Jan Hus

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Duitstaolege houtteikening vaan Jan Hus, roontelum 1587

Jan, Johan, Johannes of Jean Hus (Husinec, roond 1369/1370 – Konstanz, 6 juli 1415) waor 'ne Boheemsen theoloog dee gilt es 'ne veurlouper vaan de Rifformatie (de splitsing tösse 't aajd Kathelicisme en 't nui Prottestantisme) en es eine vaan de invloojriekste Renaissance-filosofe vaan Europa. Zien vreug theologische volgelinge staon bekinde es de Hussiete. Wijers zawwe ouch de later Prottestante, via 't Lutheranisme en 't Calvinisme, fèl beïnvloojd weure door Hus.

Jäög

Hus greuide op in 't Boheemse (allewijl Tsjechische) Husinec op de sjraom mèt Beiere. Aon dit pläötske heet heer ouch ziene naom "Hus" te daanke. Heer waor vaan sömpel komaof en góng nao 'n lokaol boeresjäölke mer bewees ziech al gauw es 'ne zier intelligente jong. Wie heer op zien 16e nao Praog góng um aldao te studere, góng 't hendeg snel mèt zien academisch carrière.

Haček

Neve zien groete wèrke in de Europese theologie, had heer 'n groet invlooj op 't Tsjechisch en versjèllende aander taole in Oos- en Centraol-Europa. Bij zien poging um 'n ierste standaardisering te make vaan 't Tsjechisch in zien vertaoling vaan de Biebel, introduceerde heer de Haček (Tsjechisch veur "häökske"), zoewie dat gebäört bij de c (č) en de s (š). 't Waor 'n pragmatisch idee, umtot in de opkommende mer nog däöre bookdrökkuns Hus wilde stoppe um constant lèttercombinaties wie "tsj" (č) en "sj" (š) te gebruke. Dees meneer vaan sjrieve woort nao Hus väölvöldeg euvergenomme door versjèllende Slavische taole die gein Cyrillisch mer Latien sjrif gebruukde. Mer ouch boete te Slavische taole um, wie in 't Fins en Estisch, woort de Haček geïnterduceerd.

Proto-Nationalisme

't Beeld vaan Hus op 't Staroměstské náměstí (Awstad-plein) in Praog

Hus weurt dèks gezien es 'ne proto-nationalis, dat wil zigke: iemes dee sentiminte oet 't later nationalisme al beliechaomde veurtot de naom nationalisme überhaup bekind waor. Hus waor 'ne groete criticus vaan de Germanisering vaan Praag: de opkoms vaan Germaonse taole te koste vaan de Slavische taole es gevolg vaan migrante oet de regio's boe ze Germaonse taole spreke (dat geit dus euver taole die oonder aandere 't allewijl Duits, Nederlands en Limbörgs besloon). De Universiteit vaan Praog stoond bekind es 'n beliechaoming vaan de väöltaolegheid vaan de Boheme in 't speciaol en 't Duits Riek in 't algemein. 't Goof binne dees universiteit veer secties: 'n Beierse, 'n Boheemse (Tsjechische), 'n Saksische en 'n Poolse. Vaan eder sectie goof 't eine stöm in 't bestuur. Hus euvertuigde evels in 1409 de keuning Wenceslaus um de stömverhawwing te veraandere: drei stömme veur de Boheemse sectio, en veur de res eder eine. Es reactie verlete väöl Beiers- en Saksischtaolege professore de universiteit en riechde zie hun eige institute op in Leipzig en Erfurt.

Preester

In 1398 woort Hus preester veur de Kathelieke Kèrk en in 1402 begos heer actief te preke. Heer had 'n groet charisma en woort 'ne zier poppelaire geisteleke in Praog. 't Kaom zelfs zoe wiet tot Keuningin Sophie (de twiede vrouw vaan Wenceslaus, wekeleks kaom biechte bij Hus. Hus waor hendeg kritisch op de Kirk en had 't oonder aander euver de wietverbreide corruptie binne de kèrksgemeinsjap.

Hus begos ummertrouw kritischer te weure op de Kathelieke Kèrk en heer waor dao-in neet d'n einsegste. Väöl vaan de greuiende kritiek op de Kathelieke Kèrk had te make mèt 't Westers Sjisma, boebij de Roemeinse Curie ('t hoofliechaom vaan 't Vatikaon) besloot de Paus vaan Roeme neet mèt te erkènne en in plaots daovaan 'ne Paus in Avignon de erkènne en aldao nao touw te verhojze. Dit zörgde veur 'n groete splitsing binne 't Kolleesj vaan Kardinaole tösse de Roems-getrouwe en Avignon-volgelinge. Boheme koos veur de kant vaan Roeme mer toch leide dees situatie d'r veur tot ummertouw mie geisteleke in Praog ziech kritisch begoste op te stèlle nao de Kathelieke Kèrk in häör algemein touw.

Invlooj vaan John Wyclif

Hus raakde begin 15e iew hendeg beïnvloojd door de Britsen dènker John Wyclif (1330-1384) dee later 'n zier groet invlooj zou höbbe op 't prottestantisme. Wyclif waor radikaol vaanwege zien opvattinge tot 't Woord vaan God 't bèste in de volkstaol gecommuniceerd moos weure (dus neet op 't Latien), tot me 't konsep vaan 'n spirituele universele Kèrk es hoeger en belaangrieker es de Kathelieke Kèrk altied centraol zou motte zitte en tot de autoriteit vaan de Paus en zien kardinaole enpreesters subjek moos weure vaan groondege kritiek (zoonder tot dat zou motte weure gezien es kritiek op 't Christendom).

Daankzij 'n bijbäöntje op de universitaire bibliotheek vaan Praog moos Hus 'n teks vaan Wyclif euversjrieve op parkemint, boenao Hus ummertouw mie ziech begos in te leze in Wyclif. Dao-in begos Hus ummertouw mie te fugere es de populisator vaan Wyclifs gedachtegood in Boheme. Door zien poppelariteit bij de keuninkleke femilie, kraog heer 't konstant veur mekaar um excommunicatie te oontlaope oondaanks zien radicale kritiek op de Kathelieke Kèrk. In deen tied waor de kèrk zoedaoneg gepolariseerd tot 't drei Pause goof. Dit sjeelde ouch veur Hus: de polletieke instabiliteit vaan 't Vatikaon zörgde d'r veur tot 't minder polletiek invlooj had op de peblieke ruimde.

Excommunicatie

Oetinedelek kaom 't toch tot excommunicatie. Iers oonder eertsbisjop Zbynek vaan Praog en later oon 't Groet Anathema vaan eine vaan de drei pause in 1412: Johannes XXIII. Dit Anathema waor 'ne banvlook: Praogse inwoeners mochte op geinen inkele meneer communicere mèt Hus, ze mochte häöm niks geve (ouch gein ete), niks verkaope en niks vaan häöm kaope. Wijer es dat kos de Paus evels neet gaon. Arrestatie of doedstraof kos allein gebäöre mèt touwstömming vaan Keuning Wenceslaus en dee weigerde dit oerdeil te velle. Mer in de praktiek had Hus wieneg keus aanders es Praog te verlaote. Es gevolg begos Hus op aander plekke te predikke en bleef heer stiekem veur korte tied langskomme in Praog. Oetindelek wiste Wenceslaus ziene broor, Sigismund vaan Luxembörg (dee keizer woort vaan 't Duits Riek, Hus te euvertuige um te getuige veur 't Concilie vaan Konstanz. Es heer dat zou doen, belaofde Keizer Sigismund, zou Hus vrijgesproke weure.

Concilie vaan Konstanz

't Concilie vaan Konstanz (1414-1418) woort e kierpönt in de historie vaan 't Kathelicisme. 't Perses contra Hus waor eigelek mer 'n klein gedeilte vaan dees gebäörtenis. 't Groeter buut waor um 't Westers Sjisma vaan de drei Pause (die mekaar neet erkènde) te indege. Hus kaom oktober 1414 aon in Konstanz. Wie Paus Johannes XXIII in november arriveerde leet heer, contra de eise vaan de aander twie Pause en Keizer Sigismun, Hus esnog arrestere. Sigismund, dee gans vaanoet Aoke kaom en dus get later in Konstanz arriveerde, waor giefteg mer besloot tot heer zien eige polletieke autoriteit neet in kwestie wilde bringe door Hus vrij te laote. Wel leet heer Paus Johannes XXIII zélf arrestere en, ironisch genog, heelt heer Johannes gevange in e kloester pal tegeneuver de cel vaan Jan Hus.

Sigismund kraog twie contradictieve eise opgestèld. 't Concilie vaan Konstanz eiste tot Hus aofstand naom vaan zien eige tekste um neet op de brandpiel terech te komme. Dit weigerde Hus evels te doen. Aon d'n aandere kant oontvaan Sigismund in april 1415 'n petitie vaan 50 Boheemse edele die häöm d'r aon rappeleerde tot heer 't salvus conductus had oonderteikend boedoor Hus eigelek vrijgelaote moos weure. In mei dat jaor kaom 'n twiede petitite, noe geteikende door 250 prommeninte oet Boheme, Moravië en Pole. Sigismund koos oetindelek de petities te negere. Hus woort op de brandpiel gegoeid op 6 juli 1415.

Doed op de brandpiel

Op weeg nao de brandpiel leep Hus langs de meinegste mèt 'ne peppère hood op mèt dao-op drei duivelkes geteikend. Wie heer langs Sigismund leep keek heer häöm rech in de ouge en rappeleerde heer häöm aon zien belofte. Sigismund zou op force vaan de brónne mèt 'ne roeie kop höbbe trök geloerd. Nao de brandpiel woort 't verbrend skelet vaan hus mèt iezere staove kapot gemaak en woort de as oetgestruuid in 't meer vaan konstanz. De lèste wäörd die Hus zou höbbe oetgesproke waore Pravda vítězí  (de woerheid euverwint).

Hussiete

De aajds bekinde aofbeelding vaan Hus, oet Martinická-Biebel (1430)

Nao Hus' doed begos 'n beweging op te komme in Boheme die bekind zou komme te stoon es de Hussiete. Wie keuning Wenceslaus in 1419 hiemelde zou Sigismund de troen opvolge. 'n Comité vaan wèthawwers die zienen oontvangs aon 't veurbereie waor, woort door 'n woedende meinegte in Praog oet de vènsters vaan 't stadshoes gegoeid boe zie neerkaome op de speerpunte vaan de Hussiete. De gewelddaojege actie boe-in lui oet vènsters woorte gegoeid en pebliekelek woorte vermoor góng bekind stoon es d'n Iersten Diffenestratie.

Es reactie dao-op organiseerde Sigismund zeve kruustochte contra de Hussiete tösse 1420 en 1463. Zie leger vaan Duitse ridders woort iedere kier weer trökgeslage door e Boheems boereleger oonder leiing vaan d'n einougege volksginneraol Jan Žižka. Žižka zou bekind komme te stoon es 'ne moderniseerder vaan 't oorlog veure mèt tactieke die lieke op allewijl guerillastrategieë. Ouch introduceerde zie de pistool en houwitser.

De Hussiete veurde ouch väöl oonderling gevechte oet umtot de theologie vaan Hus väöl ruimde veur interpretatie touwleet. Dit leide oonder mie tot de aofsplisting vaan de ultraquiste, taboriete en horebiete. Toch lökde 't de Hussiete nao versjèllende intern oorloge 'nen hussitische keuning oet te rope: Jiří z Poděbrad (George vaan Podiebrad, 1420-1471)

Invlooj op allewijl Europa

De invlooj vaan Hus op 't Christendom vilt neet te oondersjatte. Heer waor de persoen dee Wyclif poppelaire en polletieke beteikenis goof. Nao zienen doed had heer 'n groet invlooj op niemes minder es Martin Luther, dee wietoet 't belaangrieks figuur is in de Rifformatie - de religieus rivvelutie die zou zörge veur de aofsplitsing tösse 't nui Prottestantisme en 't aajd Kathelicisme. Mèt de opkoms vaan 't Prottestantisme, wat Hus' en Wyclifs kritiek op 't Kathelicisme es arguminte gebrook um oet de Kathelieke Kèrk te stappe, begoos 't religieus monopolie vaan 't Kathelicisme in Wes-Europa en Scandinavië (en mèt minder maote ouch Centraol-Europa) aof te brokkele. Die monopoliepositie zou 't Kathelicisme noets mie trökkriege. Anno 2021 is 't door Hus geïnspireerde Prottestantisme nog ummertouw 'n groet religie in Europa. Zoe'n 10% vaan de EU-bevolking is prottestants. In 't modern Tsjechië, boe 't groetse gedeilte vaan 't allewijl Boheme touwbehuurt, zien de meiste lui inmiddels "cultuur-Prottestante" gewore. Dat wil zègke: de meiste Tsjeche veule ziech traditioneel gezien verboonde mèt 't Prottestantisme, mer umerme allewijl 't atheïsme. De meiste kèrke in Praog zien allewijl Prottestant, ouch de kèrke die veurheer Katheliek waore.

Boete de invlooj op Luther, waor Hus vaan groet belaank veur väöl aander Europees dinkers, wie John Wesley, Jerome vaan Praog, Savonarola, Henry VIII en Johannes Calvien.

Mèt de opriechting vaan Tsjechoslowakije in 1918 goof 't 'nen herapprèciatie vaan Hus en woort 't geprissentierd es 'ne nationalen held. Zienen daag van hiemele, 6 juli, woort 'nen officiele feesdaag vaan Tsjechoslowakije.