل باشوورێ
مەزۆپۆتامیایێ یە کو ل گۆری دەلیلێنئا رکەۆلۆژیکئێ نئی رۆ وەکی باژارێ
مەزۆپۆتامیایێ یێ هەری کەڤن هاتیە پەژراندن.ئە ڤ جهوارێئا رکەۆلۆژیک ل پارێزگەها
زیقارائی رۆ یا
Iراقێ یە.ئە ریدوو بئا وایەکی دەمدرێژ ڤە وەکی باژارێ باشوورێ
مەزۆپۆتامیایێ یێ هەری پێشین هاتیە پەژراندنئوو د رۆژائی رۆ دە ژ بۆ باژارێ جهانێ یێ هەری کەڤن نیقاشەکە ل سەر ڤێ جهوارێئا رکەۆلۆژیک دە هەیە. باژێر 12 کیلۆمێترە ل باشوورێ رۆژاڤایێ باژارێ
ئورێ یە.ئە ریدوو یەک ژ باژارێن هەری باشوورێ مەزۆپۆتامیایێ یەئوو کۆمەک باژارێن
سومەرانئە کو ل دۆرا پەرەستگەهان، بئا وایەکی کو ژ هەڤ رە خویا دبن بەرفرەه بوویە.ئا ڤاهیێن باژێر ژ هەریێ هاتنە چێکرنئوو ل سەر هەڤ هاتنەئا ڤاکرن. ب مەزنبوونا پەرەستگەهان رەئوو مەزنبوونا گوند ل دەرڤە، باژارەکی مەزنتر هاتیەئا ڤاکرن. پەرەستگەه ب ناڤێئە -ئابزو هاتیە بناڤکرنئوو تێ باوەرکرن کو
ئەنکی لئا بزو ژیان کریە کو پەرەستگەه خوەدیئا ڤهەوایەکە وسا یە کو تێ باوەرکرن کو هەمی ژیانا
ئەنکی ژ ڤێئا ڤهەوایێ چێبوویە.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 26
وێنەیێ گۆتارێمیتۆزئا ن ژی
دابەشبوونا میتۆزی پێڤاژۆیا دابەشبوونا خانەیێ یە کو
کرۆمۆزۆم دوهەندە دبنئوو بئا وایەکی یەکسان د ناڤبەرا دو خانەیێن کەچ دە تێن پارڤەکرن. د زمانێ یەونانی دە ژ بۆ دەزی پەیڤا “متۆس” تێ بکارانین لۆما دابەشبوونا میتۆزی وەکی "
دەزییەدابەشبوون" ژی تێ ناڤکرن. میتۆز بەشەک ژ
چەرخا خانەیێ یە. چەرخا ژیانا خانەیێ ژ دو قۆناخێن سەرەکی پێک تێ: قۆناخائی نتەرفازئوو قۆناخا میتۆزی. حەروسا قۆناخا میتۆزی ژی ژ دو بەشان پێک تێ: میتۆزئوو سیتۆکینەز. د پێڤاژۆیا میتۆزێ دە کرۆمۆزۆمئوو
سەنترۆزۆمێن ماکەخانەیێ پارڤە دبن. پارڤەبوونا کرۆمۆزۆمان وەکی کاریۆکینەز تێ ناڤکرن. د داویا کاریۆکینەزێ دە سیتۆکینەز دەست پێ دکە. د پێڤاژۆیا سیتۆکینەزێ دە
سیتۆپلازمائوو
ەندامۆکێن ماکەخانەیێ د ناڤبەرا هەردو خانەیێن کەچ دە تێن پارڤەکرن. ب دابەشبوونا میتۆزی هەر کو هەژمارا خانەیێن زیندەوەر زێدە دبە، زیندەوەر ژی گەشە دبە. حەروسا خانەیێن زیانگرتی ژی ب میتۆزێ تێن نووکرن.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 27
وێنەیێ گۆتارێ
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 28
ئالایێئو نئەسجئۆیێئونئەسجئۆ یان ژی
رێخستنا پەروەردە، زانستئوو چاندێ یا نەتەوەیێن یەکبوویی سازیەکی
نەتەوەیێن یەکبوویی یە کو ب مەبەستا پێشڤەبرنا
اشتیئوو ئە ولەکاریا جیهانێ ب رێیا هەڤکاریا ناڤنەتەوەیی ڤە د وارێ
پەروەردە،
هونەر،
زانستئوو
چاندێ دە خەباتێن خوە دمەشینە. 193 دەولەتێنئە ندامئوو 11ئە ندامێن هەڤپارێنئو نئەسجئۆیێ هەنە. ناڤەندا سازیائو نئەسجئۆیێ ل ناڤەندا میراتا جیهانی یا ل
پاریسا فرانسایێ یە. 53ئۆ فیسێن قادێن هەرێمیئوو 199 کۆمیسیۆنێن نەتەوەیی هەنە کو ل چارئا لیێ
جیهانێئا لیکاریا سازیێ دکن. دەستوورێ بنگەهینئا ئو نئەسجئۆیێئا رمانج دکە کو "بهێزترکرنا پەروەردە، زانست چاندئوو بهێزکرنا هەڤکاریا د ناڤبەرا نەتەوەیان، ژ بۆ دادمەندیا گەردوونی، قانوون، مافێن مرۆڤانئوو ئا زادیێن بنگەهین ژ بۆ هەر کەسیئوو ژ بۆ پاراستنائا شتیئوو ئە ولەهیا مرۆڤان کو پەیمانا نەتەوەیێن یەکبوویی ژ بۆ هەموو گەلان ناس دکە، بێیی جوداهیا نژاد، زایەند، زمانئوو دین، ببەئا لیکار."
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 29
خەریتەیا سومەراندیرۆکا سومەران، دیرۆکەکی مرۆڤاهیێ یە کو د هەزارسالا 5ئوو 3ێ
ب.ز. دە ل باشوورێ مەزۆپۆتامیایێ قەومیەئوو سەردەمێن
ئوبەیدئوو
ئورووکێ یا
پێشدیرۆکی ڤەدگرە. شارستانیا سومەریان، شارستانیا هەری کەڤنئێ هەرێمێ یە کو ب هلوەشینا خانەدانیا سێیەمینئا ئوو رێ رە ل دۆرا سالا 2004ێ
ب.ز. دە ب داوی بوویە. پشتی هەیاما سومەریان، هەیامەک ڤەگوهێزئا دەولەتێنئا مۆری یێن بەریا گەشەدانیا
بابیلێ، د سەدسالا 18ان
ب.ز. دە دەرکەتنە هۆلێ. ل باشوورێ مەزۆپۆتامیایێ روونشتگەها هەری کەڤنئا ناسکری تەللئە ل-'ئۆوەل یە. سومەریانئی دا کرنە کو شارستانیا وان ژئا لیێ خوەداوەندێ وان
ئەا یان ژی شێورمەندێ وی (انئا بگاللو ژئا ب=اڤ، گال=مەزن، لو=مرۆڤ)
ئاداپائو -ان (ئۆاننەسئا بەرۆسسوس) ڤە هاتیەئا ڤاکرن. کەسێن پێشی یێن ل
ئەریدوویێ چاندا ساماررایێ ژ باکورێ مەزۆپۆتامیایێ ب خوە رەئا نینەئوو ب سەردەمائوو بەید رە تێنە ناسکرن لێ نایێ زانین کائە ڤ
سومەری نە (پاشێ ب سەردەما
ئورووکێ ڤە هاتنە گرێدان) یان نا.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 30
ئالفابەیا ماسی-سۆراتی
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 31
مۆزایکا کەچا چینگەنەزەوگما (ب
یەونانیا کەڤن:
Ζεύγμα،
لات. زەوگما "
پر")ئا ن
سەلەوکائە پی توو زەوگماتۆس (ب
یەونانیا کەڤن:
Σελεύκεια ἐπὶ τοῦ Ζεύγματος،
لات. سەلەوکائە پی توو زەوگماتۆس) باژارەکی کەڤنارئێ
هەلەنیستیکئە کو پشترە کەتیە دەستێ
ئیمپەراتۆریا رۆمایێ. ل هەمبەری زەوگمایێ دیسا ل بەر
چەمێ فراتێ باژارێ دنئێ ئا پامەا دەرکەتیە هۆلێ کوئە ڤ ژی یەک ژ باژارێن کەڤنارێن ل هەرێمێ یە. زەوگما ل نێزکا گوندێ بەلقیزێ ل بەر چیایێ بەلکسێ هاتیەئا ڤاکرن (کو نێزکا ناڤچەیا
بێرەجووکێ یە)ئوو ئی رۆ دکەڤە ناڤ سنۆرێن ناڤچەیا
بەلقیزئا ب سەر
پارێزگەها دیلۆکێ. ژ بەر کو زەوگمائوو سەلەوکا د دەما رێیائی پەکێ ناڤەندەکە گرینگئا هەرێمێ بوویە، هەر دو هەرێم ژ بەرئا بۆریا خوورت دبە باژارەکی ڤیلایێنئا نتیک کو ب گەلەک مۆزایکێن بێهەمپا هاتنە خەملاندن. زەوگما د چریا پێشینئا سالا 2000ان دە ب قەداندنائا ڤاکرنا
بەنداڤا بێرەجووکێ ژ نوو ڤە هاتە کشفکرن لێ پرانیا باژارێئا نتیک دکەڤە بنئا ڤێ.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 32
مەنزەرەیەکە چەمێ نیلێ ل کاهیرەیێ
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 33
وێنەیێ گۆتارێچیایێن تاترایێ یان ژی
رێزەچیایێن تاترایێ رێزەچیایەکە د ناڤ سیستەما کارپاتێن رۆژاڤایی دە یە کو سنۆرێ خوەزایی یا د ناڤبەرا
سلۆڤاکیائوو
پۆلۆنیایێ دە چێدکە. تاترا چیایێن هەری بلندێ کارپاتانانئە کو بەشەک ژ رێزەچیایێن کارپاتانانئە . چیایێن تاترایا د ناڤبەرا سلۆڤاکیائوو پۆلۆنیایێ دە یەئوو ژ تاترایێن ژێرین جودا یە کو تاترایێن ژێرین چیایەکە باشوورێ سلۆڤاکیایێ یە. چیایێن تاترایێ قادەکە ب قاسی 785 کیلۆمێترەچارگۆشە رووەرد ڤەدگرە کو ژ ڤێ قادێ نێزیکێ 610 کیلۆمەترە چارگۆشە (%77.7) د ناڤ سنۆرێ سلۆڤاکیایێ دە یەئوو ب قاسی 175 کیلۆمەترەچارگۆشە (%22.3) رووەرد ژی د ناڤ سنۆرێ
پۆلۆنیایێ دە یە. خالا هەری بلندێ تاترایێ، گرێ
ریسی ل پۆلۆنیایێ کو ب بلنداهیا 2.500 مێترە بلندئە ئوو ل باشوورێ زاکۆپانە، ل سەر سنۆرێ سلۆڤاکیایێ یە. چیایێن تاترایێ نها ب چێکرنا پارکا نەتەوەیی یا تاترایێ یا سلۆڤاکیایێئوو ب چێکرنا پارکا نەتەوەیی یا تاترایێ یا پۆلۆنیایێ کو ب هەڤ رە کەتنە ناڤ تۆرا جیهانی یا رەزەرڤێن بیۆسفەرێ یا
ئونئەسجئۆیێ ب قانوونان تێنە پاراستن.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 34
نەخشەیا پێشنیارکری یا کۆچێن مرۆڤێن کەڤنپێشدیرۆک هەیاما
دیرۆکا مرۆڤاهیێ یە کو ب دەرکەتنائا موورێن کەڤری یێن یەکەم نێزیکی 3،3 ملیۆن سال بەرێ دەست پێ دکەئوو بئی جادا سیستەمێن نڤیسینێ رە ب داوی دبە. بکارانینا سەمبۆل، نیشانئوو وێنەیان د ناڤ مرۆڤان دە پر زوو خویا کریە، لێ سیستەمێن نڤیسینێ یێن هەری کەڤن تەنێ 5000 سال بەرێ دەرکەتیە هۆلێئوو ب هەزاران سال دەرباس بوون کو ب بەرفرەهی وەرن پەژراندن. سیستەمێن نڤیسینێ د هن کولتورێن مرۆڤان دە هەتا سەدسالا نۆزدەهانئوو د هن کولتورێن دن دە هەتا ڤان سالێن داوی نەهاتنە پەژراندن. ژ بەر ڤێ یەکێ ل گۆری رۆژائی جادکرنا نڤیسینێ داویا ڤێ سەردەمێ د هەرێمەکێ دە ژ یا هەرێمەکە دن دبە جودا بە. وەک نموونە ب گەلەمپەری تێ قەبوولکرن کو پێشدیرۆک ل
مسرێ د دۆرا 3100 ب.ز. دە ب داوی بوویە، لێ داویا سەردەما پێشدیرۆکێ دە ل دۆر سالا 1900ان
پ.ز. دە، ل
گینەیا نوو گەلەک نوو دەرکەتیە هۆلێ.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 35
ئالایا وحئۆیێرێخستنا تەندورستیێ یا جیهانێ (وحئۆ) سازیەکە
نەتەوەیێن یەکبوویی یە کو ژ بۆ تەندورستیا گەلەمپەری یا ناڤنەتەوەیی خەباتان دمەشینە.ئا رمانجا سەرەکە یا دەستوورا بنگەهینئا وحئۆئە ڤئە کو "هەمی گەلێن جیهانێ بگهیژنئا ستا هەری بلندئا تەندورستیێ". ناڤەندا سازیێ ل باژارێ
جەنەڤرە یا
سویسرەیێ یە، شەشئۆ فیسێن هەرێمیئوو 150ئۆ فیسێن قادان ل چارالیێ جیهانێ هەنە. دەستوورا بنگەهینئا رتجێ ژئا لیێ 61 وەلاتی ڤە د
7ێ نیسانا 1946ان دە هاتیە پەژراندن. حەر سال د
7ێ نیسانێ دە رۆژا تەندورستیێ یا دنیایێ تێ پیرۆزکرن. جڤینا یەکەمئا مەجلیسا تەندورستیێ یا جیهانێ (وحئا)، کو سازیا رێڤەبەریێ یائا ژانسێ یە، د 24ێ تیرمەها سالا 1946ان دە دە پێک هات. کارمەندئوو پەیورێن رێخستنا تەندورستیێ یا یەکیتیا نەتەوەیانئوو ئۆ فیسا ناڤنەتەوەیی یا تەندورستیێ یا پوبلقوە، تەڤی تەسنیفکرنا نەخوەشیێن ناڤنەتەوەیی (Iجد) ب تەمامی ژئا لیێ وحئۆیێ هاتیە یەککرن.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 36
خەریتەیا کۆچێن مرۆڤانئێ ن پێشتاریخیدیرۆکا مرۆڤاهیێ، ڤەگۆتنا رابردوویا مرۆڤاهیێ یە کو دیرۆکا مرۆڤاهیێ ب لێکۆلینێن
ارکەۆلۆژیک،
انترۆپۆلۆژیک،
گەنەتیک،
زمانناسیێئوو پشتیئی جادکرنا نڤیساندنێ ب
ژێدەرێن پلەیا یەکەمئوو یێن دویەم تێ فەمکرن. بەریا دیرۆکا نڤیسکی یا مرۆڤاهیێ،
پێشدیرۆک هەبوو کو ب
سەردەما پالەۆلیتیکێ دەست پێ کریەئوو هەتا
سەردەما نەۆلیتیکێ هاتیە.
نەۆلیتیک دبینە کو شۆرەشا چاندنیێ، د ناڤبەرا سالێ 10.000ئوو 5000
ب.ز. دە، ل
حەیڤا بادانئا
رۆژهلاتا نێزیک دەست پێ دکە. د ڤێ سەردەمێ دە مرۆڤان بئا وایەکی سیستەماتیک دەست ب چاندنیائا نەباتانئوو خوەدیکرنائا ژالان کرن. حەر چقاس کو چاندنی پێش دکەڤە، پرانیا مرۆڤان ژ ژیانا کۆچەریێ دەرباسی ژیانەک نشتەجیهی دبنئوو دەست ب جۆتکاریێ دکن.ئە ولەهییا کو ب تێکلداریا بەرهەمدارییا زێدە یا کو ب جۆتکارییێ هاتە پەیدا کرن. ب پێشڤەکەتنا چاندنیێ رە، پرانیا مرۆڤان گاڤ ب گاڤ ژ ژیانا کۆچەریێ دەرباسی ژیانەک نشتەجیهی دبنئوو دەست ب جۆتکاریێ دکن.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 37
ئانگەلنا ژۆلە
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 38
وەنەیەکی ژ باهۆزا بەتایێباهۆزا ترۆپیکالئا بەتا، (بئی نگلیزی:
ترۆپجال ستۆرم بەتا) سیکلۆنەکە ترۆپیکال بوو کو دئی لۆنا سالا 2020ان دا بارانەکە زێدە، لەهیئوو ئە ورەکی گرانئا نیە سەر باشوورێ رۆژهلاتێ
ئامەریکایێ. دەپرەسیۆنا ترۆپیکالئا 23یەمئوو باهۆزا ترۆپیکالئا ن ژی سوبترۆپیکئا دەمسالا باهۆزائا تلانتیکێ یە کو رەکۆرا سالا 2020ان شکاندیە. باهۆزا بەتا، بئە سلێ خوە ژ جورەیەکە زەختا نزم پێک هات کو د 10ێئی لۆنێ دە ل کەنداڤا باکورێ رۆژهلاتێ مەکسیکایێ گەشەدان بوویە. نزم هێدی هێدی بەر ب باشوورێ رۆژاڤا ڤە چوو، ب پێشکەتنێ رە پێشی ل پێشڤەچوونا باهۆزا ساللی یێ نێز ڤە هاتئا ستەنگ کرن. پشتی کو ساللی د سەر دەولەتێن یەکبوویی یێن باشوور رۆژهلات رە دەرباسی هوندر ئوو قەلس بوو، تەنگەزاری ل کەنداڤا باشووررۆژاڤایێ دەولەتێن یەکبوویی دەست ب رێخستنبوونێ کر.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 39
وێنەیێ گۆتارێگۆلا نەمروودێ یان ژی
گۆلا کراتەرئا نەمروودێ، دویەم گۆلا کراتەرئا هەری مەزنێ ل
جیهانێ یەئوو گۆلا کراتەرئا هەری مەزنێ ل
کوردستانێ یە. گۆلا کراتەرئا نەمروودێ، ناڤێ خوە ژ چیایێ
ستراتۆڤۆلکانئا نەمروودێ وەرگرتیە کو دئە نجاما تەقینەکە ڤۆلکانیک دە ل سەر هەمان چیایێ چێبوویە. گۆلا نەمروودێ ل رۆژاڤایێ
گۆلا وانێ د ناڤبەرا ناڤچەیێن ب سەر پارێزگەها
بدلیسێ، ناڤچەیێن
تەتوان،
خەلاتئوو
نۆرشین دە یە. کراتەرا نەمروودێ کو دئە نجاما تەقینێن ڤۆلکانیکئا ل نەمروودێ پێک هاتیە، فرەهیا ژۆرینئا کراتەرێ 48 کم² یەئوو رووبەرێ کراتەرێ ژی 36 کم² یە. کراتەرا ژبەر خوەزایا خوە یا تایبەت هەر سال د مەهێن هاڤینێ دە دبە جهێ راوەستگەهەکە گەشتیاری. روواڤا گۆلێ 12.36 کم² یەئوو بلنداهیا گۆلێ یا ژئا ستا دەریایێ 2247 مێترە یە. روواڤا گۆلێ 12.36 کم² یەئوو بلنداهیا گۆلێ یا ژئا ستا دەریایێ 2247 مێترە یە. کووراهیا گۆلێ ب ناڤینی ب قاسی 100 مێترە یەئوو خالا گۆلێ یا هەری کوور 176 مێترە یە. گەرماڤئوو کانیێن گەرمئێ ن ل دۆرا گۆلێ نیشانەیێن هەری داوی یێن چالاکیێن ڤۆلکانیک ن.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 40
وێنەیێ گۆتارێئۆرۆژەنی، (بئی نگلیزی
ئۆرۆگەنی) مەکانیزمایا بنگەهینئە کو دبە سەدەما چێبوونا چیایێن ل سەر روویێ
پارزەمینان.ئۆ رۆژەنی، دەما کو تەڤگەرا پلاکەیان دە مارژین تەنگ دکە، بوویەرەکئە کو ل سەر پلەکایا هەڤگرتی پێک تێ.ئە ڤ هەم دبە سەدەما دەفۆرماسیۆنائا وایی یائە ردێئوو هەم ژی دبە سەدەما جهێرەنگیا پێکهاتە یا لیتۆسفەرائە ردێ (قۆرچئوو مانتۆیا هەری ژۆرین). کەمبەرەکئۆ رژەنیکئا ن ژیئۆ رژەنەک چێدبە دەما کو پلاکایا پێچاندی دقەلشەئوو تێ بلندکرن کو یەکئا ن چەند رێزە چیایان چێبکە;ئە ڤ یەک رێزەک پێڤاژۆیێن ژەۆلۆژیک ب هەڤ رە ژێ رەئۆ رۆگەنەسس تێ گۆتن. پێڤاژۆئا ن بوویەرەک سینۆرۆژەنیکئە کو د دەمائۆ رۆژەنی یێ دە پێک تێ.ئۆ رژەنی ل سینۆرێن هەڤگرتی یێن پارزەمینان پێک تێ. لهەڤهاتن دبە کو فۆرما بنکەتنێ (کو پارزەمینەک ب زۆرێ ل سەر لەوهەیەکئۆ کیانووسێ سوار دبە کوئۆ رژەنیەک نەلهەڤ چێبکە)
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 41
چیایێئا گریچیایێئا گری،
گریداخ،
گلیداخ بەرێ ب
کۆشاخی ئا ن
چیایێ شاخی ژی هاتیە بناڤکرن، چیایەکی ژ جوورەیا
ستراتۆڤۆلکانانە کو د چار قۆناخێن چالاکیێن
ڤۆلکانیک دەئوو دئە نجاما تەقینێن ڤۆلکانیکئوو هەرکینێن لاڤێن ڤۆلکانیک دە بلند بوویە. چیایێئا گری چیایێ هەری بلندئێ
باکورێ کوردستانێ یە کو ژ دو کۆنێن ڤۆلکانیکئێ ن مەزنئێ نئا گریا مەزنئوو ژئا گریا بچووک پێک تێن. بلنداهیائا گریا مەزن 5137 مێترە یە کو لووتکەیا هەری بلندئێ ئە ردنیگاریا
کوردستانێ یەئوو بلنداهیا ئا گریا بچووک 3896 مێترە یە. ل سەر راستئا ئە ردێ بەرفرەهی یا گرسەیا چیایێئا گریێ ب قاسی 35 کیلۆمێترە بەرفرەهئە . یەکەم هەولدانێن تۆمارکری یێن ژ بۆ گهیشتنا لووتکەیائا گریێ د
سەردەما ناڤین دە پێک هاتیە کو فرەدرجه پاررۆت، کهاجهاتورئا بۆڤانئوو چار کەسێن دن د سالا 1829ان دە یەکەم هلکشینا تۆمارکری پێکئا نینە.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 42
وێنەیەک ژ باهۆزێباهۆزا ترۆپیکالئا جرستۆبال،
باهۆزا مەدەری یا جرستۆبال (ب
نگلیزی:
ترۆپجال ستۆرم جرستۆبال) ژ باهۆزا ترۆپیکالئا جۆلنئا کو د 5ێ هەزرانا سالا 2016ان دە قەومیە دەرباستر بوویەئوو لئۆ کیانۆسائا تلانتیکا باکور دبە باهۆزا سێیەم. جرستۆبال یەکەمین سیکلۆنا ترۆپیکئا ئا تلانتیکئە کو د مەها هەزیرانێ دە ژ سالا 2017انئوو ڤر پشتێ باهۆزا جندی تێئوو یەکەمین سیکلۆنا ترۆپیکئا هەزیرانێ یە کو ژ سالا 2016انئوو ڤر ڤە ل مەکسیکێ دادکەڤە پەرچەیا بەژاهیێ. باهۆزا جرستۆبال باهۆزا سێیەمئە کو دەمسالا باهۆزائا تلانتیکئا سالا 2020ان دە پر چالاکئە . جرستۆبال د 1ێ هەزیرانێ دە ل سەر گۆلا جامپەجهە ژ بەرمایێن باهۆزا ترۆپیکالئا ئا ماندا یا ل پاسیفیکا رۆژهلات پێک هاتیە. باهۆزا جرستۆبال، د 3ێ هەزیرانا 2020ان دە ساەت د 13:35ئو تج دە لئە یالەتا جامپەجهە دەرباسی پەرچەیائە ردێ دبەئوو ب بایێ دۆمدارئێ 95 کم/س ل سەرانسەرێ هەرێمێ بوویە سەدەما بارینا بارانێ.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 43
وێنەیێ گۆتارێفەنۆتیپ، کۆمەک ژ تایبەتمەندی یان ژی چاوانی (وەسف) یائۆ رگانیزمایێ یە کو ب باندۆرێن گەنەتیکێئوو ب باندۆرا هاویردۆرێ رە دەردکەڤە هۆلێ. تێگینا فەنۆتیپێ
مۆرفۆلۆژیائۆ رگانیزمایێ (فۆرمئوو ئا واییەک فزیکی)، پێڤاژۆیێن پێشکەتنائۆ رگانیزمێ، تایبەتمەندیێن
بیۆکیمیاییئوو
فیزیۆلۆژیێ، تەڤگەرێنئۆ رگانیزمایێئوو هلبەرینا تەڤگەرێ ڤەدهەوینە. فەنۆتیپائۆ رگانیزمایێ ژ دو فاکتۆرێن بنگەهین پێک تێن کو تێدە ئە کسپرەسیۆنا کۆدا
گەنەتیکی یائۆ رگانیزمایێ (گەنۆتیپ)ئوو باندۆرا فاکتۆرێن هاویردۆرێ هەیە. دبە کو هەر دو فاکتۆر ب هەڤ رە تێکلیێ داینن کو زێدەتر باندۆرێ ل فەنۆتیپێ بکن. دەما کو ددوئا ن ژی زێدەتر فەنۆتیپێن بئە شکەرەیی جودا د هەمان جورەیێ نفووسێ دە هەبن، ژ ڤێ جورەیێ رە پۆلیمۆرف تێ گۆتن. میناکەک باش-بەلگەکری یا پۆلیمۆرفیزمێ رەنگینکرنا لابرادۆر رەترەڤەرئە دەما کو رەنگێ چەرمێ ب گەلەک گەنان ڤە گرێدایی یە کو ب زەلالی د هاویردۆرێ دە وەکی زەر، رەشئوو قەهوەیی تێنە دیتن.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 44
دانە کروگەر (2014)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 45
وێنەیێ هوورگولیەکئە کو نیڤێ یەک روویێ پلاکەتێ نیشان ددە.زمانێ سومەری (
𒅴𒂠 ئەمە-گر15 "زمانێ خوەمالی") زمانێ زکماکی یێ
سومەریانئە کو د سالا 4000
ب.ز. دە ل باشوورێ
مەزۆپۆتامیایێ هاتیەئا خافتن. د دەستپێکا سالا 2000ێ
ب.ز. دە زمانێ
اکادی جهێ زمانێئا خافتنێ وەرگرتیە. زمانێ سومەریان ل
مەزۆپۆتامیایێ هەتا سەدسالا 1ەم
ب.ز. وەک زمانەکی پیرۆز، وێژەیی، مەراسیمیئوو زانستی هاتیە بکارانین. زمان هەتا سەدسالا 19ان هاتیەئوو پشترە هاتیە ژبیرکرن. بەرەڤاژی زمانێن دنئێ ن کو ل
مەزۆپۆتامیایێ هاتیەئا خافتن، سومەری زمانەکی
یزۆلەکری یە. سومەری یەک ژ وان زمانێن یەکەمئە کو هاتیە نڤیسین. ژ بەرئا وایێن نیشانێن کو ل سەر لەوهەیێن کەلیا شل، بئا وایێ بزمارێ هاتنە خولقاندن، ژ سیستەما نڤیساندنا کو ژ بۆ خوەندنا زمانێ سومەری هاتیە بکارئا نین ژێ رە "نڤیسا بزماری" تێ گۆتن.
د قۆناخێن دەستپێکێ یێن نڤیساندنا سومەریان دە نیشانەیێن بەرچاڤئێ ن کو واتەیا خوە بئا وایەکی کەڤنەشۆپی ب فۆرمەکە زمانی ڤە گرێ ددن، هاتن بکارانین.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 46
ڤۆلکانا نەمروودێستراتۆڤۆلکان یان ژی
ڤۆلکانا کۆمپۆزیت، ڤۆلکانەکە کۆنیکئە کو ژ هێلا گەلەک تەبەقەیێن لاڤانئوو پرۆکلاستێن هشکبوویی ڤە هاتیە چێکرن. حەر چەند هنەک ژ وان خوەدی کراتەرێن لووتکەیێ یێن هلوەشاندی نە کو ژێ رە کالدەرا تێن گۆتن، بەرەڤاژیا ڤۆلکانێن مەرتال، ستراتۆڤۆلکان ب پرۆفیلەکەئا سێ یا کو ب کراتەرەکە لووتکەییئوو ب ناڤبەرێن دەمکی یێن رژینا لاڤێ یا تەقیندارئوو رژینا لاڤێ یا هەرکبار (ەفوزیڤ) ڤە تێن کارەکتەریزەکرن. لاڤا کو ژ ستراتۆڤۆلکانان دهەرکە ب گەلەمپەری ژ بەر ڤیسکۆزیتەیا بلند بەری کو دوور بەلاڤ ببە سار دبەئوو پێ رە هشک دبە. ماگمایا کو ڤێ لاڤێ چێدکە، ب گەلەمپەری فەلکسیکئە کو خوەدانئا ستێن سلکایێن بلندئوو هەتا ناڤینئە (وەک ریۆلیت، داسیت، یان ژیئا ندەسیت)ئوو ب مێژەرێن کێمتر ماگمایا مافیکئوو کێمڤیسکۆز ڤەدگرە. سێ ستراتۆڤۆلکانێن هەری مەزنئێ ن
کوردستانێ چیایێئا گری،
چیایێ سیپانێئوو
چیایێ نەمروودا بدلیسێ یە کو هەر سێ ستراتۆڤۆلکان ل
باکورێ کوردستانێ نە. چیایێ سیپانێ هەیامەک دەم درێژئە کو رازاندی یە. حەری داوی د سالا 1840ان دە ل چیایێئا گریێئوو د سالا 1692ان دە ژی ل چیایێ نەمروودا بدلیسێ چالاکیێن ڤۆلکانیک هاتنە تۆمارکرن.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 47
خەریتەیا زمانێنئی رانی
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 48
وێنەیێ گۆتارێبەنداڤا کەبانێ بەنداڤەکە کو ژ بۆ هلبەرینائە لەکتریکێ د سالێن 1965ئوو 1975ان دە ل
باکورێ کوردستانێ هاتیەئا ڤاکرن. بەنداڤا کەبانێ ل ناڤچەیا
کەبانێ یا کو ب سەر پارێزگەها
خارپێتێ ڤە یە هاتیەئا ڤاکرنئوو د ناڤبەرا پارێزگەهێن
دەرسم،
خارپێتئوو
ئەرزنگانئا
باکورێ کوردستانێ دە یە. بەنداڤ ب بەرگرتنا کەڤرئوو بێتۆنێ هاتیە چێکرنئوو داگرتنائا ڤا قەبارەیا گشتی یا بەنداڤا کەبانێ 16.679.000 م³ئە . بلنداهیائا ڤێ ژ جهووکا چەم 210.00 مێترە بلندئە ، هێژەیا گۆلێ دئا ستائا ڤێ یا نۆرمال دە 31.000،00 هم³ئوو قادا گۆلێ دئا ستائا ڤێ یا نۆرمال دە 675.00 کم² یە. گۆلا بەنداڤا کەبانێ پشتی
گۆلا وانێئوو گۆلا
بەنداڤائا تاتورک کو ل
رهایێ یە، سێیەم گۆلا هەری مەزنێ
باکورێ کوردستانێ یەئوو پشتی گۆلا بەنداڤائا تاتورک دویەم گۆلا چێکری یا هەری مەزنێ باکورێ کوردستانێ یە. د وارێئە نەرژیێ دە یەک ژ یەکەم ڤەبەرهێنانێن مەزنئێ ن ل
باکورێ کوردستانێ یە کوئا ڤاکرنا بەنداڤێ د سالا 1965ان دە دەست پێ کریە.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 49
وێنەحارری پۆتتەر رێزەرۆمانا فانتازی یە کو ژ هێلا نڤیسکارا
بریتانی ژ. ک. رۆولنگ ڤە هاتنە نڤیساندن. رۆمان ژیانا جوانێ سێربازئێ ب ناڤێ حارری پۆتتەرئوو هەڤالێن وی
حەرمۆنە گرانگەرئوو
رۆن وەاسلەی وەکی کرۆنیکی ڤەدبێژە کو هەموو ل خوەندنگەها جادووگەریئوو سێربازیێ یا حۆگوارتسێ خوەندەکار ن. چیرۆکا سەرەکە ب تەکۆشینا حاررییی رە تێکلدارئە کو وی ل بەر
لۆرد ڤۆلدەمۆرتێ سێربازێ تاریێ رادبە کو دخوازە نەمریێ دەست بخە، دەستهلاتداریا سێربازیێ کو وەکی
وەزارەتا سێربازیێ تێ بناڤکرن، هلبوەشینەئوو هەموو سێربازئوو
موگگلەان (مرۆڤێن نە-سێرباز) ل بن هێزا خوە ستووخوار بکە. د 26ێ
هەزیرانا 1997ان دە ژ وەشاندنا رۆمانا یەکەم
حارری پۆتتەرئا ند تهە پهلۆسۆپهەر'س ستۆنەێ ڤر ڤە، رێزەرۆمان ل سەرانسەرێ جیهانێ پۆپولەربوونەک بەربچاڤ پێکئا نیئوو پەسنێ رەخنەگرئوو سەرکەفتنەک بازرگانی دەست خست.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 50
وێنەیێ گۆتارێچاندنیا باژاری یان ژی
باخچەڤانیا باژارۆکی، پراتیکیا چاندنی، پێڤەکرنئوو بەلاڤکرنا خوارنێ یە کو ل دەروودۆرا باژارانئە . د هەمان دەمێ دە چاندنیا باژاری پەیڤەکئە کو ژ بۆ خوەدیکرنا سەوالان،ئا ڤژەنی، دارستانی،ئوو باخچەڤانی تێ بکارئا نین.ئە ڤ چالاکی ل دەڤەرێن باژاران- دۆرپێچ ژی روو ددن. چاندنیا باژاری دکارەئا ستێن جهێرەنگئێ ن پێشکەفتنائا بۆریئوو جڤاکی نیشان بدە.ئە ڤ دبە کو تەڤگەرا جڤاکی یا ژ بۆ جڤاکێن دۆمدار، کو بەنقەیان دەئۆ رگانیک ل سەر دەستیشانکرن هەڤبەش یا خوەزایێئوو هۆلسم جڤاکائا ڤاکرن. ڤان تۆرگلۆکان دکارن پێشڤە بچن دەما کو پشتگریا سازوومانی یا فەرمی وەردگرن، د ناڤ پلانسازکرنا باژارۆکا هەرێمی دە ببن یەک کو ژ بۆ گەشەدانا باژارئا دۆمدار تەڤگەرەک "باژارۆکێ ڤەگوهێز" ببە یەک. ژ بۆ یێن دن،ئە ولەهیا خوارنێ، خوارنئوو هلبەرینا هاتنیێ ژ بۆ پراتیکێ مۆتیڤاسیۆنێن سەرەکە نە. د هەر دو سەناریۆیان دە، گهیشتنا بێتر راستەراست ب سەبزەیێن نوو
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 51
سمکۆیێ شکاکسمکۆیێ شکاکئا ن
سماییلئا ẍایێ شکاکئا ن ژی
سمکۆ (ژدب.
1887 کەلا چاریێ - م.
30ێ هەزیرانا 1930ان شنۆ) سەرهلدێرئوو رێبەرەکی
کوردئێ ژئێ لا
شکاکان بوو. سماییلئا ẍایێ شکاک، یێ کو پررانی ب ناڤێ
سمکۆ (ان ژی سمکۆیێ شکاک) د ناڤا کوردان دە هاتیە ناسکرن، یەک ژ وان رێبەرا یە کو د دیرۆکائا زادیخوازیا گەلێ
کوردستانێ دە خوەدی روومەتئوو خەباتەکە بەربچاڤئە . گرینگیا سەرهلدانا سمکۆیێ شکاک کو نێزی 25 سالان دۆم کر،ئە وئە کو پشتی
شەرێ جیهانێ یێ یەکەم نێزی %50 ژئا خا
رۆژهلاتێ کوردستانێ ژ دەستهلاتداریا دەولەتا
ئیرانێ رزگار کرئوو مینا دەستهلاتدارەکی کورد کارێ خوە یێ هوکمداریێ مەشاند.ئە ڤ کارێ هان (کو سمکۆ دکاری هەموو هێزێنئێ لئوو ئە شیرەتێن کوردان ل دۆرا هەڤ بجڤینە)، د سەردەمەکە کو سیستەما
فەۆدالیزمێ ل هەموو کوردستانێ د بن نیرێئا ẍاتیێ دە بوو، پێکهات.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 52
وێنەیێ گۆتارێڤانادینیت، مینەرالەک ژ کۆمائا پاتیتئا فۆسفاتانئە کو ب فۆرمولا کیمیایی
5(
ڤئۆ4)
3جل یە.ئە ڤ مینەرال یەک ژ کانزایێن پیشەسازی یێن سەرەکە یێن مەتال ڤانادیوومئوو چاڤکانیەک پچووکئا زریچێ یە. مینەرالەک زراڤێ شکەستۆکئە کو ب گەلەمپەری د فۆرما کریستالێن شەشقۆزی یێن سۆر دە تێ دیتنئوو مینەرالەک بێهەمپا یە کو ژ هێلائۆ کسیداسیۆنا کانزایێن سەرایێ یێن وەکی زریچێ ڤە هاتیە چێکرن. ڤانادینیت یەکەم جار د سالا 1801ان دە ل مەکسیکێ هاتیە دیتن کو دەپۆیێن ڤانادنتە ژ وێ دەمێ هەتا نها ل
ئامەریکایا باشوور،
ئەورۆپا،
ئافریکائوو
ئامەریکایا باکور هاتیە دیتن. ڤانادینیت مینەرالەک بێهەمپا یە کو تەنێ بئە نجاما گوهەزتنێن کیمیەوی یێن ماتەریالەک بەرێ دەرکەتیە هۆلێ. ژ بەر ڤێ یەکێ وەکی مینەرالەک دویەمی تێ زانین. ل هەرێمێنئا ڤهەوایێن زوهائوو بئۆ کسیداسیۆنا مینەرالێن سەرەکە یێن زریچێ تێ دیتن. ڤانادنتە ب تایبەتی ل گەل سولفیدێ سەربەرئوو زریچێ تێ دیتن. مینەرالێن دنئێ ن تێکلدار ژی وولفەنیت، لیمۆنیتئوو باریتئە .
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
حەفتە: 53
میرگەهێن کورد د 1885ان دەمیرەکتییا بۆتان یەک ژ مەزنترین میرەکتیێن
کوردانئە کو د ناڤبەرا سالێن 1338-1855 دە میریتی کرنەئوو د ناڤئا خا
باکورێ کوردستانێ دە هاتیە ناسکرن. حەرێمائی داری کو ناڤچە
ده ناڤچەیێن
جزیر،
شرنەخئوو
سێرتێ دگرە ناڤێ وێ هەرێمێ بۆتانئە .
کوردێن بۆتی کو ناڤێ وی میرەکتییێ نە، د ناڤبەرا پارێزگەها
حەکاری یا نووژەنئوو
مووسلێ دە دژین. ژی بووهتی کوردان، ل بەر چاڤێن هن دیرۆکزانێن کو بئە سلێ خوە
مەروانی دامەزرینەرێ ژ خانەدانا کوردێن حومەیدی ب تێکلداری دیبنین. د خەباتا خوە یا ب ناڤێ
شەرەفنامە کو ژ هێلا دیرۆکزانێ کورد
شەرەفخانێ بەدلیسی ڤە کو د سەدسالا 16ان دە ژیایە نڤیساندیە; "ئەو دیار دکە کو میرەکتییا بۆتان ناڤێ خوە ژئە شیرا بووهتی گرتی یە، کوئە وئا شیر ب جەسارەتئوو شەرێ خوە تێ زانین". لێ میرەکتییا بۆتان تەنێ نە ل سەرئە شیرا بووهتییا بوو.
(زێدەتر...)
نیشان بدە - بگوهێرە - دیرۆکێ ببینە
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(cropped).jpg)
.svg)
.jpg)
