Нешател (кантон)
| Република и кантон Нешател République et canton de Neuchâtel (француски) | |||
|---|---|---|---|
| Кантон | |||
| |||
| Химна: Hymne neuchâtelois („Нешателска химна“) | |||
 Местоположба во Швајцарија Map of Neuchâtel
| |||
| Главен град | Нешател | ||
| Најголем град | Ла Шо де Фон | ||
| Поделба | 31 општина | ||
| Управа | |||
| • Извршна власт | Извршен совет (5) | ||
| • Законодавна власт | Голем совет (115) | ||
| Површина[1] | |||
| • Вкупна | Предлошка:Swiss area км2 (Formatting error: invalid input when rounding ми2) | ||
| Население (декември 2011)[2] | |||
| • Вкупно | 173.183 | ||
| ISO 3166 | CH-NE | ||
| Највисока точка | 1,552 м (5,092 ст): Шасерал Уест | ||
| Најниска точка | 429 м (1,407 ст): Билско Езеро | ||
| Пристапено | 1815 | ||
| Јазици | Француски | ||
| Мреж. место | ne.ch | ||
| Грофовија (Кнежевство) Нешател |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Главен град | Нешател | |||||
| Уредување | Грофовија | |||||
Република и кантон Нешател (француски: République et Canton de Neuchâtel), германски: Kanton Neuenburg; реторомански: Chantun Neuchâtel; италијански: Cantone di Neuchâtel — кантон во западна Швајцарија. Во кантонот се зборува француски јазик. Во 2007 година, кантонот броел 169.782 жители, од кои 39.654 (или 23,4%) биле странци.[3] Главен град е Нешател.
Историја
[уреди | уреди извор]Нешател има единствена историја. Тој е единствениот дел од денешна Швајцарија што влегол во Конфедерацијата како кнежевство (во 1814 година). Нејзиниот прв забележан владетел, Рудолф III од Бургундија, го спомнал Нешател во неговиот тестамент во 1032 година. Династијата на Улрих, грофот од Финелц (Хасенбург), го презела градот и неговите територии во 1034 година. Династијата напредувала и до 1373 година, сите земји што денес се дел од кантонот му припаѓале на грофот. Во 1405 година, градовите Берн и Нешател влегле во унијата. Земјите на Нешател им биле предадени на господарите на Царинген од Фрајбург во доцниот 14 век како наследство од бездетната Елизабета, грофицата од Нешател, на нејзините внуци, а потоа во 1458 година на маркгрофите од Заузенбург кои припаѓале на Домот на Баден.
Нивната наследничка, Јохана од Хахберг-Саузенберг (Јехана де Хохберг) и нејзиниот сопруг, Луј I од Орлеан-Лонгевил, ја наследиле во 1504 година, по што француската куќа Орлеан-Лонгевил (Валоа-Диноа). Швајцарските сојузници на Нешател потоа го окупирале од 1512 до 1529 година пред да ѝ го вратат на грофицата-вдовица.
Францускиот проповедник Гијом Фарел ги донел учењата на протестантската реформација во областа во 1530 година. Затоа, кога куќата на Орлеан-Лонгевил изумрела со смртта на Мари Д'Орлеан-Лонгевил во 1707 година, Нешател бил протестантски и сакал да избегне да премине под католички владетел. Правилната наследничка во првородството од Жана де Ротелен била Пола де Гонди, војвотката од Рец, која била католик. Жителите на Нешател го избраа наследникот на принцезата Марија меѓу петнаесетте баратели. [n 1] Тие сакале нивниот нов принц пред с да биде протестант, а исто така да биде доволно силен за да ја заштити нивната територија, но да биде сместен доволно далеку за да ги остави сами на себе. Кралот Луј XIV од Франција активно ги промовирал многуте француски претенденти за титулата, но нешателскиот народ во конечната одлука во 1708 година ги префрли во корист на протестантскиот крал Фридрих I од Прусија, кој го побарал своето право на прилично комплициран начин преку Куќата на портокал и Насау, кои дури и не потекнуваат од Жана де Ротелен.
Фридрих I и неговите наследници владееле со кнежевството Нешател (германски: Fürstentum Neuenburg) во личен сојуз со Прусија од 1708 до 1806 година и повторно од 1814 до 1857 година. Наполеон Бонапарт го соборил кралот Фридрих Влилијам III од Прусија како принц на Нешател и наместо него го назначил за началник на неговиот кабинет Луј Александр Бертие. Почнувајќи од 1807 година, кнежевството му обезбедило на Наполеоновата Гранд Арме баталјон ренџери. Ренџерите го добиле прекарот Канари (т.е. канаринци) поради нивните жолти униформи.
| Име | Владеење |
|---|---|
| Улрих I де Фенис | 1034–1070 година |
| Манголд И | 1070–1097 година |
| Манголд II | ?–1144 |
| Рудолф И | ?–1148 |
| Улрих II | 1148–1191 година |
| Рудолф II | 1191-1196 година |
| Бертолд И | 1196–1259 година |
| Улрих III | 1191-1225 |
| Бертолд И | 1159–1263 |
| Рудолф III | 1259-1263 година |
| Улрих IV | 1263-? |
| Анри | ?-1283 |
| Амадеус | 1283–1288 година |
| Рудолф IV | 1288–1343 |
| Луј I | 1343–1373 |
| Елизабет | 1373–1395 |
| Конрад IV од Фрајбург | 1395–1424 |
| Жан де Фрибур | 1424–1458 |
| Рудолф IV од Хахберг-Саузенберг | 1458–1487 година |
| Филип од Хахберг | 1487–1503 |
| Јохана од Хахберг | 1504–1512 |
| Швајцарска Конфедерација | 1512–1529 година |
| Јохана од Хахберг | 1529–1543 година |
| Франсоа д'Орлеан-Лонгевил | 1543 – 1548 година |
| Леонор д'Орлеан-Лонгевил | 1548 – 1573 година |
| Анри I | 1573 – 1595 година |
| Анри II | 1595 – 1663 година |
| Жан Луј Шарл | 1663 – 1694 година |
| Мари де Немур | 1694 – 1707 година |
| Фридрих Вилијам I од Прусија | 1708 – 1740 година |
| Фридрих II | 1740 – 1786 година |
| Фридрих Вилијам II | 1786 – 1797 година |
| Фридрих Вилијам III | 1797 – 1806 година |
| Луј Александр Бертие | 1806 – 1814 година |
| Фридрих Вилијам III | 1815 – 1840 година |
| Фридрих Вилијам IV | 1840 – 1848/57 г |
| Република Нешател | 1 март 1848 година |
По Ослободителните војни, кнежевството му било вратено на Фридрих Вилијам III во 1814 година.[4] Conseil d'État (државниот совет, т.е. владата на Нешател) му се обратил во мај 1814 година барајќи дозвола да формира специјален баталјон, Bataillon de Chasseurs, за служба на неговото височество.[4] Фридрих Вилијам III потоа со неговиот „најврховен кабинет “ (Allerhöchste Cabinets-Ordre, ACO) го формирал, Bataillon des Tirailleurs de la Garde следејќи ги истите начела како и со баталјонот Нешател во Гранд Арме.[4] Државниот совет (Conseil d'Etat) на Нешател имал право да ги назначува офицерите на баталјонот. Командантот бил единствениот офицер на баталјонот избран од монархот.
Една година подоцна тој се согласил да му дозволи на кнежевството да се приклучи на Швајцарската Конфедерација, тогаш сè уште неинтегрирана федерација, туку конфедерација, како полноправна членка. Така Нешател станал првата и единствена монархија која им се придружила на инаку целосно републиканските швајцарски кантони. Оваа ситуација се променила во 1848 година кога се случила мирна револуција и воспоставила република, во истата година кога модерната Швајцарска Конфедерација била трансформирана во федерација. Кралот Фридрих Вилијам IV од Прусија не отстапил веднаш и се случиле неколку обиди за контрареволуција, кои кулминирале соНешателската криза од 1856–57 година. Во 1857 година, Фридрих Вилијам конечно се откажа од барањето за монархијата на областа.
Географија
[уреди | уреди извор]
Кантонот Нешател се наоѓа во Романдија, западниот дел на Швајцарија, во планинскиот регион Јура. На североисток се граничи со кантонот Берн, на северозапад со Франција (Бургундија-Франш-Конте). Нешателското Езеро се наоѓа југоисточно од кантонот, додека кантонот Во е југозападно од кантонот Нешател. Кантонот лежи во централното подрачје на планините Јура. Нешателското Езеро го одводнува земјиштето на југ, додека реката Ду ги одводнува северните области.
Кантонот е поделен на три региони. Лозарскиот регион се наоѓа покрај езерото, како што кажува и самото негово име, во овој регион изобилува со лозови насади. Регионот наречен Долини (Les Vallées) се наоѓа на север. Во овој регион се наоѓаат двете најголеми долини на кантонот Нешател: долината Руз и Вал де Травер. Двете долини лежат на надморска височина од околу 700 метри. Највисокиот регион на кантонот, се Нешателските Планините со надморска височина од 900 метри. Овој регион е составен од долга долина каде се сместени Ла Шо-де-Фон, Ле Локл и Ла Бревин.
Влада
[уреди | уреди извор]
Нешател бил еден од првите кантони во Швајцарија што им дал право на глас на жените (1959), а исто така им дал право на глас на странците кои поседуваат дозвола за престој и кои престојувале во кантонот најмалку пет години (2002) и ја намалил возраста за гласање на 18 години.
Законодавниот дом, Големиот совет на Ншател, има 115 места распределени пропорционално на населението во шесте области кои ги сочинуваат изборните единици: Нешател (35 места), Будри (25), Вал-де-Травер (8), Вал -де-Руз (10), Ле Локл (10), Ла Шо-де-Фон (27). Државниот совет (кантоналната влада) е составен од пет „министри“ кои за верижно го преземаат годишното претседателство и управуваат со одделенијата за правда, здравје и безбедност; финансии и социјална заштита; јавна економија; регионален менаџмент; образование и култура. Кантоналните власти, кои имаат седиште во замокот (Замокот Нешател), се избираат на секои четири години со општо право на глас.
Народот, исто така, избира свои претставници во сојузниот парламент на секои четири години: пет од 200 членови на Националниот совет (Долниот дом) и двајца од 46-те членови на Советот на држави (Горниот дом).
Политички поделби
[уреди | уреди извор]Окрузи
[уреди | уреди извор]
До 2018 година кантонот бил поделен на 6 окрузи. На 1 јануари 2018 година, окрузите биле распуштени и сите општини биле ставени директно под кантонот.[5]
- Будри со главен град Будри
- Ла Шо де Фон со главен град Ла Шо де Фон
- Ле Локл со главен град Ле Локл
- Нешател со главен град Нешател
- Вал-де-Руз со главен град Серние
- Вал де Травер со главен град Вал де Травер
Општини
[уреди | уреди извор]Во кантонот има 27 општини (од 2021).[5]
Население
[уреди | уреди извор]
Населението е речиси целосно франкофонско. Кантонот историски бил силно протестантски, но во последниве децении примил прилив на римокатолички доселеници, особено од Португалија и Италија. Во 2000 година, имало мала разлика во протестанти (38%) и римокатолици (31%) на неговото население.[6]
Жителите, 173.183 во 2011, се прилично рамномерно распоредени во многу мали градови и села долж брегот на Нојшателското Езеро. Просечната густина на населеност е 209 жители на квадратен километар. Нешател (население во 2020 : 33.412) е главен град на кантонот, додека Ла Шо де Фон (население од 2020 : 37.843 ) е најголемата населба во кантонот. Околу 38.000 од жителите, или нешто помалку од една четвртина од населението, се од странско потекло.
Историски податоци за населението
[уреди | уреди извор]Движењето на населението е дадено во следната табела:
| Историски податоци за населението [7] | ||||
|---|---|---|---|---|
| година | Вкупно население | Швајцарци | Нешвајцарци | Удел на населението од целата земја |
| 1850 | 70.753 | 65.773 | 4 980 | 3,0% |
| 1880 | 102.744 | 93.791 | 8.953 | 3,6% |
| 1900 | 126.279 | 113.090 | 13.189 | 3,8% |
| 1950 | 128.152 | 121.357 | 6.795 | 2,7% |
| 1970 | 169.173 | 132.478 | 36.695 | 2,7% |
| 2000 | 167.949 | 129.377 | 38.572 | 2,3% |
| 2020 | 175.894 | 2,0% | ||
Економија
[уреди | уреди извор]Кантонот е добро познат по своите вина, кои се одгледуваат покрај брегот на Нешателското Езеро, и по апсинтот. Вал де Траверс е познат како родно место на апсинтот, кој сега е повторно легализиран и во Швајцарија и на глобално ниво. Во долините е развиено млекарството и сточарството, но Нешател е многу познат по одгледувањето коњи. Производството на часовници е добро воспоставено во кантонот, со фина механика и производство на микрочипови кои се воспоставени неодамна. Високите образовни институции вклучуваат ги вклучуваат От екол Арк (Haute école Arc) (што ги претставува Берн, Јура и Нешател) и Универзитетот во Нешател.
Наводи
[уреди | уреди извор]- ↑ Arealstatistik Land Cover - Kantone und Grossregionen nach 6 Hauptbereichen accessed 27 October 2017
- ↑ Сојузна статистичка служба на Швајцарија — STAT-TAB Ständige und Nichtständige Wohnbevölkerung nach Region, Geschlecht, Nationalität und Alter (германски)
- ↑ Federal Department of Statistics (2008). „Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeit, Geschlecht und Kantonen“. Архивирано од изворникот (Microsoft Excel) на 15 December 2008. Посетено на 5 November 2008.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Ilse Nicolas, "Militaria: Die Neffschandeller am Schlesischen Busch", in Kreuzberger Impressionen (1st ed. 1969), Berlin: Haude & Spener, 2nd ed. 1979 (Berlinische Reminiszenzen; vol. 26), pp. 111–114, here p. 111. ISBN 3-7759-0205-8
- ↑ 5,0 5,1 "Amtliches Gemeindeverzeichnis der Schweiz" (на германски) accessed 15 February 2018
- ↑ Federal Department of Statistics (2004). „Wohnbevölkerung nach Religion“. Архивирано од изворникот (Interactive Map) на 24 September 2016. Посетено на 15 January 2009.
- ↑ „Wallis“. Historisches Lexikon der Schweiz (германски). Посетено на 2022-01-25.
Надворешни врски
[уреди | уреди извор]- Official website
- Official statistics
- Neuchâtel and surroundings "Watch Valley"
Coolidge, William Augustus Brevoort (1911). . Encyclopædia Britannica. 19 (11. изд.). стр. 423–424.- Portal Neuch.ch
- Village of Valangin
- International Watchmaking Museum
| ||||||||
| ||||||||||||||||||||||
|