Antiubåtkrigføring

*Obersteuerman* Helmut Klotsch ropar på hjelp, etter at ubåten hans, U-175, vart senka av USC GC *Spencer*, 1943.

Antiubåtkrigføring, frå engelsk anti-submarine warfare, forkorta ASW (på norsk nokre gonger AU, AntiUbåt), viser til deteksjon av, jakt på og eventuell øydelegging av ubåtar. Det finst ASW-system for både fly, helikopter og skip, i tillegg til ubåtar. Då «H. L. Hunley» i 1864, som første ubåt i historia, senka eit fiendtlig skip, hadde skipet ikkje noko å forsvara seg med. I dag vert det nytta avanserte system for oppdaging og uskadeleggjering av ubåtar.

Anti-ubåtvåpen kom først i stand litt ut i første verdskrig, etter at ubåtane verkeleg hadde vist sin kampverdi. Det første utstyret for å detektere ein neddykka ubåt var primitivt, men utviklinga sidan den gongen har gått raskt. I dag kan ein sonar oppdaga ein ubåt på lang avstand, alt etter støynivå, saltprosent, temperatur og liknande. I tillegg kan ein henta informasjon om fart, djup, avstand og kurs berre ved hjelp av passive system; passivt vil seia at systemet ikkje sjølv sender ut signal. Dei første våpna var enkle synkeminer, eit våpen som òg er i bruk i dag. Men det finst òg i dag avanserte «fire-and-forget» ('skyt-og-gløym') -torpedovåpen som søkjer seg fram til og kan uskadeleggjera ein ubåt heilt på eiga hand.

Bakgrunn og historie

ASW vart ikkje utvikla i takt med utviklinga til ubåten. Først under første verdskrig, då ubåtane for første gong verkeleg viste sit potensial i ein væpna konflikt, byrja dei krigføreade partane å utvikla anti-ubåtvåpen. Før dette hadde ein set på ubåtar som eit slag leiketøy for rike statar som hadde råd til det, og ein engelsk admiral notert òg at det var eit «damned un-English weapon» (eit «fordømt uengelsk våpen»).

Dei første anti-ubåtpatruljane som vart sett i verk i Storbritannia under første verdskrigen, var ikkje armerte med anna enn ein liten kanon og ein hamar. Hammaren var tenkt brukt mot periskopet til fienden, og var det einaste «våpenet» som kunne nyttast mot ein ubåt som var neddykka.

Ubåtar har den fordelen at dei opererer under vatn. Dette tyder at dei ikkje kan oppdagast med det blotte auget (med mindre ubåten går på periskopdjupn og nyttar periskop, snorkel, radarmast, ECM-mast eller liknande), og ei heller på radar. Dagens ubåtar kan operera under vatn i månadsvis, i motsetnad til tidlegare ubåtar som berre kunne vera neddykket for kortare periodar, rundt to-tre døgn.

Alle ubåtar produserer derimot lydar, støy, meir eller mindre. Dette er i fremste rekkje motorstøy frå fremdriftsmaskineriet, men det kan òg vera lydar frå pumpar, tømming og fylling av trim- og ballasttankar, og attpåtil kjøleskap. Til og med samtalar mellom besetningsmedlemmar kan avsløra ein ubåt. Lydar brer lett seg gjennom vatn. Dykkar ein under vatn kan det til dømes vera ein høyrar si eiga klokke tikka, sjølv om klokka er på armen og langt frå øyret. Lydar er ikkje anna enn ein fortetning og utstrekking i det materiet den brer seg i; i luft er dette fortetning av luftmolekyl, medan det i vatn vil vera fortetning og utstrekking av vassmolekyl – det vi kallar bølgjer. Dette kan utnyttast for å oppdaga der ein ubåt er.

Hydrofon og våpen før og under andre verdskrig

Den første primitive hydrofonen vart utvikla under første verdskrig, og først teke i bruk i 1917. Den bestod, forenkla sett, av to mikrofonar på kvar sin side av eit skipsskrog som igjen var kopla til kvar sin høyttaler, plassert i eit hodetelefonsett som operatøren brukte. Kvar mikrofon var plassert på høvesvis styrbord og babord side på fartøyet (vanlegvis ein korvett eller fregatt). Dersom operatøren høyrde ein ubåt, måtte operatøren gje meldingar vidare til brua for å få endra retning på fartøyet. Mikrofonane var nemleg fastmonterte, slik at heile fartøyet måtte snue sin dersom ein skulle finna ut der ubåten var. Operatøren måtte sjølv, skjønnsmessig, bedømma når lyden var like sterk i begge høyttalerne. Det tydde i så fall at ubåten var rett føre fartøyet.

Systemet vart endå raskt forbetra. Det kom vridbare mikrofonar, og etter kvart vart hydrofonen plassert i ein bul under skroget, med ein kjenslevar «mikrofon» som kunne dreiast rundt 270°. Dette førte til at ein ASDIC-operatør kunne gje ein relativ peiling til ubåten, utan at fartøyet måtte dreiast, og kommanderande offiser kunne handla ut frå dei opplysningane som vart gjeve. I desse tidlegare årane av anti-ubåtkrigføring var ubåtane ofte støyande. Støy oppstod helst frå motorar, pumpar og liknande, men òg kavitasjon var eit stort problem. Kavitasjon gjev seg utslag i boblar som vert danna rundt og hengjer igjen i vatnet etter ein propell. Propellblada får vatna til å «fordampa», og dette dannar boblar. Når bobla sprekk, dvs. vassdampen går over til væske igjen, vert skapt det lydar. Denne lyden kunne oppfattast av hydrofonen.

Problemet som då oppstod, var korleis ein skulle angripa ubåten. Dei første ubåtane hadde lang dykketid: tida frå ein byrja å klargjera til dykking til ein faktisk var under vatn, var lang. Ofte måtte ein rigga ned store luftekanaler, og kanskje òg radioantenner. I tillegg måtte ein stoppa diesel/bensin/parafinmotorane, og starta dei elektriske motorane som dreiv ubåten under vatn. Medan alt dette pågikk var ubåten svært sårbar, og det var òg i desse tilfella at flest ubåtar vart senka, både under første og andre verdskrigen. Det beste vernet hadde dermed ein ubåt under vatn. Snorkelen, som gjer det mogleg for dieselelektriske ubåtar å operera under vann så lenge dieselbeholdningen rekkjer, kom ikkje i bruk før seint under andre verdskrigen, og då i den tyske marinen. Snorkelen var likevel heller ikkje nokon garanti for overlevelse. Ubåten måtte ved snorkling halda låg fart, og snorkelmasten var synleg på radar dersom bølgjene ikkje var alt for høge. Det var derimot ei stor forbetring frå tidlegare, då ubåten måtte dykka heilt opp for å lada sina batteri.

Det var mogleg å angripa ein ubåt på overflata, med kanonar. Ubåtane hadde endå ofte små siluetter og kunne vera vanskelege å treffa, spesielt i høg sjø. Eit neddykket ubåt var derimot umogleg å angripa med kanonar. Ikkje berre fordi ein ikkje kunne skyta rett nedover, men òg fordi ein granat med ein fart opp mot 900 m/s vil sprengast i stykke i det den traff vassoverflata, på grunn av den høge densiteten til vatnet. Ein utvikla difor synkeminer, eller dyptvannsbomber om ein vil. Detta var store behaldarar fylt med sprengstoff, som sokk raskt og detonerte på ei angjeven djupn. Detta tydde igjen at ein måtte få ein nøyaktig posisjon på ubåten, slik at ein ikkje droppa synkeminene på feil stad. Synkeminer kunne gjera stor skade sjølv om dei ikkje traff direkte. Eit indirekte treff kunne rista ubåten kraftig, med lekkasjar og øydelegging av instrument, maskiner og motorar til følgje – i tillegg til skadar blant mannskapet.

Òg fly vart etter kvart utstyrt med synkeminer, men dei første anti-ubåtpatruljane med fly kom ikkje i stand før andre verdskrigen. Etter kort tid utgjorde flyene ein mykje større trussel for ubåtane enn overflateskip. På grunn av ubåtane sin ofte lange dykketid, kunne eit flyangrep vera over før mannskapet til ubåten hadde klart å gjera ubåten klår til å dykka. Snorkel var difor ei ettertrakta vare blant dei tyske ubåtkapteinane utover i andre verdskrig. Ubåtar utstyrt med snorkel hadde ein større sjanse til å overleva transitten frå hamnene vest i Frankrike og ut til sit patruljeområde i Atlanterhavet.

Frå rundt 1942 og til slutten av krigen, var spesielt Biscayabukten eit sterkt patruljert område. Allierte fly som opererte frå flybaser i England, patruljerte døgnet rundt dette farvatnet, som var eit havområde dei tyske ubåtane måtte kryssa for å koma ut i Atlanterhavet. Rundt 250 tyske ubåtar vart senka av fly under andre verdskrig, av totalt 1154 senka ubåtar, 293 dersom ein tek med ubåtar som vart senka i hamn av allierte bomberaid.

Andre våpen som vart utvikla, var akustiske torpedoar. Ved å utvikla torpedoar som kunne låsa seg sjølv inn på og følgja ein høg lyd, frå propellar og motorar, kunne ein skyta ut ein torpedo i ein nokoleis nøyaktig peiling mot målet. Torpedoen ville så følgja dette målet sjølv, så sant den kunne oppfatta lyden sterkt nok. Både tyskarar og dei allierte utvikla desse våpena mot slutten av andre verdskrig. Desse torpedoane vart brukt både av ubåtar, og mot ubåtar. Den amerikanske akustiske torpedotypen Mark 24 FIDO, senka 37 ubåtar og skadde 18. Mark 24 vart nytta både av fly og skip, og vart òg selt til kanadiske og britiske styrkar. Torpedoen vart teken i bruk i mars 1943. Dei tyske akustiske torpedoane var av typane G7es Zaunkönig T-5, seinare utvikla til T11.

Eit anna våpen som vart utvikla, var Hedgehog. Detta var små sprengladningar som vart skutt ut i eit sirkelmønster ca. 100 meter føre båten våpenet var plassert på. Med detta kunne ein åtakar unngå å segla direkte over ein ubåt for å angripa, og trengde heller ikkje mista ASDIC/SONAR-kontakten med ubåten. Detta var eit stort framsteg, fordi ein tidlegare, ved angrep med synkeminer, måtte gå direkte over posisjonen til ubåten for å angripa. I slike tilfelle kunne ubåten snika seg unna ved å køyra motorane på full fart ein periode, medan åtakarane ikkje hadde kontakt med ubåten. Hedgehog var særs vanskeleg å unngå, fordi ubåten ikkje kunne høyra nedslaga frå dei vesle sprengladningane. Ulempen med hedgehog var at sprengladningane var forholdsvis små, og utgjorde ikkje ein stor trussel mot ein ubåt dersom berre éin av sprengladningane traff. Dei kunne endå gjera stor skade, men helst dersom mange traff.

ASDIC og SONAR, deteksjon av ubåtar

ASDIC og SONAR er eigenleg to namn for same system. Sonar står for Sound Navigation And Ranging ('lyd-navigasjon og -avstandsvurdering'), medan ASDIC står for Allied Submarine Detection Investigation Committee ('Alliert ubåt deteksjon-undersøkingskomité'). Uttrykt ASDIC vart verande i bruk i britiske kretsar fram til etter andre verdskrigen, medan amerikanarane brukte SONAR om sitt system.

Desse systema vart teken i bruk mot slutten av første verdskrigen, men då som primitive system, i tilhøve til kva som vart utvikla seinare. Først under andre verdskrigen kom det verkelege gjennombrot i denne utviklinga – sjå Slaget om Atlanteren.

Deteksjonssystemene var både passive og aktive. Eit passivt deteksjonssystem sender ikkje ut nokon signal i det heile, men belager seg berre på deteksjon av, i dette tilfellet, lyd og støy frå ubåtar. Rekkjevidda avheng av utsend lydstyrke frå ubåten sjølv – ein heilt stille ubåt vil ikkje kunna oppdagast av eit passivt (lydar-)system, medan ein ubåt som går for full maskin under vatn, vil kunna oppdagast på lengre avstand. Deteksjonsavstanden her avheng av saltholdighet i vatnet, temperatur og så vidare.

Eit aktivt sonarsystem sender ut lydbølger, og lyttar etter/ser etter refleksjon frå objekt i vatnet. Dette kan i prinsippet samanliknast med ein radar: bølgjesignal vert sendt ut, og dersom lydbølgene treffer eit objekt vil dei reflekterast til kjelda. Ein konvensjonell radar under vatn vil ha ei rekkjevidd på rundt 2-3 meter, medan eit aktivt sonarsystem, som sender ut lydbølger og ikkje lys, kan oppdaga ubåtar på forholdsvis lang avstand.

Desse systema var i bruk under andre verdskrig, og var dei einaste systema som gjorde at ein kunne oppdaga eit neddykka ubåt. Ein ubåt på periskopdjupn kunne òg observerast visuelt om ein var heldig. Eit periskop er lite, og vanskeleg å oppdaga i høg sjø. Ubåtane måtte likevel opp til periskopdjupn for å skyta torpedoar. Måldata måtte samlast inn visuelt, og ofte vart angrep mot konvoiar og skip utført på overflata, om natta. Nattangrep på overflata vart ofte brukt fordi ubåten då var vanskelegare å få auge på, og fordi ein då kunne gjera nytte av dieselmotorane til ubåten, og dermed oppnå høgare fart. Ein kunne òg ha fleire par auge på brua som speida etter mål.

Passive sonarsystem kunne oppdaga lydar frå ubåten. Som nemnd tidlegare kan dette vera motorlyder, pumpelyder og til og med stemmar frå besetningsmedlemmar. Sistnemnde kravde gode akustiske tilhøve samt liten avstand til ubåten. Ein hamar som fall til dørken (golvet) kunne utløysa ein metallisk klang som lett kunne oppdagast på eit passivt system. «Stille ganga», det vil seia måten ubåten unngår deteksjon frå passive system, bestod i å køyra motorane på minimum fart (styrefart for å unngå å søkka nedover eller gli oppover i vatnet), slå av alle pumpar og unaudsynte system, og dessutan at mannskapet måtte vera heilt stille. Den minste lydar kunne (og kan) oppdagast av gode sonar/asdic-system.

Eit aktivt sonarsystem sender ein lydpuls og lyttar etter ekko. Lyden som treffer eit skrog er ofte kalla eit «ping». Det returnerande ekkoet, dersom pulsen traff eit objekt, vart presentert på ein skjerm for sonaroperatøren eller gjennom lydar i høyttalere. Skroget på ein ubåt kunne her kjennast att, men òg fiskestimar kunne senda ekko tilbake og forvirra operatøren. I tillegg til skrog kunne kavitasjonsbobler frå propellane til ubåten detekteres. Dette førte til utviklinga av enkle, men effektive mottiltak, nemleg ein held på fylt av kalsiumhydrid, eit stoff som utviklar valdsame mengder hydrogen når det kjem i kontakt med sjøvatn. Behaldarane heldt seg sjølv på ei gjeven djupn, og avga kjemikalia litt etter litt. Detta skapte store mengder hydrogenbobler i vatnet, og kunne villeia sonaroperatørane. Dei beste versjonane av BOLD, som systemet vart kalla, kunne skapa boblar i 20-25 minutt, som gav ubåten ein sjanse til å stikka av, medan dei jagande fartøya konsentrerte seg om det falske ekkoet. Disse bobleekkoa kunne villeia ein aktiv sonar, og prinsippet er òg i bruk i dag. Det var tyskarane som først utvikla dette systemet. Av dei allierte vart det kalla Submarine Bubble Target.

Fly som ubåtjeger

Biscayabukten vart berykta blant tyske ubåtmannskap frå 1942 og utover. Mot slutten av krigen var den allierte flydekningen her så god at svært få ubåtar kunna trenga gjennom og ut i Atlanterhavet. I Atlanteren vart òg dekninga betre etter kvart som flya fekk auka rekkjevidd. Dei nye flytypane som vart sett inn, som B-24 Liberator, Short Sunderland og PBY Catalina, hadde ei enorm rekkjevidd og kunne ta store mengder nyttelast. I tillegg vart det utvikla flybåren radar, som tydde at ein frå eit fly kunne detektere ein ubåt på overflata, sjølv midt på natta. Ved innføringa av Leigh light, ein særs kraftig lyskaster montert under vingen på flyet, kunne ein så koma uforvarande på ein ubåt, belysa denne og droppa bombar, og med det kanskje senka ubåten. Då fleire og fleire ubåtar etter kvart fekk snorkel, gjorde dette deteksjonen vanskelegare for flya. Den flyborne radaren vart derimot etter kvart så god at den òg kunne detektere snorkelhovudet som stakk opp over havflata. Nok ein gong kom ubåten ut som den tapande parten.

Behovet til ubåtane for lading av batteria ved hjelp av dieselmotorar (som treng luft for å fungera) var med andre ord livsfarleg. Fleire forsøk vart sett i gang for å utvikla eit system som ikkje var avhengig av luft for å fungera – til dømes Walter-turbinen, ein turbin som vart drive av hydrogenperoksid. Forsøka til den tyske ingeniøren Hellmuth Walter under andre verdskrigen viste at ein slik ubåt kunne fungera, men systema var ekstremt komplekse, og britane gjekk bort frå eit slikt system fordi dei såg på det som alt for farleg ombord på eit krigsskip. Hydrogenperoksid er svært brannfarleg og eksplosivt, men systemet trong ikkje tilgjenge på ekstra luft for å fungera. Dermed hadde ein sloppe dei farlege timane på overflata eller snorkling for å lada batteri.

Atomubåtar i tida etter andre verdskrigen

Med inntoget til atomubåtane etter andre verdskrigen fekk ein ein ubåt som kunne operera under vatn uavhengig av tilførsel av luft. Aksjonsradiusen til ubåten er då avgrensa av smøreolje, mat og uthaldet til mannskapet. Med sin atomreaktor har ikkje atomubåtar problemet med brennstoffmengd, men kan segla hurtig og langt, i motsetnad til dieselelektriske ubåtar som har avgrensa rekkjevidd både over og under vatn.

Ein dieselelektrisk ubåt har endå den fordelen at dei som oftast er ekstremt stillegåande under vatn. Ein atomubåt må heile tida ha i gang visse kjølesystem for å kjøla ned atomreaktoren. Utan denne konstante nedkjølingen vil atomreaksjonen koma ut av kontroll, med konsekvensar som tap av både ubåt og menneskeliv, og ikkje minst resultera i ei enorm atomforureining av området rundt. Dette tyder at atomubåtar ofte ikkje er så stillegående som dieselelektriske ubåtar. Når farten aukar, aukar òg støynivået dramatisk. Den seinare tida er det utvikla hydrogenubåtar, som òg er uavhengige av luft, men samstundes mykje stillare enn atomubåtar. Detta gjer dem vanskeleg å oppdaga ved hjelp av passive system.

Dieselelektriske ubåtar kan ikkje segla særleg fort over lengre tid, noko ein atomubåt kan. Ved bruk av aktive sonarsystem for å detektere ein ubåt, vil ein òg røpa sin eigen posisjon, noko som gjer at gode passive SONAR-system er ynskt.

Under den kalde krigen bygde USA/NATO på havbunnen, mellom Grønland-Island og Island-Dei britiske øyane, ut eit lyttenettverk av ekstremt fintfølende mikrofonar. Dette systemet skulle detektere og overvaka eventuelle sovjetiske ubåtar som passerte gjennom og ut i Atlanterhavet. På engelsk er dissa havstykka kalla GIUK-gap, «Greenland, Iceland and United Kingdom-gap». Systemet er i dag ikkje offisielt i bruk, men det er til dels overlate sivile forskingsinstitusjonar, som har brukt det til å lytta etter kvalar.

Sonarsystema er òg kraftig forbetra frå dagane til krigen. Følsomheten er mykje betre, og ein kan i dag detektere og oppdaga svake lydar over lang avstand. Dette er både ved hjelp av mekanikk, men òg forbetra elektronikk og dessutan datafiltrering av sjøstøy og uønskte lydar. Ein sonaroperatør kan i dag avgjera om ubåten har éin eller to propellar, kor fort den går, og ein kan attpåtil seia kva for ein type og akkurat kva for ein ubåt ein lyttar til ved å sjå på den akustiske signaturen til ubåten. Slik som menneske har fingeravtrykk, har kvar ubåt eit spesielt lydmønster. Det kan til dømes vera små skilnader i frekvensen på dei utsende lydbølgene frå fremdriftsmaskineriet. Ein kan òg bedømma i kva grad ubåten dykkar eller stig opp, om torpedorørene/missilsiloane vert fylt med vatn/opnast for skot, og i kva grad eit våpen vert avfyrt.

Deteksjon- og våpensystem etter andre verdskrigen

I dag er sonaren eit komplekst system, men prinsippet bak er det same som den var då ASDIC første gong vart introdusert. Likevel er den store skilnaden frå den første hydrofonen til dagens sonarsystem.

Ein har til dømes fått betre passive sonarar – den norske Ula-klassa var den første ubåtklassa i verda som under vatn kunne fyra av torpedoar mot eit fiendtlig skip der måldata var berre henta inn ved hjelp av passive system. Tidlegare ubåtar kunne sjølvsagt skyta torpedoar under vatn, men var avhengig av eit aktivt sonarsystem (dvs. eit system som sende ut lydsignaler og mottok eventuelt reflekterte lydbølger) for å kunna berekna målet sitt kur sin og dermed torpedoen sin utskytningsvinkel etc.

Dagens sonarar er òg ofte taua. Det tyder at sjølve sonarsensoren vert taua bak fartøyet. Dette er ein stor fordel for plotting av posisjonen til ubåten, fordi ein då både har eit fastpunkt bak fartøyet (den taua sonaren) og ein sonar fastmontert i skroget. Dette tyder at ein kan få ein krysspeiling på ubåten, og dermed ein meir nøyaktig posisjon. I tillegg er skrogmonterte sonarar utsett for all den risting, vibrasjon og lydar som vert danna i skroget på fartøyet der den er montert. Dette tyder dårlegare søkartilhøve – noko ein taua sonar er heilt fri for. Òg ubåtar kan nytta taua sonar. Den norske Kobben-klassa var den første fartøyklassen i Noreg som nytta taua sonar – den måtte leggjast ut og vert halt inn manuelt, ein kabel på eit par hundre meter.

Luftbåren ASW

Eit ASW-helikopter (i dette tilfellet eit MH-60R Seahawk) senkar ein *dip-sonar* – ei sonarbøye som vert dyppa i havet frå helikopteret, som så kan lytta etter ubåtar. Slike helikopter vert brukt i stor utstrekking frå ASW-fregattar.

I dag gjennomfører fly og helikopter ein svært stor del av ASW-arbeidde. Dei norske fregattane i Fritjof Nansen-klassa skal til dømes bera helikopter som skal verta til nytta blant anna anti-ubåtkrigføring. Utstyrt med dyppesonar og anti-ubåttorpedoar er helikopter i dag eit mykje brukt anti-ubåtvåpen. Av helikoptertypar kan nemnast NH90 (som Nansen-klassa skal verta med utstyrt), Westland Sea King, Westland Lynx og Kamov Ka-27. Patruljefly som P-3 Orion, Hawker Siddeley Nimrod, Tupolev Tu-142 og Iljusjin Il-38, er ofte utstyrt med sonarbøyer; sonarbøyer ein sonarmottakar som er fastmontert på ei flytande bøye. Bøya kan droppast frå fly, og sender signal den mottek opp til moderflyet. På denne måten kan ein ubåt følgjast av eit fly over havflaten.

Fly kan òg oppdaga ubåtar ved hjelp av eit MAD-antenne (engelsk: Magnetic anomaly detector). Dette er enkelt forklart ei antenne som fangar opp ørsmå endringar og forstyrrelser i magnetfeltet til jorda, og kan ut frå det fortelja noko om posisjonen til ein ubåt. En masse som rører seg gjennom eit magnetfelt, skapar ein detekterbar endring – og det er dette som vert utnytta i MAD-systemet. Dette systemet er montert både på helikopter og fly.

I tillegg til MAD finst FLIR, Forward-Looking Infrared Sensor, som er ein varmesøkende sensor som ser varmeskilnader i havet føre flyet. Denne har avgrensa rekkjevidd.

Som ein konsekvens av dei forbetra deteksjonsmulighetene vert ubåtar i dag konstruert for å vera ekstremt stillegående. I tillegg er det å dykka djupt ein god forsvarsmekanisme. Av våpen som vert i dag brukt er det først og fremste torpedoen som vert nytta. Kongsberg Terne-rakettar var eit norsk våpen utvikla for Oslo-klassa, ei slag forbetring av Hedgehog, var eit anna system, og synkeminer er framleis i bruk.

Støy og moderne mottiltak

Ein av dei største fiendane til ubåten er altså lydstøy. Motorane vert difor konstruerte for å vera ekstremt stillegående, men òg utforminga av propellane har sett ei enorm utvikling.. Ikkje berre vil ein feilkonstruert propell vera mindre effektiv, men den vil òg kavitere – det vil seia danna boblar, som reflekterer lydbølgene som ein aktiv sonar sender ut. Ein sterkt kaviterende propell kan dermed avsløra ein ubåt, sjølv om ubåten er stillegående. Ubåtpropellar er dermed ganske spesielle av utsjånad, ofte med sterkt langtrukne tuppar og mange blad. Utforminga av propellane på enkelte ubåtklasser har då òg vore hemmeligholdt i lang tid – det var til dømes tilfellet med den norske Ula-klassa.

Bobleprinsippet vert likevel brukt som eit mottiltak mot aktive torpedoar. Ein ubåt som vert angripe av ein slik torpedo, kan senda ut ein behaldar fylt med kalsium og sink som produserer ei enorm sky av boblar i kontakt med sjøvatn. Systemet vart første gong teke i bruk av den tyske marinen i 1943. Meir avanserte system inkluderer små støysendarar som sender ut støysignal med ein signatur som liknar ubåten sin, slik at ein torpedo vil låsa seg og detonera på denne og ikkje ubåten.

Fordi ein eksplosjon på djupt vann er mindre effektiv enn ein grunn eksplosjon (grunna den aukande trykken til vatnet), kunne djupe dykk ofte vera redningen for ubåtar under både første og andre verdskrigen – og òg i dag. I dag har ein òg større kjennskap til termiske lag og skilnader i saltinnhald i vatnet, og nyttar seg av dette for å unngå å oppdagast.

Termiske lag har samanheng med temperaturen på sjøvatnet. Dersom havvatnet på eit nivå endrar temperatur drastisk, til dømes i samband med ein varm straum gjennom eit kaldt vasslag, vil dette skapte det som vert kalla eit termisk lag. I overgangen mellom kaldt og varmare vatn vil lydbølger bøyast av, og kanskje vert heilt reflektert. Resultatet er at ein sonar vert nesten ubrukeleg, og dersom ein klarer å oppdaga noko, vert dette ofte eit forvrengt bilete av røyndomen.

Det same gjeld ferskvassslag, der ferskvatn ligg over saltvatn. Dette fenomenet finst ofte i fjordar, kor store mengder ferskvatn kjem til frå elver. Lydbølger her vil anten verta avbøyd eller totalreflektert. Sjå òg Snells lov. Slike situasjonar har ført til ulukker – til dømes har fleire ubåtar dykka opp og kollidert med overflateskip, i den trådde at dei næraste skipa var langt unna.

Utviklinga av ASW-våpen og deteksjonssystemer har òg kome det sivile til gode i høg grad. Til dømes deltok fleire marinefartøy i fiskeri etter andre verdskrigen – fordi dei kunne oppdaga fisken ved hjelp av sitt ASDIC-utstyr. Dei opererte då saman med større trålergrupper. Seinare vart det produsert ekkolodd for sivilt bruk, og dette har i dag utvikla seg i så stor grad at ein i dag får kjøpt handhaldne ekkolodd til fritidsfiske.

Kjelder

Denne artikkelen bygger på «Antiubåtkrigføring» frå Wikipedia på bokmål, den 29. april 2018.