Аида

Төгөлдөр хуурын бүтээлийн хавтас, 1872 он орчим

Аида (Итали: Aida; Араб: عايدة) нь Францын Египет судлаач Огюст Мариеттийн бичиж үлдээсэн үйл явдалд тулгуурласан Антонио Гисланцонигийн цомнолоор Жузеппе Вердийн бүтээсэн, дөрвөн бүлэг, 7 үзэгдэлт дуурь юм. Египетийн Суэцийн суваг ашиглалтад орох арга хэмжээтэй зэрэгцэн нээлтээ хийх Каирын дуурийн театрт зориулан хедив Исмаил пашагийн захиалгаар энэ дуурийг бүтээжээ. 1871 оны 12 сарын 24-нд Каирын дуурийн театрт Жованни Боттесинигийн удирдлагаар анх тоглогджээ. Монголд улсын Дуурь Бүжгийн Эрдмийн Театрт 2011 оны 4 сарын 30-нд анх удаа тавигдсан.

Ерөнхий ойлголт

“Аида” дуурийн зохиол нь түүхийн бодит үйл явдал дээр үндэслэгдсэн хэмээн цомнол зохиогч өөрөө баталсан байдаг ч энэхүү үйл явдлыг чухам хэзээ болж өнгөрснийг мэдээлээгүй бөгөөд “Фараоны үеийн түүх” хэмээн тэрээр тодотгосон байна. Хэзээ ч байсан бай, ямартай ч Египет Этиопуудын мөргөлдөөний түүхийн үеийн нэгээхэн хэсгийн тухай үйл явдлыг харуулсан аж. Цэрэгжүүлсэн дэг жаягтай Египетийн агааргүй мэт орон зай, гавалж гинжилсэн хуягт цац суварга (пирамид), нэг маягийн хувцас өмсгөл бүхий газар зүйн хязгаар нутагт болж буй эмгэнэлт хайр сэтгэл, гурван хүчтэй авьяаслаг залуу хүмүүсийн нэгдэл, сүйрлийн тухай өгүүлэх энэхүү дуурь нь том хэмжээний 4 бүлэг, 7 үзэгдэлтэй дуурь бөгөөд олныг хамарсан үзэгдлүүд, мөн балетын хэсгээс оруулсан нь гадна шинжээрээ Францын том дуурьтай төстэй. Үндсэн хэв маяг нь гол дүрүүдийн дотоод ертөнцийн догдлол, шаналлыг нээн харуулсан сэтгэл зүйн драм болно. Хүн төрөлхтний голлох үзэл санаа болох эх нутгаа гэсэн сэтгэлтэй зэрэгцсэн хайрын дурлалт сэтгэл, түрэмгийллийн эсрэг зөрчилдөөнөөс гадна шударга ёс, энэрэнгүй үзлийн бат итгэлийг багтаан хамруулсан.

Академич Б.В. Асафьев “Дуурийн урлагийн түүхэн дэх хамгийн гайхагдсан урам зоригтой бүтээлүүдийн нэг байлаа” хэмээн өгүүлсэн байдаг. Тухайн үеийн судлаач, шүүмжлэгчид, хөгжимчид Ж.Вердийн хөгжимд маш болгоомжлолтой хандаж байсан бол одоо цагт түүний дуурийн урлаг дахь гарамгай зүтгэл, хэмжээлшгүй авьяас билгийг хүн төрөлхтөн хүлээн зөвшөөрч хүндэтгэдэг.

Эртний Италийн цутгамал хэвшсэн дэг жаяг хөгжмийн зохиолчдын, тэр ч байтугай Вердийн эхэн ба дунд үеийн бүтээлүүдэд ажиглагддаг бол харин “Аида”-д энэ байдал ямар ч ул мөргүй байдаг. Өвөрмөц чанартай, тухайн орчин байдлын зан төрх, араншинг утга төгөлдөр, баялаг гойд сайхан, барагдашгүй аялгуугаар дамжуулан илэрхийлснээрээ дуурийн урлагийг цоо шинэ оргилд хүргэж чадсан Вердийн гайхалтай хүч чадварыг бишрэн хүндэтгэхээс ч аргагүй.

Сонгодог дуурийг “амьгүй” хэмээн хэлж байсан Р.Вагнерын үзлийн эсрэг Верди “Аида” дууриараа сонгодог дуурийн зарчмууд мөнхөд оршин тогтнох чадвартайг баталж чадсан юм.

Гол баатруудын “халз тулаан” бүхий (Аида-Амнерис, Аида-Амонасро, Аида-Радамес, Амнерис-Радамес, төгсгөлийн дуэт болох Аида-Радамес нарын) ийм олон дуэтууд эгшиглэсэн дуурь олдохгүй л болов уу. Том хэмжээний өргөн дуугаралттай ансамблиуд, найрал дуу, оркестр нь үйл явцын харилцан хамааралтай нилээд чухал үүргийг гүйцэтгэсэн байдаг.

“Арена ди Верона” буюу эртний Ромын амфитеатр (өгсүүр, саран хүрээ)-ийн тайзнаа тавигдсан “Аида” нь энэ бүтээлийн стильд хамгийн оновчтой, хамгийн сайн “уламжлал” болгосон найруулга бүхий тавилт байсан гэж үздэг. 1953 онд “Аида”–аар кино бүтээсэн бөгөөд гол дүрд алдарт жүжигчин Софи Лорен тоглож, Рената Тебальди дуулсан байна.

Нэгэн эх сурвалжид “Аида” дуурийн төлөө тухайн үеийн 30000 долларыг ямар ч наймаа, хэлцэлгүйгээр Вердид шагнал болгон шууд өгч байсан байна. Тэрээр дуурийн нэг ч нотыг бичиж эхлээгүй байхдаа гэрээ хийж, гарын үсгээ зуралцсан байдаг. Захиалагч тал болох Египетийн засгийн газраас 150000 франкыг төлөөд партитурын, ганцхан хуулбар хувийг хүлээн авсан ба гэрээ ёсоор дуурийг хамгийн түрүүнд зөвхөн Египетийн Каирын театрт тоглуулахаар тохиролцоо хийсэн байжээ. Верди гэрээний бусад эрхийн дагуу “Аида”-ийн дэлхийн хаа ч тоглогдох бүхий л тоглолтууд, зохиолын партитур (удирдбар), цомнолыг хэвлэн нийтлүүлэх тохиолдол бүрт шимтгэл авах эзэмшигч нь байсан байна.

1830 оны Европт тухайн үеийн 30000 доллар нь одоогийн 200000 доллартай тэнцэхээр ханш байсан бөгөөд татвар төлдөггүй байсан аж. Үүгээр юуг хэлэх гээд байна гэвэл “Аида” дуурийг захиалсан Египетийн тал тухайн үедээ хичнээн өндөр бооцоог тавьсан нь хөгжмийн урлагийн агуу суут ухаантныг огтхон ч эргэлзэлгүйгээр хэрхэн үнэлж байсан тухай л дурьдахыг хүссэн билээ. Гэхдээ Вердийн хувьд мөнгө бол түүнд нэн шаардлагатай тэргүүний зорилго байгаагүй гэдгийг олон зүйл нь гэрчилдэг аж. Түүнийг дуурийнхаа зохиолыг түргэн эхлүүлэхийг олон удаа шаргуу ятгасны дараа бичиж эхэлсэн бөгөөд “Аида” дуурийн ажлаа эхлэнгүүтээ л тэрээр өөрийн цомог зохиогчдод маш өндөр төлбөрийг гар таталгүй, өгөөмрөөр төлсний зэрэгцээ мөнгөнийхөө ихээхэн хэсгийг тэр үеийн Парисын бүслэлт (Франц-Пруссын зөрчилдөөн)-ийн хохирогсдод илгээн тусалж байсан гэсэн баримт байдаг. Тэрээр энэ дуурь дээр маш их хүч гарган ажилласан байна.

Түүхийг сөхвөл, Верди тухайн зохиолын сэдвийн ноорог гэж ердөө л 4 хуудас цаас авч байсан бөгөөд египет судлаач Мариетто, мөн өөрийн франц найз Камилло дю Локль нартай хамтран тухайн сэдвийг 4 бүлэгт дуурь болгон боловсруулан сайжруулсан аж. Үүний дараа тэрээр Италийн яруу найраг, шүлгийн зохиолч Гисланцонид итали цомнол болгон дахин боловсруулахыг санал болгон түүнтэй хамтран өөрөө ч цомнолын зарим нэг үйл явдлыг өөрчлөн, зарим хэсэгт өөрийн санааг үргэлжилсэн үгийн болон шүлгийн хэлбэрээр зохиож байжээ. Харин хөгжмийн зохиолын тухайд гэвэл дуурийн хөгжим нь 4 сарын турш бичигдсэн аж.

Ийнхүү дэлхийн сод бүтээл анх удаа 1871 онд зул сарын баярын өмнөхөн Каирт эгшиглэсэн түүхтэй. Аида дуурийн анхны тоглолтод дэлхийн олон газрын дээдсүүд хүрэлцэн ирж үзсэн бөгөөд зөвхөн Ж.Верди л өөрөө ирээгүй байсан. Үүнээс 46 хоногийн дараа Италийн тоглолтод Миланд ирж оролцсон байна. Энэхүү 2 тоглолтын амжилт нь үгээр хэлэхийн аргагүй агуу гайхамшигтай, дэлхийн түвшний ялгуусан алдар нэрээр бялхсан байна.

Одоо ч “Аида” дуурь нь дэлхийн бүхий л дуурийн театрын, дуурийн жүжигчдийн урын сан дахь өндөр ур чадвар шаардсан, хамгийн хайртай үнэ цэнэтэй бүтээл хэвээр үлдсэн.

Дүрүүд

Египетийн хаан

Дүр	Хоолойны төрөл	Анхны тоглолтын жүжигчид 1871 оны 12 сарын 24 Каир (Удирдаач: Жованни Боттесини)	Монголын анхны тоглолтын жүжигчид 2011 оны 05 сарын 01 Улаанбаатар (Удирдаач: Н.Туулайхүү)
Аида, Этиопын гүнж	сопрано	Антониетта Анастаси-Поццони	Ш.Наранчимэг
Египетийн хаан	Аргил	Томмасо Коста	Ч.Чинзориг
Амнерис, Хааны охин	Меццо-сопрано	Элеонора Гросси	Р.Доржхорлоо
Радамес, Ордны хамгаалагчдын ахлагч	тенор	Пиетро Монгини	Ч.Түмэндэмбэрэл
Амонасро, Этиопын хаан	баритон	Франческо Стеллер	Ц.Баттөр
Рамфис, Тэргүүн тахилч	басс	Паоло Медини	Б.Алтанхуяг
Элч	тенор	Луижи Стеччи-Боттарди	Г.Шижирболд
Тэргүүн тахилч эмэгтэйн хоолой	сопрано		Б.Уранчимэг
Тахилчид, сайд нар, ахмадууд, цэргүүд, албаны хүмүүс, Этиопчууд, боолууд болон хоригдлууд, Египетчүүд, амьтад

Дуурь бүтээгдсэн түүх

1868 онд “Суэцийн суваг”-ийн нээлтэд зориулсан ёслолтой холбогдуулан Египетийн засгийн газраас Вердид Египетийн үндэсний сэдвээр дуурь бичиж, түүний анхны тоглолтыг Каирын театрын нээлтийг тохиолдуулан тоглуулах саналыг тавьжээ. Гэнэтийн энэхүү саналыг Верди хойш тавьсаар байсан хэдий ч дөнгөж 1870 онд “Аида”-ийн зохиолыг сонирхож, танилцсаны дараа л зөвшөөрлөө өгчээ. Энэхүү зохиолыг муутуу цаасан дээр тайлж бичсэн эртний Египет-Нубийн (Этиопийн) хооронд болж байсан урт хугацааны тэмцлийн домгоос үндэслэн францын нэрт египет судлаач О.Э.Мариетт бичиж, Мариоттын зургаар театрын хувцас, тайзны засал чимэглэлийг хийсэн байна. Үргэлжилсэн үгийн зохиол хэлбэрт Францын цомог зохиолч К.дю.Локль (1832-1903) харин италийн шүлгийн цомнолыг яруу найраг, шүлгийн зохиолч А.Гисланцони (1824-1893) нар тус тус бичжээ. Верди эртний Египетийн урлаг болон түүхийг хичээнгүйлэн судалснаараа зохиолын сэдвийн боловсруулалтад маш идэвх, зүтгэлтэй оролцсон байна. Дуурийн 2 дахь тоглолтыг хөгжмийн зохиолч өөрөө Миланы театрт удирдан тавьсан ба энэхүү тоглолтууд нь гайхамшигтай амжилтыг олсон байна. “Аида” дуурь нь өнөөдрийн өдрийг хүртэл симфони хөгжмийн жинхэнэ “эрдэнэс”-ийн нэг хэвээр үлдсэн юм.

Дуурийн стиль

“Аида” дуурь нь театрын тавилтын стилээрээ сүрлэг тайз засалт, цог жавхлантай жагсаал, хүчирхэг ансамблиудаас бүрдсэн. Аида зөвхөн гял цал сэтгэгдэл төрүүлэх сүрлэг чимэглэл бус, харин том хэмжээний гол цөмийн нэгдэл бүхий дуурийн стиль (хэв, маяг) ба утга уянгын сэтгэцтэй үзэгдлүүдээс хөгжмийн гүн гүнзгий илэрхийллийн биелэлийг шингээсэн бүтээл юм.

“Аида” дуурь нь италийн хөгжмийн үндэс дээр суурилагдсан хэдий ч зарим үзэгдэл, үйл явдлуудаараа дорнын шинж чанар (тахилч нарын дуу, бүжиг, мөн Нил мөрний эрэг дээрх үзэгдлүүдэд)-ыг агуулсан байгаа нь түүний цомнол, гармони (мажор-минорын 2 ихэссэн секундуудтэй эгшгийн дараалал) –иор илэрхийлэгдэнэ. Энэхүү чиг баримжаа нь дуурийн үйл явцын байдал, байршлуудын утга санаагаар тодорхойлогдож байна.

"Аида" дуурийн оркестр нь өнгө будгийн үлэмж гайхамшигтай, дуу авианы тембрийн олон янзын харьцаагаар баялаг дуугаралттай. Оркестр нь зүгээр нэг дагалдан хөгжимдөх үүргийг бус, харин гол дүрүүдийн дотоод сэтгэлийн ертөнц, тэдний зөрчилдөөнт үйл явцыг нээн илэрхийлэхэд асар идэвхтэй үүргийг гүйцэтгэсэн.

Вердийн 1850-иад оныг хүртэлх зохиол бүтээлүүдэд дуулаачийн хүрээ нь хөгжимчдөөс дээгүүр тавигддаг байсан бол “Аида”-д харин тэдгээрийн хооронд ижил түвшин, нэгдмэл байдал зонхилж байна. “Аида”-ийн оркестрт өнгө будгийн нарийн мэдрэмжийг уран чадварлагаар үзүүлж чадсан “Нил мөрний эрэг дээрх үзэгдэл”, мөн дуурийн “Төгсгөлийн хэсэг”-ийн үхлийн өмнөх Аида, Радамес нарын дуэтүүдэд үнэхээр гайхшруулмаар агшнууд сонсогдоно.

Ж.Верди нь хөгжмийн драматургийн реалист зарчимд үнэнч хэвээр үлдсэн ч, “Риголетто”, “Травиата” дууриудын дараагаар “Аида”-д үлэмж дэвшлийг нээж чадсан. Дуурийн үйл явц нь тус тусдаа явцуу хэсгүүдээс биш, харин том хэмжээний зөрчилдөөнт үзэгдлүүдээр хүчтэй өрнөж байгаа энэхүү урсгал нь Вердийн түрүү түрүүгийн дууриудад ажиглагдаж байсан хэдий ч “Аида” дуурьт хөгжим-драмын гол манлайлагч зарчмуудын нэг болсон байна. Илүү баялаг, нарийн бичигдсэн гармонийн, олон хоолойн хэллэгүүд нь дуурийн гол утга санааг илэрхийлэхэд чухал ач холбогдол үзүүлсэн.

Ж.Верди дуурийн өнгө будгийг Аида-Амонасро нарын Нил мөрний эрэг дээрх шөнийн үзэгдлийн дуэт болох “Секвенцийн дуугаралт”-ын дэвсгэр дээрх Аидийн гунигтай “декламаци” (уран уншлага)–ийн эсрэг түүний эцгийн өндөр дуугаар зарлигдсан хатуу хариу аялгууг гаргаж өгснөөрөө яг л импрессионист шиг зохиож чадсан.

Ж.Верди чухамдаа хувь хүн, олон түмний хоорондын зөрчилдөөний эрс тэс ялгааг маш сонирхол татахуйц илэрхийлэхээс огтхон ч татгалзаагүй. Аялгуу гармонийн ухаалаг, хямгатай хэрэглээ, мөн хувиргал (альтераци)–уудыг өөрийнхөөрөө мэдэрсэн шатлалын аргаар энгийн цомнолын дарааллаас хромат цомнол руу аль болох бага өөрчлөлттэйгээр зөөлөн хазайх аргыг хэрэглэсэн нь тэс өөр ялгаатай үндэстнүүдийн өнгө төрхийг илүү тодотгож чадсан. Хөнгөн маягийн энэхүү өнгөр нь хачирхалтай алс газрын үлгэрийн дүр төрх, дуулдац (акустик)-ыг бий болгосон байна.

Адал явдалт, ахуйн, сэтгэл зүйн олон төрөл хэлбэрээр бүтээл бичсэний дараа тэрээр “Аида”-д “үлгэр”-ийн хэлбэрээр хандсан.

Үлгэр домгийн төрөл нь бодит үнэний хөрснөөс урган гардаг учраас гүйцэд бус төгсгөл, эмгэнэл харуусал, заавал баяр баясгалантай төгсгөл байх албагүйгээр өөрийн шидэт өндөрлөгөөс хүний сэтгэлийн гүн рүү бууж орж байдаг цэвэр тунгалаг боловч зэрэглээт ертөнц юм. Верди өөрийн онгодоо шингээсэн, хамгийн сайхан, шинэ аялгуунуудаа египетчүүдэд ч этиопчуудад ч тэр адил тэгш хүртээж зохиосон байна. Энгийн амархан тогтоогдох аялгуу нь египетчүүдийг тэр дундаа тэдний ёсорхол, харгис догшин тэмүүллийг (Бурхнаас ялалт хүсч буй хэсэг) тодорхойлсон байхад арай хүндхэн дуулаачийн хэсгүүдтэй, тоймгүй уншлага, гаслантай мөргөл гуйлт, ардын дууны богинохон аязуудыг сэлгүүлэн этиопчуудын өвөрмөц, онцгой байдал (ялангуяа Амонасро хаанд зориулсан хэсэг)-ыг тодорхойлсон. Тайзан дээрх хоёр өөр үндэстний соёлд, боолчлол, тахилгадал (кабалетта)–ын ижил соёлтой хүмүүсийн харилцааны бэрхшээлээс шалтгаалж, тэдний сонголт арай илүү хүнд хэцүү хэлбэрээр тодорхойлогддог эртний хэлбэр харагдаж байгаа нь гайхалтай юмгүй. “Радамес-Амнерис”, “Радамес-Аида”-ийн дуэтуудэд тэдний ялгаа болох санааширсан, үнэнийг шахаж хэлүүлэх гэсэн, мөн тэр бүхнээс зайлсхийх гэсэн оролдлогуудыг төвөггүй харж болно. Энэ нь нэг талаас дүрэлзсэн тэмүүлэл, догдлолыг, нөгөө талаас уламжлалт хэв жаягийг харуулсан байна.

Гол дүрийн бүсгүйн яруу тод эгшгийн дарааллууд нь зүрх догдлуулсан зүгээр ч нэг гол дүрийн эмэгтэйг бус харин бүхий л үлгэрийн турш “золиос” болж байгаа ганцаарчилсан “тусгаар” Аида бүсгүйн дүр юм. Гансрал, хилэнт эсэргүүцэл, мөргөл, залбирал, эх нутгаа хүссэн мөрөөдөл зэрэг бүхий л үйл явдлын эцэст “Төгсгөлийн ари” асар өндөр дүр төрхөөрөө онцгойрон ялгарч байгаа нь гайхалтай. Өөрийн хөөрхийлэлтэй өрсөлдөгчийн нэгэн адилаар сэтгэлийн шаналал зовлонд уруудан унаж байгаагаа нэгэнт мэдэрсэн тэр үед Амнерис “жинхэнэ эмэгтэй” болж байгааг илэрхийлсэн. Дуурийн төгсгөлийн дуэт газар доорх бунханд Аидийн “Газар нутаг минь өршөө” хэмээх ари: Тэнгэр огторгуйн үүд хаалгыг нээгдэхэд саад болохгүйн тулд тэдний дотоод сэтгэлийн хүчтэй догдлолыг Верди эсэргүүцэн, түүнийг зөөлрүүлэхийн тулд, “Аз жаргалгүй“ үлгэрийн төгсгөлд ч ийм л байх ёстой хэмээн төгсгөжээ. Дуурь нь агуу энэрэнгүй чанар, хүнлэг ёсыг дээдлэн тунхагласан агуулга бүхий “хүний сэтгэлийн дуулал” юм.