Neptunus (planeet)
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
 | |
| Foto vaan Neptunus gemaak door Voyager 2 | |
| Karakteristieke | |
|---|---|
| Aontal maone | 13 |
| Diameter | 49.528 (±30) km (equator) 48.684 (±60) km (polair) |
| Aofplatting | 1 / 58.4 |
| Massa | 1,0243×1026kg |
| Rotatietied (daag) | 16 uur 6,5 min |
| Umlouptied zon (jaor) | 164,89 jaor |
| Aofstand tot de zon | 4,498×109 km |
| Atmosfeer | Diech, H2, He en CH4 |
| Temperatuur (gem) | 53 K (-220 °C) |
| Kleur | Blauwgreun |
| Kern | Al-evel nikkeliezer en stein |
.svg){kind=small}
Neptunus is vaanaof de Zon gezeen de achtste planeet van us zonnestèlsel. Neptunus is 't weidst vaan de Zon verwijderd vaan de 8 huidege planete. De planeet is verneump nao de Romeinse god vaan de zie.
Oontdèkking vaan Neptunus
[bewirk | brón bewèrke]
De ierste woernumming vaan Neptunus woort in januari 1613 verriech door Galileo Galilei, toen de planeet vlak neve Jupiter versjeen. Mer umtot heer devaan oetging tot 't um 'n staar góng, steit de oontdèkking neet op ziene naom. In 1821 publiceerde Alexis Bouvard tabelle vaan de baon van Uranus, woebij heer aofwiekinge (storinge of perturbaties) opmerkde die allein door 'n aander planeet veroorzaak kós weure. In 1843 berekende John Couch Adams en Urbain LeVerrier oonaofhenkelek vaanein de baon die dees hypothetische planeet zouw besjrieve, mer die woort door George Airy es oonmeugelek aofgedoon. In de zomer vaan 1846 begós James Challis in bedink staonde 'n nui zeuktoch nao de oonbekinde planeet. 't Waore evels Johann Galle en Heinrich d'Arrest die de planeet op 23 september 1846 veur 't iers woernaome, slechs 1° vaanaof de plaots boe Adams en LeVerrier häör hadde voorspeld. Later realiseerde Challis tot heer in augustus de planeet al twie kier had woergenome, zoonder häör te herkinne es de nui planeet. Umtot Neptunus pas in 1846 woort oontdek en in 165 eerdjaor um de zon drejt, höbbe v'r häör nog noets 'n volledeg runneke zien make. V'r zalle häör veur 't iers op dezelfde plaots zien in 2011.
Samestèlling
[bewirk | brón bewèrke]D'n opbouw vaan d'n iesreus Neptunus vertoent väöl euvereinkomste mèt dee vaan Uranus. De kern besteit oet (gesmolte) metaol en rots en dao-umheen bevint z'ch 'ne mantel vaan gesteinte, water, ammoniak en methaan. Nao boete touw weurt de mantel steeds vleujbaarder en geit oeteindelek lankzaamaon euver in d'n atmosfeer.
Atmosfeer
[bewirk | brón bewèrke]| Samestèlling atmosfeer | |
|---|---|
| Waterstof (H2) | 80% |
| Helium (He) | 19% |
| Methaan (CH4) | 1,5% |
| Ammoniak (NH3) | 0,01% |
| Ethaan (C2H6) | ~0,00015% |
| Acetyleen (C2H2) | spore |
Op groeter huugdes besteit de atmosfeer vaan Neptunus vrijwel gans oet waterstof en helium. Lieger weurt ouch methaan, ammoniak en water aongetroffe. De relatief hoeg concentratie methaan in de lieger atmosfeer veroorzaak de veur Neptunus karakteristieke blauw kleur. In tegestèlling tot d'n atmosfeer vaan Uranus, koume op Neptunus wel groete wolkeformaties veur. Tot 1994 kaom d'r 'n groete doonker vlek veur die vergeliekbaar is mèt de Groete Roej Vlek op Jupiter, mer later is die verdwene en versjeen 'n nui. Mèt behölp vaan de Hubble ruimtetelescoop zien in d'n atmosfeer vaan Neptunus de hoegste windsnelhede vaan 't zonnestèlsel gemete die roond d'n evenaar kinne oploupe tot 2000 km/u. Al-evel weure dees störm veroorzaak door de wermteoetstraoling vaan de planeet.
Maonen en ring roontelum Neptunus
[bewirk | brón bewèrke]De langs bekinde maon vaan Neptunus is Triton, woevaan 't bestoon al 'ne maond nao de oontdèkking vaan de planeet (1846) woort bevesteg. Pas in 1949 woort door Gerard Kuiper de twiede maon Nereïde (Ingels: Nereid) oontdek. In totaal zien d'r in 2004 13 maone roontelum Neptunus bekind.
| Naom | Middellijn (km) | Massa (1016 kg) | Straol vaan de baon (km) | Umlouptied* (d) | |
|---|---|---|---|---|---|
| Neptunus III | Naiad | 58 | ~19 | 48.227 | 0,294396 |
| Neptunus IV | Thalassa | 80 | ~37 | 50.075 | 0,311484 |
| Neptunus V | Despina | 148 | ~210 | 52.526 | 0,334656 |
| Neptunus VI | Galatea | 158 | ~370 | 61.953 | 0,428744 |
| Neptunus VII | Larissa | 193 (208 × 178) | ~490 | 73.548 | 0,554653 |
| Neptunus VIII | Proteus | 418 (436 × 416 × 402) | ~5000 | 117.647 | 1,122315 |
| Neptunus I | Triton | 2707 | 2,140.000 | 354.800 | –5,876579 |
| Neptunus II | Nereïde | 340 | ~3100 | 5.513.400 | 360,135 |
| Neptunus IX | Halimede | 60 | ~9 | 15.728.000 | –1879,71 |
| Neptunus XI | Sao | 38 | ~9 | 22.422.000 | 2914,07 |
| Neptunus XII | Laomedeia | 38 | ~9 | 23.571.000 | 3167,85 |
| Neptunus X | Psamathe | 28 | ~1.5 | 46.695.000 | –9115,91 |
| Neptunus XIII | Neso | 60 | ~9 | 48.387.000 | –9373,99 |
* Neptunus roteert, vaan ziene noordpool aof gezeen, tege de wijzers vaan de klok in. Ouch de mieste maone bewege "linksum". 'ne Negatieve umlouptied gief 'n rotatie aon dee hei-aon tegegestèld is ("rechtsum").
De ierste vermoedes vaan (oonvolledege) ring roontelum Neptunus oontstoonte haafweegs de jaore '80. Dees vermoedes woorte in 1989 door woernumminge vaan de Voyager 2 bevestig. De boetenste Adams rink besteit oet veer aofzunderleke bäög die de naome Liberty, Equality, Fraternity en Courage drage. Oonder invlood vaan de maon Galatea greuje dees bäög neet oet tot volledege ring. Mèt de Voyager zien ouch diechter bij de planeet nog inkel ring oontdèk. Al dees ring zin erg smal en al-evel oontstande nao 't insloon vaan meteorieten op de maone. D'r is in 2004 'n vieftal ring bekind die zich bevinde op aofsten tösse 41.900 en 62.900 km vaan 't centrum vaan de planeet. Nui woernumminge vaanaof de Eerde in 2005 wieze d'rop dat de ring vaan Neptunus väöl minder stabiel zien es ieder gedacht woort. De Liberté rink verdwijnt meugelek binne 'nen ieuw [1].
| Naom vaan de ring | Straol (km) | Breidte (km) | Aonteikening |
|---|---|---|---|
| 1989 N3R ('Galle') | 41,900 | 15 | Verneump nao Johann Galle |
| 1989 N2R ('Leverrier') | 53,200 | 15 | Verneump nao Urbain Le Verrier |
| 1989 N4R ('Lassell') | 55,400 | 6 | Verneump nao William Lassell |
| Arago Rink | 57,600 | - | Verneump nao François Arago |
| Liberté Rink baog | 62,900 | - | "Leiende" baog |
| Égalité Rink baog | 62,900 | - | "Equidistante" baog |
| Fraternité Rink baog | 62,900 | - | "Volgende" baog |
| Courage Rink baog | 62,900 | - | |
| 1989 N1R ('Adams') | 62,930 | <50 | Verneump nao John Couch Adams |
Sommege planetoïde höbbe dezelfde naom es de maone vaan Neptunus: 74 Galatea, 1162 Larissa. Triton had geine officiële naom tot d'n 20e ieuw. De naom waor in 1880 gesuggereerd door Camille Flammarion, mer woort neet algemein gebruuk tot de late jaore 1930. Triton stoont bekind es "de satelliet vaan Neptunus", de twiede satelliet woort ummers pas in 1949 oontdèk.
Verkinning
[bewirk | brón bewèrke]
Tot en mèt 2004 is slechs ein ruimtesonde in de buurt vaan Neptunus gewees. De in 1977 gelanceerde Voyager 2 passeerde de planeet in augustus 1989. Tijdes dees missie heet de sonde foto's vaan de planeet en de ring nao de Eerde gesjik en heet vervolges 't zonnestèlsel verlaote.
Vaanaof de Eerde is Neptunus mèt 't blote oug neet ziechbaar. Mèt 'ne telescoop is de planeet tot 2012 in 't sterrebeeld Steinbok (Capricornus) ziechbaar es 'n blauwgreun sjijf die väöl geliekenis mèt Uranus vertoent.
Woernummen
[bewirk | brón bewèrke]Neptunus is neet mèt 't bloete oug te zien, door ziene groete aofstand vaan de zon is zie neet helder genóg. Mèt 'ne verrekieker en 'n zeukkeertsje is Neptunus wel te vinde, mer is daan wieneg spectaculair es "steerke" vaan de 8ste groette. Um häör es blauw schijfke te kinne zien is 'ne redelek groete telescoop nudeg.
Referenties
[bewirk | brón bewèrke]- ↑ De ring vaan Neptunus verdwijne (26 miert 2005). New Scientist.
Extern linke
[bewirk | brón bewèrke]| 't Zonnesjtèlsel |
|---|
 |
| De Zon · Mercurius · Venus · Aerd · Mars · Ceres · Jupiter · Saturnus · Uranus · Neptunus · Pluto · Haumea · Makemake · Eris |
| Planete · Dwergplanete · Maone: Aerds · Martiaans · Joviaans · Saturniaans · Uraniaans · Neptuniaans · Plutoniaans · Haumeaans · Eridiaans |
| Ring: Joviaans · Saturniaans · Charikloaans · Chiroaans · Uraniaans · Neptuniaans · Haumeaans |
| Klein lichame: Meteoroïde · Asteroïde/Asteroïde maone (Asteroïdegordel) · Centaure · TNO's (Kuiperreem/Verstruide sjief) · Komete (Hillswolk · Oortwolk) |