Naar inhoud springen

Restitutie (museologie): verschil tussen versies

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Interactief door geschiedenis bladeren
← Oudere bewerkingNieuwere bewerking →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
Britpoppertje (overleg | bijdragen)
332 bewerkingen
k Added "Zie ook"
Britpoppertje (overleg | bijdragen)
332 bewerkingen
Complete rewrite of page
Regel 1: Regel 1:
[[Bestand:Germans transporting art to St. Leonardo.jpg|miniatuur|Nazi’s tonen [[Sandro Botticelli|Botticelli's]] meesterwerk ''Pallas en de Centaur'' dat zij uit de [[Uffizi|Galleria degli Uffizi]] in [[Florence (stad)|Florence]] hebben geroofd]]
[[Bestand:Germans transporting art to St. Leonardo.jpg|miniatuur|Nazi’s tonen [[Sandro Botticelli|Botticelli's]] meesterwerk ''Pallas en de Centaur'' dat zij uit de [[Uffizi|Galleria degli Uffizi]] in [[Florence (stad)|Florence]] hebben geroofd]]
'''Restitutie''' ([[Latijn]]: ''restitutio'', herstel) is de term die wordt gebruikt voor het retourneren van in oorlogen en gewapende conflicten buitgemaakte cultuurgoederen, en ook voor het retourneren van gestolen goederen. Hier is altijd sprake van een onrechtmatige situatie.


Binnen de [[museologie]] wordt de term '''Restitutie''' ([[Latijn]]: ''restitutio'', herstel, Engels: ''return'') gebruikt in discussies over het retourneren van gestolen cultuurgoederen of cultuurgoederen die zijn geplunderd in oorlogstijd ([[roofkunst]]).
Restitutie (Engels: ''restitution'') moet worden onderscheiden van de term [[Teruggave (museologie)|teruggave]] (Engels: ''return''), die wordt gebruikt voor de terugkeer van cultuurgoederen die zijn verplaatst ten behoeve van de koloniale macht en zijn geretourneerd aan het land van origine, en ook voor de terugkeer van onrechtmatig uitgevoerde cultuurgoederen. Beide begrippen werden gedefinieerd in de [[UNIDROIT-conventie inzake gestolen of illegaal uitgevoerde cultuurobjecten]] van 1995.


Restitutie impliceert onrechtmatigheid. De term wordt afwisselend gebruikt met termen als [[Teruggave (museologie)|teruggave]] en [[Repatriëring (museologie)|repatriëring]]. De drie termen hebben echter allemaal een specifieke connotatie.<ref name=":1">{{Citeer web | url=https://restitutionbelgium.be/nl/rapport | titel=Ethische principes voor het beheer en de restitutie van koloniale collections in België| bezochtdatum=2024-01-03 | auteur=Restitution Belgium | achternaam= | voornaam= | auteurlink= | medeauteurs= | datum=2021 | formaat= | werk= | uitgever= | paginas=71 | taal=nl | toonnl= | archiefurl= | archiefdatum= | dodeurl=no | via= | citaat= |toegang= }}</ref> Zo is restitutie een juridisch concept, terwijl teruggave en repatriëring ethische concepten zijn. Voor restitutieverzoeken dienen in principe de normale nationale rechtswegen te worden bewandeld. In Nederland en België is het [[burgerlijk recht]] van toepassing. Voor hedendaagse roofkunst zijn er bovendien een aantal internationale verdragen die een juridisch kader bieden voor restitutie. Voor nazi-roofkunst en roofkunst uit een koloniale context schiet nationaal en internationaal recht echter tekort. Het nationaal recht in Nederland en België is door het verjaringsprincipe niet meer van toepassing, terwijl relevante internationale verdragen geen terugwerkende kracht kennen. In veel andere landen is de rechtssituatie rond restitutie vergelijkbaar.
[[Repatriëring]] (Engels: ''repatriation'') is een specifieke vorm van restitutie. De term wordt vooral gebruikt als het gaat om de teruggave van menselijke resten en culturele objecten uit een koloniale context aan [[Inheemse bevolking|inheemse volkeren]].

==Restitutie van hedendaagse roofkunst==

[[Bestand:Gilgamesh Dream Tablet.png|miniatuur|rechtop=0.6|[[Gilgamesj]]-kleitablet dat in 2021 door de VS aan Irak werd gerestitueerd]]
Hedendaagse roofkunst is kunst die ‘nu’ wordt ontvreemd en illegaal verplaatst. Ze omvat kunst en antiquiteiten van alle tijden. Na de [[Tweede Wereldoorlog]] ontstond er internationaal behoefte aan het beter beschermen van [[Materieel (cultureel) erfgoed|cultureel erfgoed]] en het reguleren van de illegale handel in antiquiteiten. De discussies hieromtrent resulteerden in 1970 in de [[UNESCO-conventie inzake illegale handel in culturele goederen]] (UNESCO-verdrag). Een nadeel van het Verdrag is dat het geen terugwerkende kracht kent. Cultuurgoederen die vóór 1970 werden gestolen of geplunderd vallen daardoor buiten het kader van het Verdrag. Hierdoor is het in principe alleen van toepassing op hedendaagse roofkunst. Nederland en België ratificeerden het UNESCO-verdrag in 2009, waardoor het in beide landen alleen van toepassing is op cultuurgoederen die vóór dit jaar onwettig werden geïmporteerd of geëxporteerd.

In 1995 introduceerde de onafhankelijke intergouvernementele organisatie UNIDROIT een aanvulling op het UNESCO-verdrag: de [[UNIDROIT-conventie inzake gestolen of illegaal uitgevoerde cultuurobjecten]] (UNIDROIT-vedrag). In artikel 3 wordt restitutie gedefinieerd als het retourneren van een gestolen cultureel object, waarbij een ‘cultural object which has been unlawfully excavated or lawfully excavated but unlawfully retained shall be considered stolen’. Ook dit verdrag kent geen terugwerkende kracht en is alleen van toepassing op hedendaagse roofkunst. Zowel Nederland als België hebben het UNIDROIT-verdrag nooit geratificeerd.

Een voorbeeld van een spraakmakende restitutiekwestie is de restitutie van 17.000 antiquiteiten door de [[Verenigde Staten]] aan [[Irak]] in 2021. Na de val van [[Saddam Hoessein]] in 2003 werden er massaal kunstobjecten uit musea gestolen en [[archeologie|archeologische locaties]] geplunderd. De Amerikaanse miljardair David Green verzamelde vele duizenden antiquiteiten en stelde ze tentoon in het in 2017 door hem geopende Museum of the Bible in [[Washington D.C.]]. Twee jaar na de opening werden de objecten door de politie in beslag genomen. In 2021 werden ze aan minister-president Mustafa al-Kadhimi van Irak overhandigd.<ref name=":2">{{Citeer nieuws |achternaam= |voornaam= |auteurlink= |medeauteurs= |auteur= |werk=Aljazeera |datum=2021-07-28 |titel=‘Unprecedented’ restitution: US returns antiquities to Iraq |uitgever= |bezochtdatum=2024-01-04 |pagina's= |taal=en |url= https://www.aljazeera.com/news/2021/7/28/unprecedented-restitution-us-returns-antiquities-to-iraq |formaat= |citaat= |archiefurl= |archiefdatum= |dodeurl=no |toegang=}}</ref>


==Restitutie van nazi-roofkunst==
==Restitutie van nazi-roofkunst==
[[Bestand:Ciao Adele Vienna-03-2006.jpg|miniatuur|Poster in Wenen in 2006 als commentaar op de restitutie van Klimts schilderij door Oostenrijk aan de wettige erfgenaam Maria Altmann]]
Tijdens de [[Tweede Wereldoorlog]] hebben de [[Nazi|nazi’s]] op grote schaal cultuurgoederen van veelal [[Joden|Joodse]] eigenaren geroofd. Een beroemd voorbeeld van een geroofd kunstwerk dat uiteindelijk aan de rechtmatige erfgenamen werd teruggegeven, is het [[portret van Adèle Bloch-Bauer I]] van [[Gustav Klimt]]. Ook kunstwerken uit Nederland werden tijdens de oorlog door de nazi's naar [[Duitsland]] gebracht. Een deel is teruggehaald en opgenomen in de [[rijkscollectie]]. Van daaruit hebben veel werken de weg terug naar hun oorspronkelijke eigenaren gevonden. Een deel wordt echter nog steeds door het rijk beheerd. Nederland heeft een restitutiebeleid dat wordt uitgevoerd door de [[restitutiecommissie]]. Het doel is zoveel mogelijk werken aan de rechtmatige erfgenamen terug te geven.


Tijdens de [[Tweede Wereldoorlog]] hebben de [[Nazi|nazi’s]] op grote schaal cultuurgoederen van veelal [[Joden|Joodse]] eigenaren geroofd. Veel van deze cultuurgoederen zijn over de hele wereld in het bezit gekomen van particulieren, staten en instituten. Slechts enkele landen hebben speciale wetgeving geïntroduceerd op grond waarvan een restitutievordering kan worden ingediend. [[Tsjechië]] heeft bijvoorbeeld een wet die claims voor de restitutie van nazi-roofkunst in staatsbezit mogelijk maakt. De claims worden behandeld door Tsjechische rechtbanken.<ref name=":3">{{Citeer web | url=https://www.lootedart.com/TJMA6F416801_print;Y | titel=Laws, Policies and Guidelines: Comparative Art Law relating to Nazi-Confiscated Art March 2019| bezochtdatum=2024-01-03 | auteur=The Central Registry of Information on Looted Cultural Property 1933-1945 | achternaam= | voornaam= | auteurlink= | medeauteurs= | datum= | formaat= | werk= | uitgever= | paginas= | taal=en | toonnl= | archiefurl= | archiefdatum= | dodeurl=no | via= | citaat= |toegang= }}</ref> Ondanks dat het bezit van nazi-roofkunst algemeen als onrechtmatig wordt beschouwd, maken de tekortkomingen van nationale wetgeving en internationale verdragen het terugvorderen van nazi-roofkunst vaak erg complex. Een beroemd voorbeeld van een geroofd kunstwerk dat pas na een langdurige juridische strijd aan de rechtmatige erfgenamen werd gerestitueerd, is het [[portret van Adèle Bloch-Bauer I]] van [[Gustav Klimt]]. Om restitutie eenvoudiger te maken, heeft er internationaal een verschuiving plaatsgevonden naar een [[soft law]]-aanpak.
⚫
==Restitutie van culturele objecten uit een koloniale context==
In Nederland is bijvoorbeeld speciaal beleid geïntroduceerd dat wordt uitgevoerd door de in 2001 ingestelde Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog, kortweg de [[Restitutiecommissie]]. Hier kunnen rechthebbenden een restitutieverzoek indienen. In 2008 bracht de Restitutiecommissie voor het eerst een bindend advies uit. Het betrof het schilderij ''Gebed voor de maaltijd'' van [[Jan Toorop]], dat in het bezit was van het [[Zeeuws Museum]]. Het restitutieverzoek werd toegewezen. De rechthebbende stemde er echter mee in dat het museum het werk opnieuw kon kopen.
[[Bestand:Interior of Oba's compound burnt during siege of Benin City, 1897.jpg|miniatuur|Britse soldaten in het paleis van de Oba in [[Koninkrijk Benin|Benin City]] met op de voorgrond bronzen beelden en [[Plaquette (kunst)|plaquettes]] (1897)]]
In België bestaat er tot op heden geen restitutiebeleid voor nazi-roofkunst. Voor restitutieverzoeken is daarom uitsluitend het Belgisch burgerlijk recht van toepassing. Dit is veelal in het voordeel van de feitelijke bezitter.
Tijdens het [[Europese kolonisatie|koloniale tijdperk]] roofden koloniale [[Mogendheid|mogendheden]], zoals [[Engeland]], [[Frankrijk]], [[Duitsland]] en ook [[Nederland]] massaal culturele objecten uit de koloniën. Talloze [[Etnologie|etnologische]] musea overal in Europa stellen deze objecten tot op heden tentoon. Sommige herkomstgemeenschappen pleiten al sinds de jaren zestig voor restitutie van met name ceremoniële, heilige en ‘geheime’ objecten (Engels: ''ceremonial, sacred and secret objects''). In het kader van het [[Postkolonialisme|postkoloniaal]] debat dat sinds een aantal jaren overal in Europa wordt gevoerd, zijn musea steeds meer onder druk komen te staan om dit soort objecten te restitueren. Vooralsnog houden vele echter vast aan hun collecties. Een doorbraak was de restitutie van [[bronzen beelden uit Benin]] van Duitsland naar [[Nigeria]] in december 2022.<ref>{{Citeer nieuws |url=https://duitslandinstituut.nl/artikel/52846/baerbock-brengt-benin-beelden-naar-nigeria-terug |titel=Baerbock brengt Benin-beelden naar Nigeria terug |werk=Duitsland Instituut |datum=19 december 2022 |bezochtdatum=30-01-2023 }}</ref> In april 2021 namen Duitse politici en culturele leiders het definitieve besluit om bronzen beelden te restitueren. De Nigeriaanse partners kunnen zelf beslissen welke objecten ze terug willen hebben en hoe het restitutieproces gaat verlopen.<ref>{{Citeer nieuws |url=https://heritagetribune.eu/nl/germany/germany-officially-agrees-to-hand-back-looted-benin-bronzes-to-nigeria/ |titel=Duitsland stemt er officieel mee in om geplunderde Benin-bronzen beelden terug te geven aan Nigeria |werk=European Heritage Tribune |datum=8 mei 2021 |bezochtdatum=30-01-2023 }}</ref> Ook Nederland heeft objecten uit Benin in zijn bezit. In januari 2021 stuurde de [[Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap|minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap]] [[Ingrid van Engelshoven]] een plan naar de [[Tweede Kamer der Staten-Generaal |Tweede Kamer]] voor de restitutie van deze objecten. Het volgende [[Kabinet (politiek)|kabinet]] moet hierover een besluit nemen.


⚫
==Restitutie van koloniale roofkunst==
In 2019 vroeg minister van Engelshoven de [[Raad voor Cultuur]] een adviescommissie in te stellen inzake een nationaal beleidskader voor de omgang met koloniaal [[erfgoed]]. In oktober 2020 verscheen het adviesrapport ''Koloniale collecties en erkenning van onrecht''. De minister volgde de aanbeveling van de adviescommissie om een onafhankelijke beoordelingscommissie in te stellen die haar in de toekomst moet adviseren bij restitutieverzoeken. Deze beoordelingscommissie is er tot op heden niet.
[[Bestand:Ronde Tafel Conferentie , slotzitting in Ridderzaal, duplikaat overzicht, Bestanddeelnr 903-6872.jpg|miniatuur|Nederlands-Indonesische rondetafelconferentie van 1949]]


Door de tekortkomingen van nationale wetgeving en internationale verdragen is het ook bij koloniale roofkunst voor rechthebbenden nagenoeg onmogelijk een restitutieclaim geldend te maken. Daar komt nog bij dat er binnen de koloniale context strikt juridisch gezien geen sprake is van onrechtmatigheid als cultureel erfgoed werd verplaatst in overeenstemming met de nationale en internationale wetgeving van die tijd.<ref name=":4">{{Citeer tijdschrift |achternaam=Cornu |voornaam=Marie |medeauteurs=Marc-André Jean Renold |url=https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-cultural-property/article/new-developments-in-the-restitution-of-cultural-property-alternative-means-of-dispute-resolution/1F9B566D6442CFC473D90EEEC85C3874 |titel=New Developments in the Restitution of Cultural Property: Alternative means of Dispute Resolution |tijdschrift=International journal of cultural property |jaargang=17 |nummer=1 |datum=2010 |pp=2 |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=en |dodeurl=no }}</ref> Restitutie kon daarom lange tijd alleen via bilaterale verdragen worden geregeld. [[Indonesië]] vorderde zo’n overeenkomst tijdens de [[Nederlands-Indonesische rondetafelconferentie van 1949]]. Dit leidde tot een concept overeenkomst die door beide landen echter nooit werd geratificeerd. Indonesië bleef het thema aanspreken, maar het officiële beleid van Nederland was ‘zoveel mogelijk de boot afhouden’.<ref name=":5">{{Citeer web | url=https://www.ou.nl/-/javaanse-dolk | titel=De worsteling van Nederland met een Javaanse dolk | bezochtdatum=2024-01-04 | auteur= | achternaam=Drieënhuizen | voornaam=Caroline | auteurlink= | medeauteurs= | datum=2020 | formaat= | werk= | uitgever=Open Universiteit | paginas= | taal=nl | toonnl= | archiefurl= | archiefdatum= | dodeurl=no | via= | citaat= |toegang= }}</ref>
President [[Muhammadu Buhari]] van Nigeria heeft in 2023 bepaald dat terugontvangen Benin Bronzen worden doorgegeven aan de traditionele leider Ewuare II, Oba ('koning') van '[[Koninkrijk Benin|Benin]]' (het [[Edo (volk)|Edo volk]]), hoewel volgens de wet Nigeria’s Nationale Commissie voor Musea en Monumenten (NCMM) die beelden zou moeten beheren. Nederland, dat ook overweegt Benin Bronzen terug te geven, zal dat dan doen aan de staat Nigeria. Wat er daarna mee gebeurt ziet het als een interne Nigeriaanse aangelegenheid.<ref>[https://www.nrc.nl/nieuws/2023/05/11/de-president-van-nigeria-doorkruist-afspraken-over-teruggave-van-roofkunst-door-de-benin-bronzen-te-schenken-aan-de-oba-de-benin-koning-a4164471 Nigeria geeft teruggegeven roofkunst door aan Benin-koning, westerse kunstwereld verward]</ref>


De term restitutie was lange tijd problematisch voor staten en instituten die koloniale roofkunst in hun bezit hadden, omdat deze onrechtmatigheid impliceert en een schuldvraag opwerpt. Met name tijdens de [[Dekolonisatie (staatkundig)|dekolonisatiegolf]] na de Tweede Wereldoorlog was het eigen koloniale verleden voor veel voormalige koloniale [[Grote mogendheid|grootmachten]] een gevoelig onderwerp. De terugkeer van een groot aantal koloniale objecten van België naar het toenmalige [[Zaïre]] in de jaren zeventig werd pas mogelijk toen Zaïre de term ‘restitutie’ losliet en instemde met de term ‘schenking’. Hiermee werd de generositeit van de schenker benadrukt en kon België de schuldvraag omzeilen.<ref name=":6">{{Citeer web | url=https://restitutionbelgium.be/nl/rapport | titel=Ethische principes voor het beheer en de restitutie van koloniale collections in België| bezochtdatum=2024-01-03 | auteur=Restitution Belgium | achternaam= | voornaam= | auteurlink= | medeauteurs= | datum=2021 | formaat= | werk= | uitgever= | paginas=43 | taal=nl | toonnl= | archiefurl= | archiefdatum= | dodeurl=no | via= | citaat= |toegang= }}</ref> Iets vergelijkbaars deed zich voor bij de onderhandelingen tussen Nederland en Indonesië. Nederland sprak liever van ‘overdracht’, omdat bij deze term het risico op juridische implicaties kleiner was.<ref name=":7">{{Citeer boek |achternaam=Adviescommissie Nationaal Beleidskader Koloniale Collecties |voornaam= |medeauteurs= |titel=Koloniale Collecties en Erkenning van Onrecht |url= https://www.raadvoorcultuur.nl/documenten/adviezen/2020/10/07/advies-koloniale-collecties-en-erkenning-van-onrecht |hoofdstuk= |uitgever=Raad voor Cultuur |plaats=Den Haag |datum=2020 |pagina=45 |isbn= |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=nl }}</ref>
==Zie ook==

* [[Repatriëring (museologie)]]
Om aan de steeds luider wordende roep om restitutie van cultureel erfgoed van voormalige koloniën tegemoet te komen, werd in 1978 het Intergouvernementeel Comité van de UNESCO voor de bevordering van de teruggave van cultuurgoederen aan de landen van herkomst of de restitutie ervan in geval van onrechtmatige toe-eigening (ICPRCP) opgericht. Het was een poging het gebrek aan terugwerkende kracht van het UNESCO-verdrag te compenseren. Vanwege de gevoeligheid van de term restitutie introduceerde de Commissie van Experts op wiens advies het Comité werd opgericht de term teruggave. Het was een eerste stap richting een soft law-aanpak die in de praktijk vruchteloos bleek. Bij een beroemd restitutieverzoek van [[Sri Lanka]] aan diverse Europese landen oordeelde het ICPRCP dat dit uiteindelijk toch via bilaterale verdragen moest worden afgehandeld.
* [[Teruggave (museologie)]]

Pas onder invloed van het [[Postkolonialisme|postkoloniaal]] debat dat in de jaren tien overal in Europa ontbrandde, begon er in Europa een werkelijke verschuiving naar soft law plaats te vinden. Nederland heeft inmiddels een officieel restitutiebeleid dat wordt uitgevoerd door de in 2022 ingestelde Commissie Koloniale Collecties. De Commissie is verantwoordelijk voor een case-by-casebehandeling van restitutieverzoeken en geeft vervolgens advies aan de staatssecretaris Cultuur en Media. In België heeft het parlement in 2022 de ''wet tot erkenning van het vervreemdbare karakter van goederen die verband houden met het koloniale verleden van de Belgische Staat en tot vaststelling van een juridisch kader voor de restitutie en teruggave ervan'' aangenomen. De wet is uitsluitend van toepassing op goederen uit voormalige [[Belgische koloniën]].


==Externe links==
==Externe links==
* [https://www.restitutiecommissie.nl/ Restitutiecommissie - restitutiecommissie.nl]
* [https://www.restitutiecommissie.nl/ Website van de Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog]

==Literatuur==
==Bronvermelding==
⚫
*{{Citeer boek |titel=Advies Koloniale Collecties en Erkenning van Onrecht |url=https://www.raadvoorcultuur.nl/documenten/adviezen/2020/10/07/advies-koloniale-collecties-en-erkenning-van-onrecht |uitgever=Adviescommissie Nationaal Beleidskader Koloniale Collecties |plaats=Den Haag |datum=2021 |bezochtdatum=30-1-2023 }}
⚫
{{Appendix||2=
⚫
*{{en}}{{Citeer boek |titel=UNIDROIT-conventie inzake gestolen of illegaal uitgevoerde cultuurobjecten |url=https://www.unidroit.org/instruments/cultural-property/1995-convention |uitgever=UNIDROIT |datum=1995 |bezochtdatum=30-01-2023 }}
===bronnen===
*{{en}}{{Citeer journal |last=Cornu |first=Marie |year=2010 |title=New Developments in the Restitution of Cultural Property: Alternative means of Dispute Resolution |journal=International journal of cultural property |publisher= |volume=17 |issue=1 |pages=1-31 |url=https://archive-ouverte.unige.ch/unige:45776 }}
⚫
* {{Citeer boek |achternaam=Adviescommissie Nationaal Beleidskader Koloniale Collecties |voornaam= |medeauteurs= |titel=Koloniale Collecties en Erkenning van Onrecht |url= https://www.raadvoorcultuur.nl/documenten/adviezen/2020/10/07/advies-koloniale-collecties-en-erkenning-van-onrecht |hoofdstuk= |uitgever=Raad voor Cultuur |plaats=Den Haag |datum=2020 |pagina= |isbn= |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=nl }}
⚫
{{Appendix|2=
* {{Citeer boek |achternaam=Beurden |voornaam=S.v. |medeauteurs= |titel=Restitution or Cooperation? Competing Visions of Post-Colonial Cultural Development in Africa |url=https://www.ssoar.info/ssoar/handle/document/66789 |hoofdstuk= |uitgever=Käte Hamburger Kolleg/Centre for Global Cooperation Research (KHK/GCR21) |plaats=Duisburg |datum=2015 |pagina= |isbn= |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=en }}
⚫
{{References}}
* {{Citeer boek |achternaam=Bienkowski |voornaam=Piotr |medeauteurs= |titel=A Critique of Museum Restitution And Repatriation Practices |url=https://www.academia.edu/42057878/A_critique_of_museum_restitution_and_repatriation_practices |hoofdstuk= |uitgever=John Wiley & Sons, Ltd. |plaats= |datum=2015 |pagina= |isbn= |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=en }}
* {{Citeer tijdschrift |achternaam=Cornu |voornaam=Marie |medeauteurs=Marc-André Jean Renold |url=https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-cultural-property/article/new-developments-in-the-restitution-of-cultural-property-alternative-means-of-dispute-resolution/1F9B566D6442CFC473D90EEEC85C3874 |titel=New Developments in the Restitution of Cultural Property: Alternative means of Dispute Resolution |tijdschrift=International journal of cultural property |jaargang=17 |nummer=1 |datum=2010 |pp= |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=en |dodeurl=no }}
* {{Citeer boek |achternaam=Prott |voornaam=Lyndel V., ed. |medeauteurs= |titel=Witnesses to History. A Compendium of Documents and Writings on the Return of Cultural Objects |url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000185386 |hoofdstuk= |uitgever=United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization |plaats=Parijs |datum=2009 |pagina= |isbn=978-92-3-104128-0 |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=en }}
* {{Citeer web | url=https://restitutionbelgium.be/nl/rapport | titel=Ethische principes voor het beheer en de restitutie van koloniale collections in België| bezochtdatum=2024-01-03 | auteur=Restitution Belgium | achternaam= | voornaam= | auteurlink= | medeauteurs= | datum=2021 | formaat= | werk= | uitgever= | paginas= | taal=nl | toonnl= | archiefurl= | archiefdatum= | dodeurl=no | via= | citaat= |toegang= }}
* {{Citeer tijdschrift |achternaam=Skrydstrup |voornaam=Martin |url=https://ee.openlibhums.org/article/id/1054/ |titel=Theorizing repatriation |tijdschrift=Ethnologia Europaea. Journal of European Ethnology |jaargang=39 |nummer=2 |datum=2010 |pp= |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=en |dodeurl=no }}
* {{Citeer boek |achternaam=Stockmann |voornaam=Eleonore M.H.B. |medeauteurs= |titel=Koloniale roofkunst. Over de wenselijkheid van wijzigingen in de huidige regelgeving |url=https://scripties.uba.uva.nl/download?fid=c2982775 |hoofdstuk= |uitgever=Universiteit van Amsterdam |plaats=Amsterdam |datum=2020-07-29 |pagina= |isbn= |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=nl }}
* {{Citeer web | url=https://www.lootedart.com/TJMA6F416801_print;Y | titel=Laws, Policies and Guidelines: Comparative Art Law relating to Nazi-Confiscated Art March 2019| bezochtdatum=2024-01-03 | auteur=The Central Registry of Information on Looted Cultural Property 1933-1945 | achternaam= | voornaam= | auteurlink= | medeauteurs= | datum= | formaat= | werk= | uitgever= | paginas= | taal=en | toonnl= | archiefurl= | archiefdatum= | dodeurl=no | via= | citaat= |toegang= }}
* {{Citeer boek |achternaam=UNESCO |voornaam= |medeauteurs= |titel=Convention on the means of prohibiting the illicit import, export and transfer of ownership of cultural property |url=https://en.unesco.org/about-us/legal-affairs/convention-means-prohibiting-and-preventing-illicit-import-export-and |hoofdstuk= |uitgever= |plaats= |datum=1970-11-14 |pagina= |isbn= |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=en }}
* {{Citeer boek |achternaam=UNESCO |voornaam= |medeauteurs= |titel=Records of the General Conference, 20th session, Paris, 24 October to 28 November 1978, v. 1: Resolutions|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000114032?posInSet=24&queryId=N-42bc5a2c-7b0e-4b43-ac7c-924774f2bfe5 |hoofdstuk= |uitgever= |plaats= |datum=1979 |pagina= |isbn=92-3-101703-9 |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=en }}
⚫
* {{Citeer boek |achternaam=UNIDROIT |voornaam= |medeauteurs= |titel=UNIDROIT convention on stolen or illegally exported cultural objects) |url=https://www.unidroit.org/instruments/cultural-property/1995-convention UNIDROIT-conventie 1995 |hoofdstuk= |uitgever= |plaats= |datum=1995 |pagina= |isbn= |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=en }}
* {{Citeer boek |achternaam=Verenigde Naties |voornaam= |medeauteurs= |titel=UN Resolution 3187 Restitution of works of art to countries victims of expropriation |url=https://en.unesco.org/about-us/legal-affairs/convention-means-prohibiting-and-preventing-illicit-import-export-and |hoofdstuk= |uitgever= |plaats= |datum=1973-12-18 |pagina= |isbn= |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=en }}
* {{Citeer boek |achternaam= |voornaam= |medeauteurs= |titel=Wet tot erkenning van de vervreemdbaarheid van de goederen die verband houden met het koloniale verleden van de Belgische Staat en tot vaststelling van een juridisch kader voor hun restitutie en teruggave |url=https://etaamb.openjustice.be/nl/wet-van-03-juli-2022_n2022042012 |hoofdstuk= |uitgever= |plaats= |datum=2022-07-03 |pagina= |isbn= |bezochtdatum=2024-01-03 |taal=nl }}

==Referenties==
⚫
{{References||2}}
}}
}}


[[Categorie:Museologie]]
[[Categorie:Museologie]]
[[Categorie:Kunstroof]]
[[Categorie:Kunstroof]]
[[Categorie:Kolonialisme]]

Versie van 7 jan 2024 02:11

Nazi’s tonen Botticelli's meesterwerk Pallas en de Centaur dat zij uit de Galleria degli Uffizi in Florence hebben geroofd

Binnen de museologie wordt de term Restitutie (Latijn: restitutio, herstel, Engels: return) gebruikt in discussies over het retourneren van gestolen cultuurgoederen of cultuurgoederen die zijn geplunderd in oorlogstijd (roofkunst).

Restitutie impliceert onrechtmatigheid. De term wordt afwisselend gebruikt met termen als teruggave en repatriëring. De drie termen hebben echter allemaal een specifieke connotatie.[1] Zo is restitutie een juridisch concept, terwijl teruggave en repatriëring ethische concepten zijn. Voor restitutieverzoeken dienen in principe de normale nationale rechtswegen te worden bewandeld. In Nederland en België is het burgerlijk recht van toepassing. Voor hedendaagse roofkunst zijn er bovendien een aantal internationale verdragen die een juridisch kader bieden voor restitutie. Voor nazi-roofkunst en roofkunst uit een koloniale context schiet nationaal en internationaal recht echter tekort. Het nationaal recht in Nederland en België is door het verjaringsprincipe niet meer van toepassing, terwijl relevante internationale verdragen geen terugwerkende kracht kennen. In veel andere landen is de rechtssituatie rond restitutie vergelijkbaar.

Restitutie van hedendaagse roofkunst

Gilgamesj-kleitablet dat in 2021 door de VS aan Irak werd gerestitueerd

Hedendaagse roofkunst is kunst die ‘nu’ wordt ontvreemd en illegaal verplaatst. Ze omvat kunst en antiquiteiten van alle tijden. Na de Tweede Wereldoorlog ontstond er internationaal behoefte aan het beter beschermen van cultureel erfgoed en het reguleren van de illegale handel in antiquiteiten. De discussies hieromtrent resulteerden in 1970 in de UNESCO-conventie inzake illegale handel in culturele goederen (UNESCO-verdrag). Een nadeel van het Verdrag is dat het geen terugwerkende kracht kent. Cultuurgoederen die vóór 1970 werden gestolen of geplunderd vallen daardoor buiten het kader van het Verdrag. Hierdoor is het in principe alleen van toepassing op hedendaagse roofkunst. Nederland en België ratificeerden het UNESCO-verdrag in 2009, waardoor het in beide landen alleen van toepassing is op cultuurgoederen die vóór dit jaar onwettig werden geïmporteerd of geëxporteerd.

In 1995 introduceerde de onafhankelijke intergouvernementele organisatie UNIDROIT een aanvulling op het UNESCO-verdrag: de UNIDROIT-conventie inzake gestolen of illegaal uitgevoerde cultuurobjecten (UNIDROIT-vedrag). In artikel 3 wordt restitutie gedefinieerd als het retourneren van een gestolen cultureel object, waarbij een ‘cultural object which has been unlawfully excavated or lawfully excavated but unlawfully retained shall be considered stolen’. Ook dit verdrag kent geen terugwerkende kracht en is alleen van toepassing op hedendaagse roofkunst. Zowel Nederland als België hebben het UNIDROIT-verdrag nooit geratificeerd.

Een voorbeeld van een spraakmakende restitutiekwestie is de restitutie van 17.000 antiquiteiten door de Verenigde Staten aan Irak in 2021. Na de val van Saddam Hoessein in 2003 werden er massaal kunstobjecten uit musea gestolen en archeologische locaties geplunderd. De Amerikaanse miljardair David Green verzamelde vele duizenden antiquiteiten en stelde ze tentoon in het in 2017 door hem geopende Museum of the Bible in Washington D.C.. Twee jaar na de opening werden de objecten door de politie in beslag genomen. In 2021 werden ze aan minister-president Mustafa al-Kadhimi van Irak overhandigd.[2]

Restitutie van nazi-roofkunst

Poster in Wenen in 2006 als commentaar op de restitutie van Klimts schilderij door Oostenrijk aan de wettige erfgenaam Maria Altmann

Tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben de nazi’s op grote schaal cultuurgoederen van veelal Joodse eigenaren geroofd. Veel van deze cultuurgoederen zijn over de hele wereld in het bezit gekomen van particulieren, staten en instituten. Slechts enkele landen hebben speciale wetgeving geïntroduceerd op grond waarvan een restitutievordering kan worden ingediend. Tsjechië heeft bijvoorbeeld een wet die claims voor de restitutie van nazi-roofkunst in staatsbezit mogelijk maakt. De claims worden behandeld door Tsjechische rechtbanken.[3] Ondanks dat het bezit van nazi-roofkunst algemeen als onrechtmatig wordt beschouwd, maken de tekortkomingen van nationale wetgeving en internationale verdragen het terugvorderen van nazi-roofkunst vaak erg complex. Een beroemd voorbeeld van een geroofd kunstwerk dat pas na een langdurige juridische strijd aan de rechtmatige erfgenamen werd gerestitueerd, is het portret van Adèle Bloch-Bauer I van Gustav Klimt. Om restitutie eenvoudiger te maken, heeft er internationaal een verschuiving plaatsgevonden naar een soft law-aanpak. In Nederland is bijvoorbeeld speciaal beleid geïntroduceerd dat wordt uitgevoerd door de in 2001 ingestelde Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog, kortweg de Restitutiecommissie. Hier kunnen rechthebbenden een restitutieverzoek indienen. In 2008 bracht de Restitutiecommissie voor het eerst een bindend advies uit. Het betrof het schilderij Gebed voor de maaltijd van Jan Toorop, dat in het bezit was van het Zeeuws Museum. Het restitutieverzoek werd toegewezen. De rechthebbende stemde er echter mee in dat het museum het werk opnieuw kon kopen. In België bestaat er tot op heden geen restitutiebeleid voor nazi-roofkunst. Voor restitutieverzoeken is daarom uitsluitend het Belgisch burgerlijk recht van toepassing. Dit is veelal in het voordeel van de feitelijke bezitter.

Restitutie van koloniale roofkunst

Nederlands-Indonesische rondetafelconferentie van 1949

Door de tekortkomingen van nationale wetgeving en internationale verdragen is het ook bij koloniale roofkunst voor rechthebbenden nagenoeg onmogelijk een restitutieclaim geldend te maken. Daar komt nog bij dat er binnen de koloniale context strikt juridisch gezien geen sprake is van onrechtmatigheid als cultureel erfgoed werd verplaatst in overeenstemming met de nationale en internationale wetgeving van die tijd.[4] Restitutie kon daarom lange tijd alleen via bilaterale verdragen worden geregeld. Indonesië vorderde zo’n overeenkomst tijdens de Nederlands-Indonesische rondetafelconferentie van 1949. Dit leidde tot een concept overeenkomst die door beide landen echter nooit werd geratificeerd. Indonesië bleef het thema aanspreken, maar het officiële beleid van Nederland was ‘zoveel mogelijk de boot afhouden’.[5]

De term restitutie was lange tijd problematisch voor staten en instituten die koloniale roofkunst in hun bezit hadden, omdat deze onrechtmatigheid impliceert en een schuldvraag opwerpt. Met name tijdens de dekolonisatiegolf na de Tweede Wereldoorlog was het eigen koloniale verleden voor veel voormalige koloniale grootmachten een gevoelig onderwerp. De terugkeer van een groot aantal koloniale objecten van België naar het toenmalige Zaïre in de jaren zeventig werd pas mogelijk toen Zaïre de term ‘restitutie’ losliet en instemde met de term ‘schenking’. Hiermee werd de generositeit van de schenker benadrukt en kon België de schuldvraag omzeilen.[6] Iets vergelijkbaars deed zich voor bij de onderhandelingen tussen Nederland en Indonesië. Nederland sprak liever van ‘overdracht’, omdat bij deze term het risico op juridische implicaties kleiner was.[7]

Om aan de steeds luider wordende roep om restitutie van cultureel erfgoed van voormalige koloniën tegemoet te komen, werd in 1978 het Intergouvernementeel Comité van de UNESCO voor de bevordering van de teruggave van cultuurgoederen aan de landen van herkomst of de restitutie ervan in geval van onrechtmatige toe-eigening (ICPRCP) opgericht. Het was een poging het gebrek aan terugwerkende kracht van het UNESCO-verdrag te compenseren. Vanwege de gevoeligheid van de term restitutie introduceerde de Commissie van Experts op wiens advies het Comité werd opgericht de term teruggave. Het was een eerste stap richting een soft law-aanpak die in de praktijk vruchteloos bleek. Bij een beroemd restitutieverzoek van Sri Lanka aan diverse Europese landen oordeelde het ICPRCP dat dit uiteindelijk toch via bilaterale verdragen moest worden afgehandeld.

Pas onder invloed van het postkoloniaal debat dat in de jaren tien overal in Europa ontbrandde, begon er in Europa een werkelijke verschuiving naar soft law plaats te vinden. Nederland heeft inmiddels een officieel restitutiebeleid dat wordt uitgevoerd door de in 2022 ingestelde Commissie Koloniale Collecties. De Commissie is verantwoordelijk voor een case-by-casebehandeling van restitutieverzoeken en geeft vervolgens advies aan de staatssecretaris Cultuur en Media. In België heeft het parlement in 2022 de wet tot erkenning van het vervreemdbare karakter van goederen die verband houden met het koloniale verleden van de Belgische Staat en tot vaststelling van een juridisch kader voor de restitutie en teruggave ervan aangenomen. De wet is uitsluitend van toepassing op goederen uit voormalige Belgische koloniën.

Bronvermelding

Overgenomen van "https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Restitutie_(museologie)&oldid=66792506"