Koton

Klass	fiber plans
Askor	Gossypium barbadense, Gossypium hirsutum
	Restrennow kelmys war Gemmyn Wikimedia

Stoff difresus a dyv a-dro dhe hasennow an plans koton (Gossypium) yw Koton. Usys yw dhe wul neusennow pannweyth. Kodh yw, ha gwrys yw y fibrow dre vras a cellulos. An fibrow yw hir ha tanow, kepar ha gols. Wosa kuntel an fibrow dhyworth an kodhow (gelwys bombas), dre'n argerdh "jynnya", y hyllir aga nedha dhe wul neus koton. Gwrys yw an neus wosa henna dhe bannweyth. Usys yw an pannweyth dhe wul dillas rag tus ha lies tra aral. Tus a wisk dillas koton yn fenowgh, yn arbennik dres kewer domm. Dell yw usys, lystennow yw gwrys a goton. An ger "koton" a dheu dhyworth a'n Arabek (al) qutn قُطْن.

An brassa rann a goton tevys y'n bys a dheu dhyworth trevasow tevys war voslannow koton. Tevys yw koton yn Afrika, Asi, Europa, Ostrali hag Amerika. Koton a wra sugna 24-27% a'y boos y honan yn dowr (pur sugnek yw).

Koton (Gossypium) yw esel a'n teylu malowen, owth askorra bleujennow fin ha teg. Eseli erel a'n keth teylu yw malow lowarth (Sowsnek - hollyhocks) ha kowrvalow (hibiscus). An fibrow koton a furv a-derdro an hasennow. An fibrow a weres an has dhe waya pellderow hir war an gwyns may hallo an plansow tevi pell dhe ves. Tus a-varr a dhiskudhas bos an fibrow medhel mannbluvek pur wiw rag askorra pannweyth. I a dhallathas tevi an plans, owth usya dewis kreftus dhe askorra varyansow moy mannbluvek, es aga nedha.

Koton yw onan a'n fibrow kottha tevys hwath war vargenyow tir. Hendhyskonydhyon re dhiskudhas dustuni a goton tevys nans yw 7,000 bledhen. Ynwedh koton yw onan a'n fibrow naturel moyha usys hedhyw, gans konsumyoryon ow kwiska ha gul devnydh a goton yn pub tyller. Milvilyow a erewi yw usys rag tevi koton a-dreus an bys.

Wosa trevasa, res yw kribas an koton rag remova an hasennow. Argerdh hir o hemma kyns an Hweldro Dhiwysyansek pan veu devisys an jynn koton a dhigelm an hasennow dhyworth an fibrow ha'ga kribas rag nedha. Nyns yw neusen goton sengel krev vytholl, mes pan vo lies neusen nedhys warbarth, i a furv neus krev ha leven a yll bos gwiys ha liwys.

Sortow a bannweyth koton

Lies pannweyth yw gwrys saw a goton, mes erel yw gwrys a gemyskans a goton ha fibrow erel kepar ha polyester.

Kambrig: ottomma onan a'n sortow moyha tew a bannweyth, usys yn istorek rag askorra krysow hwel ha pluvogow.
Denim: pannweyth koton krev gwiys gans effeyth asennow krowslinel. Usys yw rag gul jins, jerkyns hag erel.
Pali: onan a'y nasow moyha apert yw an kerdyn keslinek. Usys yw rag askorra lavrogow, jerkyns hag erel.
Gwlanen: pannweyth gwias plen gans nappa war onan po dew du. Usys yw rag lavrogow dell yw usys.
Pann Mosul: pannweyth plen treussplanadow gwiys usys dhe afina fenestri ha dillas benenes, kepar ha lienyow konna.
Gwias Ejypek: koton medhel ha sugnek a gwalita pur dha, usys rag towellow ha dillas gweli.
Flanelet: gwias medhel usys dhe wul dillas nos ha dillas gweli.

Chif gwlasow askorra

An chif 10 gwlas owth askorra koton (yn tonnasow)
Renk	Gwlas	2020
1	China	28,500,000
2	Eynda	17,731,050
3	Statys Unys	9,737,277
4	Brasil	7,070,136
5	Pakistan	3,454,334
6	Pow Ousbek	3,063,998
7	Turki	1,773,646
8	Arghantina	1,046,043
9	Burkina Faso	782,925
10	Benin	728,000
Pennfenten: UN Food & Agriculture Organization

Onan a'n mil erthygel posekka war Wikipedya yw an erthygel ma.