Léngua vallòna

Artícule scritte 'n
sud-laziale/cominése

Le vallone (walon, / wa.lɔ̃ /, pe vallone ) è na léngua d'oïl parlata n’Bèlg, n’Frangia é, pure s’è quasce schembarz, a la part nord-èšt de gl Štate amerecane de gl Wisconsin.

È rechenesciuta comm léngua reggiunale da la Chemunetà frangése de gl Bèlg, addó è la cchiù mbertand de le léngue remanz comm seperficie (70 a 75 % de la Reggione vallona) é comm pepelazione (1.000.000 a 1.300.000 de creštiane che la párlene). Le vallone se spart n'quatt ròss varietà dialettale é tè pure na forma nermalezzata. Gl parland sié puonn èss chiamate Vallune, ma sse tèrmene se riogn prima e tutt a gl abbetand de la Vallònia, se preferisce sèmb e cchiù la paròla vallenòfene (walon-cåzant pe vallone).

Nome

Se pò vedé gl spannemiénd de le léngue d'oïl che le devèrz radaziune de vérd ngim’a la carta

Gl nome walon è scite da le mèdie ulannése Wale (uoje Waal), seccessore de walh addeprate da gl germane pe nzegnà le pepelaziune celtòfene o remanz, sequetate da gl seffiss -on. La teštemenianza scritta cchiù andica, štènn a le fatíe d’Albert Henry, filòleghe remaništa bèlga, suo de la secunna mmetà de gl XV sècule dénd a le Memòrie de Jean, sire de Haynin et de Louvignies, addó descrive le pepelaziune remanz de gl Paise Bass berghegnune. La štésa semándeca se reduce angora ne ccone e cchiù a gl tiémb de la Repúbbleca é de gl Prime Mbère frangése, gl Rrégn Unite de gl Paise Bass é l’endepennènza bèlga affin’a nzegnà ébbí gl Bèlg de léngua remanza. Le recérch n’dialetteleggía de gl XIX sècule rréscene, ne ccone a la vòta, a capì le deffrènz tra gl varie dialètt bèlghe-remanz, é reštrégnene dénd a gl camb lenguíšteche la paròla vallone a la léngua vallona stricto sensu.

Štòria

Parlà de ne períede de násceta pe le vallone nen è sémblece; da ne štritt pund de veduta lenguíšteche, Louis Remacle è fatt vedé ca ne muare cagnamiénd che cunzederame uoje comm típece de le vallone suo scite tra gl siécule VIII é XIII. Le vallone «éva defferenziate buone buone é pe sèmb già da gl 1200 oppuramènd già da gl prengipie de gl XIII sècule».

Comungue, le tèštera "lenguíšteche" de l’èpeca nen mendòvane le vallone, mindr mendòvane già le peccard é le lerenése énd a gl štéss camb lenguíšteche d'oïl. A gl Quatteciénd, gl scretture de la reggione chiámane la léngua séa roman quann la vuonn rechenosc da l’ate léngue. A gl prengipie de gl XVI sècule, trevame la prima teštemenianza de la paròla "vallone" a gl valore lenguíšteche d’uoje: a gl 1510 o a gl 1511 Jean Lemaire de Belges preduce la tranzezione tra rommand (vale a dice romanza) é vualon.

Gl tèrmene "vallone" piglia accuscì ne valore cchiù vecine a quigl e mo: la léngua reggenale de la part remanza de gl Paise Bass é de la reggione de Liégg. L'èpeca addó se stabbelisc gl deminie de la Bergògna unefecatrice dénd a la reggione vallona è ne memènd assá mbertand de la štòria de le vallone. La násceta mbalése de na cèrta idendetà vallone a gl cundrarie de le reggiune thioises (fiammingh) de gl Paise Bass cunzacra la paròla "Vallune" pe nzegnà le pepelaziune frangòfene. Le štéss, ne ccone cchiù tard, la léngua reggenale de sse lúteme è senduta cchiù chiaramènd comm devèrza da le frangése cendrale é da l’ate léngue d'oïl che štave tòrn tòrn, allescì se lassa gl tèrmene pòche precise de "remanz" a favore de la paròla "vallone", che tè ne spannemiénd lenguíšteche rengheppate a gl valore ètneche é pelíteche. A sse períede addó le frangése fenisc de se scagnà a le latine pe tutt le fenziune (Urdenanza de Villers-Cotterêts, 1539), addevènda léngua de decazione é è la raggione de na petènd pelíteca de nermalezzazione (La Pléiade): dénd a na setuazione addó cámbane anziéma du léngue de la štéssa famiglia, l'una pò èss sule condr a l'ata.