Тонгански јазик
| Тонгански јазик | |
|---|---|
| lea faka-Tonga | |
 Натпис пред „Слободната црква во Тонга“ на тонгански и англиски јазик. | |
| Застапен во | Тонга, мали групи во Американска Самоа, Австралија, Канада, Фиџи, Нов Зеланд, Ниуе, САД и Вануату |
| Говорници | 126,390 (од 1998)[1] |
| Јазично семејство | австронезиско
|
| Писмо | тонганска азбука |
| Статус | |
| Службен во |  Тонга |
| Јазични кодови | |
| ISO 639-1 | to |
| ISO 639-2 | ton |
| ISO 639-3 | ton |
Тонганскиот јазик (lea faka-Tonga) е океански јазик, дел од подгрупата на полинезиски јазици, кои пак се дел од јазичното семејство на австронезиски јазици. Јазикот е службен и национален јазик во Тонга, островска држава во Океанија. Јазикот го зборуваат над 120.000 луѓе, од кои над 90.000 живеат во Тонга. Тонганскиот јазик е сроден до ниуеанскиот јазик, со кој ја сочинуваат подгрупата на тонгански јазици. Зборовниот редослед во тонганскиот јазик прирок-подмет-предмет.
Сродни јазици
[уреди | уреди извор]Тонганскиот јазик е еден од многуте јазици од полинезиската подгрупа на јазици од австронезиската јазична фамилија. Во таа грпа на јазици спаѓаат и хавајски јазик, маорски јазик, самоански јазик, тахитски јазик. Заедно со ниуеанскиот јазик, тонганскиот јазик ја формира групата на тонгански јазици, што е воедно подгрупа на полинезиската група на јазици.
Споредувајќи го тонганскиот јазик со другите полинезиски јазици, можно е да се реконструира зборовниот фонд на праполинезискиот јазик.
Тонганскиот јазик е малку необичен за останатите полинезиски јазици поради својот дефинитивен акцент. Како и сите полинезиски јазици, тонганскиот го прифатил фонолошкиот систем на праполинезискиот јазик.
- Тонганскиот јазик го зачувал праполинезискиот глас *h, но се споил со оригиналниот *s како /h/ (гласот /s/ што го има во тонгоанскиот јазик доаѓа од гласот *t пред висока самогласка). Повеќето полинезиски јазици го изгубиле праполинезискиот глас /q/ но се задржал во тонгоанскиот јазик, како и во рапа јазикот.
- Во праполинезискиот јазик гласовите *r и *l биле посебни фонеми, но денес во скоро сите источни полинезиски јазици тие се споиле во еден глас па така имаат глас /r/, а додека во западните се спиле во /l/. Оваа поделба не важи за тонгоанскиот јазик бидејќи го зачувал гласот /l/ а го изгубил гласот /r/.
| Полинезиски гласови | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| фонеми | праполинезиски | тонгански | ниуеански | самоански | рапанујски | тахитски | маорски | куковоостровски маорски | хавајски | македонски |
| /ŋ/ | *taŋata | tangata | tangata | tagata | tangata | taʻata | tangata | tangata | kanaka | маж |
| /s/ | *sina | hina | hina | sina | hina | hinahina | hina | ʻina | hina | сивокос |
| /h/ | *kanahe | kanahe | kanahe | ʻanae | ʻanae | kanae | kanae | ʻanae | барбун | |
| /ti/ | *tiale | siale | tiale | tiale | tiare | tiare | tīare | tiare | kiele | Гарденија |
| /k/ | *waka | vaka | vaka | vaʻa | vaka | vaʻa | waka | vaka | waʻa | кану |
| /f/ | *fafine | fafine | fifine | fafine | vahine | vahine | wahine | vaʻine | wahine | жена |
| /ʔ/ | *matuqa[2] | matuʻa | matua | matua | matuʻa | metua | matua | metua, matua | makua | родител |
| /r/ | *rua | ua | ua | lua | rua | rua[3] | rua | rua | lua | два |
| /l/ | *tolu | tolu | tolu | tolu | toru | toru | toru | toru | kolu | три |
Правопис
[уреди | уреди извор]Писмо
[уреди | уреди извор]Во старата т.н. мисионерска азбука, самогласките биле прво ставани па потоа следувале согласките. Тоа било така сѐ до Привискиот советот и со одлуката на советот во 1943 за правописот на тонгоанскиот јазик. Како и да, се користи стандардниот распоред на латинските букви па така имаме:
Правописни одлики
[уреди | уреди извор]Правописот на тонганскиот јазик е фонетски[1], исто како во македонскиот јазик.
Едно од правилата на тонганскиот јазик е дека две согласки не може да стојат една до друга, мора да има самогласка меѓу нив. Од другата страна пак дозволено е да се има повеќе самогласки една до друга во еден збор. Исто така, важно е да се напомене дека ниту еден тонгански збор не може да завршува на согласка.[2]
Акцентот во тонганскиот јазик најчесто паѓа на претпоследниот слог од зборот. Сепак има исклучок од ова правило. Првиот исклучок е ако има долга самогласка, тогаш акцентот паѓа на таа самогласка. Вториот исклучок е ако зборот пред него има определен член 'e' или 'he', тогаш акцентот е на последниот слог.[3]
Регистри
[уреди | уреди извор]Во јазикот има три регистри кои се состојат од:
- обични зборови (нормалниот јазик)
- учтиви зборови
- зборови за почит (јазикот на поглавиците)
- кралски зборови
- потценувачки зборови
На пример, фразата "Дојди и јади!" се преведува како:
- обично: haʻu 'o kai (дојди и јади!); пријатели, фамилија и сл.
- учтиво: meʻatokoni (храна или попрецизно: meʻa-tokoni: хранливо нешто); Во сериозни книги или во формални ситуации
- со почит: meʻa mai pea ʻilo (дојди и јади!); Кон благородници
- кралски: hāʻele mai pea taumafa (дојди и јади!); Се користи кон кралот или Господ.
- потценувачко: mama (јади!); Обично за потценување како обраќање кон свињи.
Граматика
[уреди | уреди извор]Член
[уреди | уреди извор]Во повеќето од јазиците во светот постојат само два члена:
Феноменот на дефинитивен акцент му дозволува на тонгоанскиот јазик да има три нивоа на членови:
- неопределениот член ha. Пример: ko ha pālangi ('бел човек', или било кој човек надвор од тонга.)
- полуопределениот член (h)e. Пример: ko e pālangi ('белиот човек' во смисла дека човекот не припаѓа на друга раса туку како подгрупа на таа раса (ако има))
- определен член (h)e со сменет ултимативен акцент. Пример: ko e pālangí ('белиот човек').
Заменки
[уреди | уреди извор]Тонганскиот јазик разликува три граматички броеви: еднина, множина и двоина. Тие се појавуваат во трите колони подолу. Јазикот исто така разликува четири лица: прво лице (лексклузивно), прво лице (инклузивно), второ лице и трето лице и тие се во четирите главни редови во табелата подолу.
Ова дава 12 главни групи. Во секоја група заменката може да биде во функција како подмет (црвено) или прирок (зелено). Тоа е разликата за разлика од другите полинезиски јазици каде се наведува како а-присвојност и о-присвојност.
Лични заменки
[уреди | уреди извор]Основните заменки се главните лични заменки кои во тонганскиот јазик можат да бидат пред глаголот (светла боја) или после (темна боја). Првите се нормалните подметни заменки.
| Позиција | Еднина | Двоина | Множина | ||
|---|---|---|---|---|---|
| 1 лице | ексклузивно (јас, ние, нам) |
пред. | u, ou, ku | ma | mau |
| пост. | au | kimaua | kimautolu | ||
| инклузивно (еден, ние, нам) |
пред. | te | ta | tau | |
| пост. | kita | kitaua | kitautolu | ||
| 2 лице | пред. | ke | mo | mou | |
| пост. | koe | kimoua | kimoutolu | ||
| 3 лице | пред. | ne | na | nau | |
| пост. | ia | kinaua | kinautolu | ||
Manatuʻi:
- сите заменки што одат пред глаголот со еден слог се енклитички кои немаат акцент, туку го ставаат на самогласката пред него. Пример: ʻoku naú наспроти ʻokú na (not: ʻoku ná).
- Прво лице еднина, Јас користи u после kuo, te, ne, и исто така ka (станува kau), pea, mo и ʻo; но користи ou после ʻoku; и користи ku после naʻa.
- Прво лице инклузивно (Јас и ти) е некако слично. Значењето на te и kita може често да се замени со еден. Пример:
- Naʻa ku fehuʻi: Јас прашав
- Naʻe fehuʻi (ʻe) au: Јас(!) прашав (нагласено)
- ʻOku ou fehuʻi au: Јас се запрашав
- Te u fehuʻi kia te koe: Јас ќе те прашам
- Te ke tali kia te au: Ти ќе ми одговориш.
- Kapau te te fehuʻi: Ако некој праша.
- Tau ō ki he hulohula?: Дали сите одиме на балот?
- Sinitalela, mau ō ki he hulohula: Пепелашка, ние одиме на бал.
Друг архаичен аспект на јазикот е ретензијата на заменките што одат пред глаголот. Тие се користат помалку во самоански јазик, исчезнал во другите полинезиски јазици.
Присвојни заменки
[уреди | уреди извор]| Присвојни заменки |
определени или не |
вид | еднина | двоина | множина | |||
| подметно | прирошки | подметно | прилошки | подметно | прилошки | |||
| 1 лице (ексклузивно) (мое, наше) |
определено | обично | heʻeku | hoku | heʻema | homa | heʻemau | homau |
| неопределено | haʻaku | haku | haʻama | hama | haʻamau | hamau | ||
| определено | емоционално | siʻeku | siʻoku | siʻema | siʻoma | siʻemau | siʻomau | |
| неопределено | siʻaku | siʻaku | siʻama | siʻama | siʻamau | siʻamau | ||
| емпатично | haʻaku | hoʻoku | haʻamaua | hoʻomaua | haʻamautolu | hoʻomautolu | ||
| 1 лице (инклузивно) (мое, наше) |
определено | обично | heʻete | hoto | heʻeta | hota | heʻetau | hotau |
| неопределени | haʻate | hato | haʻata | hata | haʻatau | hatau | ||
| определено | емоционално | siʻete | siʻoto | siʻeta | siʻota | siʻetau | siʻotau | |
| неопределено | siʻate | siʻato | siʻata | siʻata | siʻatau | siʻatau | ||
| емпатично | haʻata | hoʻota | haʻataua | hoʻotaua | haʻatautolu | hoʻotautolu | ||
| 2 лице (твој) |
определено | обично | hoʻo | ho | hoʻomo | homo | hoʻomou | homou |
| неопределено | haʻo | hao | haʻamo | hamo | haʻamou | hamou | ||
| определено | емоционално | siʻo | siʻo | siʻomo | siʻomo | siʻomou | siʻomou | |
| неопределено | siʻao | siʻao | siʻamo | siʻamo | siʻamou | siʻamou | ||
| емпатично | haʻau | hoʻou | haʻamoua | hoʻomoua | haʻamoutolu | hoʻomoutolu | ||
| 3 лице (негово, нејзино, негово, нивно) |
определено | обично | heʻene | hono | heʻena | hona | heʻenau | honau |
| неопределено | haʻane | hano | haʻana | hana | haʻanau | hanau | ||
| определено | емоционално | siʻene | siʻono | siʻena | siʻona | siʻenau | siʻonau | |
| неопределено | siʻane | siʻano | siʻana | siʻana | siʻanau | siʻanau | ||
| емпатично | haʻana | hoʻona | haʻanaua | hoʻonaua | haʻanautolu | hoʻonautolu | ||
Останати заменки
[уреди | уреди извор]| Други заменки |
вид | еднина | двоина | множина | |||
| подметно | прилошки | подметно | прилошки | подметно | прилошки | ||
| 1 лице (ексклузивно) (мое, наше) |
именска придавка | ʻaʻaku | ʻoʻoku | ʻamaua | ʻomaua | ʻamautolu | ʻomautolu |
| именски прилог | maʻaku | moʻoku | maʻamaua | moʻomaua | maʻamautolu | moʻomautolu | |
| прилошка присвојност | maʻaku | moʻoku | maʻama | moʻoma | maʻamau | moʻomau | |
| 1 лице (инклузивно) (мое, наше) |
именска придавка | ʻaʻata | ʻoʻota | ʻataua | ʻotaua | ʻatautolu | ʻotautolu |
| именска прилог | maʻata | moʻota | maʻataua | moʻotaua | maʻatautolu | moʻotautolu | |
| прилошка присвојност | maʻate | moʻoto | maʻata | moʻota | maʻatau | moʻotau | |
| 2 лице (твој) |
именкса придавка | ʻaʻau | ʻoʻou | ʻamoua | ʻomoua | ʻamoutolu | ʻomoutolu |
| именски прилог | maʻau | moʻou | maʻamoua | moʻomoua | maʻamoutolu | moʻomoutolu | |
| прилошка присвојност | maʻo | moʻo | maʻamo | moʻomo | maʻamou | moʻomou | |
| 3 лице (негово, нејзино, негово, нивно) |
именска придавка | ʻaʻana | ʻoʻona | ʻanaua | ʻonaua | ʻanautolu | ʻonautolu |
| именски прилог | maʻana | moʻona | maʻanaua | moʻonaua | maʻanautolu | moʻonautolu | |
| прилошка присвојност | maʻane | moʻono | maʻana | moʻona | maʻanau | moʻonau | |
Броеви
[уреди | уреди извор]- noa, taha, ua, tolu, fā, nima, ono, fitu, valu, hiva (0 … 9)
- hongofulu, taha-noa (10), uongofulu, uofulu, ua-noa (20), tolungofulu, tolu-noa (30), …
- hongofulu ma taha, taha-taha (11), uongofulu ma fā, ua-fā (24), …; исклучоци: uo-ua (22), nime-nima (55), hive-hiva (99)
- teau (100), teau taha (101), … teau hongofulu (110), teau-ua-noa (120), uongeau (200), tolungeau (300), … Но за покомплексни броеви: taha-taha-taha (111), … uo-uo-ua (222), fā-valu-ua (482), …
- afe, taha-afe (1000), ua-afe (2000), …
- mano (10000)
- kilu (100000)
- miliona (1000000)
ʻOku fiha ia? (колку тоа кошта)?) Paʻanga ʻe ua-nima-noa (T$ 2.50)
Покрај ова има и традиционално броење за риби, кокоси и сл.
Книжевност
[уреди | уреди извор]Тонганскиот е јазик што има поголема традиција како орален отколку пишан јазик. На тонгански се преведени Библијата, Книгата од Мормор и уште неколку позначајни книги. Во Тонга се издаваат неколку месечни и седмични весници и списанија на тонгански.
Примери
[уреди | уреди извор]Тонгански јазик
| |
| Писмо | латиница |
| Пример | Прв член од „Декларацијата за човекови права“ |
| Текст | Ko e kotoa 'o ha'a tangata 'oku fanau'i mai 'oku tau'ataina pea tatau 'i he ngeia mo e ngaahi totonu. Na'e fakanaunau'i kinautolu 'aki 'a e 'atamai mo e konisenisi pea 'oku totonu ke nau feohi 'i he laumalie 'o e nofo fakatautehina. |
| Македонски | Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност. |
| Портал: Јазици | |
Зборот „табу“ е од тонганско потекло, кој навлегол во македонскиот јазик преку англискиот. Во англискиот јазик зборот навлегол кога Џејмс Кук ја посетил Тонга. Зборот на тонгански е tapu, на фиџиски е tabu, на мароски tabu итн. Во превод зборот значи „забрането“[4] Првата употреба во англискиот јазик датира од 1777 година.
Некои основни зборови и фрази на тонгански[4]:
- Mālō e lelei - здраво (разговорно)
- Mālō ‘etau lava. - здраво (формално)
- Fēfē hake? - Како си?
- Sai pē, mālō. - Добро, благодарам.
- ‘Alu ā. - довидување (ако некој заминува од местото каде си ти)
- Nofo ā. - довидување (ако ти заминуваш од местото каде е соговорникот)
- ‘Io - да
- ‘ikai - не
- mālō - благодарам
- fakamolemole - извини
Наводи
[уреди | уреди извор]- ↑ Тонгански јазик на Ethnologue (англиски)
- ↑ Glottal stop is represented as 'q' in reconstructed Proto-Polynesian words.
- ↑ Архаично: вообичаениот збор во тахаитскиот е 'piti'.
- ↑ Dixon, Robert M. W. (1988). A Grammar of Boumaa Fijian. стр. 368. ISBN 978-0-226-15429-9.
Литература
[уреди | уреди извор]- ^ Вовед за тонганскиот јазик, Peace Corps Tonga, на англиски јазик.
- C.M. Churchward, Tongan grammar. ISBN 0-908717-05-9
- C.M. Churchward, Tongan dictionary
Поврзано
[уреди | уреди извор]
Надворешни врски
[уреди | уреди извор]- Planet Tonga Архивирано на 9 август 2020 г.
- Ethnologue за тонганскиот јазик
- Omniglot за тонганскиот јазик, писмо и изговот
- Тонгански-англиски речник Архивирано на 5 октомври 2008 г.
- Тонгански за почетници Архивирано на 11 март 2013 г.
|