Kaliber

Kaliber viser til den innvendige diameteren av eit røyr eller den utvendige diameteren av ein vaier, eit stavobjekt eller eit prosjektil til eit skytevåpen. Ordet kjem frå fransk calibre via tysk Kaliber, opphavleg frå det arabiske ordet quâlib, som tyder ‘form’ eller ‘modell’. Arabarane brukte ordet om formene ein støypte kuler i, og dette var også den opphavleg litterære tydinga av ordet caliber på engelsk.

Omgrepet vert ofte nytta i høve til skytevåpen om tverrmålet på løpet og prosjektilet i den tilhøyrande ammunisjonen, men det er òg i bruk på andre område.

Skytevåpen

For skytevåpen er kaliberet tverrmålet på innsida av løpet. I eit rifla løp blir avstanden målt frå rilletopp til rilletopp, altså den diameteren som er tilgjengeleg for kulelekamen.

Kaliberet er som regel nemnt i millimeter eller centimeter, men i Storbritannia, USA og mange andre engelsktalande land er kaliberet nemnt i hundre- eller tusendels tommar saman med nemninga cal.

Kaliberet til eit våpen blir ofte nytta som eigennamn på enkelte vanlege skytevåpen. Ein .45 cal pistol vert såleis kalla for ein «kaliber 45», ein 9 mm halvautomatisk pistol vert kalla ein «ni-millimeter» osb. Ofte blir nemninga nemninga cal misforstått til å vera ei eksakt måleeining (t.d. som nemning på 1/100 tomme), medan det altså berre er ei forkorting som vert brukt for å opplyse om at det er kaliber det er snakk om.

Av historiske årsaker svarar til det trivielle namnet på patronskytevåpen ikkje alltid det eksakte kaliberet. Til dømes avfyrer den populære .38 Special-revolveren eigentleg kuler med ein diameter på 0,357 tommar.

Kaliberet i seg sjølv er ikkje ein god indikator på eit prosjektil sin anslagsstyrke mot eit mål. Vekt og form på kula, kruttkapasiteten i patronhylsa og lengda på løpet er nokre av dei mange faktorane som verkar inn.

Små handvåpen varierer i kaliber frå 4,5 millimeter og opp til 13 millimeter, medan våpen nytta til storviltjakt og liknande kan ha kaliber på over 20 millimeter. Til samanlikning var 1800-talet sine muskettar og munnlada rifler rundt 15 millimeter eller grovare.

Kaliber som lengdemål

Lengda på løpet (særleg for større våpen) er ofte nemnt i kaliber. Lengdeverdien er den effektive lengda på løpet frå sluttstykket til munningen delt på løpet sin diameter. Ofte brukar ein prefikset L/ for å indikere lengde. Til dømes vil den vanlegaste kanonen på ein Panzer IV-tank bli nemnt som ein «75 mm. L/48», det vil seie eit løp med ein diameter på 75 mm. og 3600 mm. lengde (75 x 48 = 3600).

Andre mål på våpenstorleik

Storleiken på løpet, spesielt for større våpen, kan òg nemnast i vekteininga pund. Eit prosjektil av bly med same diameter som løpet vil ha ei viss vekt. Bly har vore eit veleigna materiale fordi det lett kan formast, men egnar seg ikkje like godt til store prosjektil på grunn av den høge tettleiksgraden.

Dermed blir enkelte våpen slik som kanonar o.l. refererte til som ein «6-punder», ein «25-punder», osb. Etterkvart som form og materiale i ammunisjonen har endra seg seier likevel dette berre noko om vekta på prosjektilet og gir ikkje lenger ein indikasjon på kaliberet, eller tverrmålet.

Annan bruk av kaliber

I arkitekturen er ei søyle sitt kaliber det same som diameteren. I samband med elektrisitet er kaliberet for eit instrument det same som den høgaste verdien det kan måle. I maritim språkbruk er kaliberet for ein kjetting diameteren på metallstengene kvar lekk er laga av. Ein del landbruksprodukt er òg nemnt med kaliber (diameter), til dømes oliven, erter og egg. I typografien viser kaliberet til ein skrifttype til storleiken på auget for eit teikn uavhengig av kor høge eller låge stavar det har. I urmakarterminologi brukar ein omgrepet kaliber for å opplyse om storleiken og typen av urverk som er brukt i eit ur.

I norsk daglegtale nyttar ein ofte ordet «kaliber» for å skildra kva slag person nokon er.^[1] Det kan vera negativt, slik som «Han var ein skurk av verste kaliber», eller positivt, som i «Men vår helt var av eit heilt anna kaliber». Dette kan ha slektskap med tidleg engelsk munnleg bruk av ordet om sosial status, kvalitet eller rang.

Kjelder

↑ «Kaliber» i Det Norske Akademis ordbok

CAPLEX nettleksikon
Online Etymology Dictionary

Denne artikkelen bygger på «Caliber» frå Wikipedia på engelsk, den 15. november 2005.

[1] «Kaliber» i Det Norske Akademis ordbok

[1]