Calendièr

Un calendièr (var. calendier, calendari, chalendier) es un sistèma de marcar las datas en foncion del temps. Un tal sistèma foguèt inventat pels òmes per devesir e organizar lo temps sus de periòdes longs. Inicialament concebuts per èsser en acòrdi amb los fenomèns astronomics e los cicles de las sasons, los calendièrs venguèron indispensables per observar los eveniments astronomics, astrologics e tanben religioses.

Etimologia

Lo mot calendièr deriva del latin calendae, « que son apelats », del vèrbe calare (« apelar »). Las calendas designavan pels Romans lo primièr jorn del mes qu'èra lo començament de la luna novèla e los jorns èran comptats a l'envèrs a partir de las calendas, de las nonas, cinquen o seten jorn del mes, de las idas, tretzen o quinzen jorn del mes. Aquel jorn, los pontifes anonciavan la data de las fèstas mobilas del mes venent e los debitors devián pagar lors deutes inscrits dins los calendaria (« libres de comptes »).

Unitats del calendièr

Totes los calendièrs istorics son basats sus las unitats naturalas de durada definidas per de fenomèns astronomics.

Lo jorn

Una mòstra de solelh

Dins totas las civilizacions, l'alternança del jorn e de la nuèch pareis d'èsser estada l’unitat fondamentala de la marca de l'escorrement de l'an. Aquela se fa per la rotacion de la Tèrra, lo començament del jorn es pas simultanèu d’un punt a l’autre del glòbe terrèstre. Fins a una epòca recenta, èra pas un problèma perque las civilizacions vivián gaireben sens contacte las unas amb las autras. Lo desvolopament dels transpòrts e la possibilitat de difusar l'ora menèron a definir, al sègle XIX, la nocion de fus orari per far correspondre una ora donada amb una posicion aparenta del solelh dins lo cèl.

Lo mes

Las fasas de la Luna essent de bon observar, foguèron un mejan facil de mesura del temps. S'utilizava las lunasons per comptar los temps superiors a qualques jorns. Dins las regions del glòbe ont las sasons son pauc marcadas, coma en Polinesia, la lunason demorèt longtemps, aprèp lo jorn, l’unitat fondamentala de mesura del temps. Lo calendièr musulman modèrne es tanben lunar.

L’annada

Marcant las sasons, la revolucion de la Tèrra a l'entorn del Solelh, es a dire l'annada, prenguèt importància amb lo desvolopament de l’agricultura. Aquel cicle es d’una durada relativament longa e son escorrement se pòt marcar per exemple amb de fenomèns coma los solsticis. Es doncas probable que los òmes aurián utilizat l'alongament de las ombras per marcar lo debanament de l’annada, associat al percors aparent del solelh a respièch de las constellacions del zodiac.

Lo primièr calendièr basat sus l’annada poiriá èsser lo calendièr egipcian. Segon qualques teorias, los megalites dels sites de Nabta Playa o Stonehenge, o las formas dels temples astècas e maias poirián aver servit a mesurar las annadas.

Combinason de las unitats naturalas

Los fenomèns astronomics presentats çai subre son independents, las unitats que definisson son pas commensurablas: lor repòrt es pas un nombre racional.

Aquela dificultat fa que los pòbles causiguèron de daissar lo calendièr se desincronizar o ben de lo recalar empiricament suls fenomèns celèstes, fins a pèrdre la continuitat dels jorns. Se ditz alara qu’un calendièr es puslèu aritmetic o puslèu astronomic.

L’annada e lo jorn

A l'ora d'ara, una annada val 365,242201 jorns. Lo calendièr egipcian, puèi lo calendièr julian e lo calendièr gregorian son de bons exemples dels esfòrces successius que capitèron a sincronizar l’annada amb lo cicle de la Tèrra a l'entorn del Solelh.

E encara nòstre calendièr actual presenta totjorn una leugièra desincronizacion de l’annada, avalorada a qualques jorns (3 jorns) sus 10 000 ans.

Lo mes e lo jorn

La durada mejana d’una lunason es de 29 jorns 12 oras 44 minutes e 2,8 segondas (29,53 jorns). Doncas en fasent alternar meses de trenta e de vint-e-nòu jorns, e a condicion d’apondre un jorn cada trenta meses, arribam a una precision acceptabla. Aquel mecanisme foguèt utilizat per totes los ancians calendièrs lunars per far correspondre l’òrdre dels jorns dins lo mes amb las fasas de la luna.

Lo mes e l’annada

Solelh et Luna, Schedel

Una annada solara compòrta 12,36827 lunasons. Per establir l'annada calendièra e doncas conservar un acòrdi entre los meses e las sasons, los calendièrs caldèu e roman apondèron cada tres ans, un tretzen mes a lor calendièr. Mas l’armonizacion demorèt fòrça imperfièita.

Totes los calendièrs qu'atenguèron un grand nivèl de precision abandonèron l’idèa de sincronizar lo mes lunar e l’annada solara e son purament solars coma lo calendièr gregorian o ben purament lunars coma lo calendièr musulman. Per exemple dins lo calendièr gregorian, los meses seguisson pas las fasas de la Luna: l'annada es dividida en exactament dotze meses. Aqueles se pòdon gropar per 2 per formar un bimèstre, 3 per un trimèstre (una sason) e 6 per un semèstre (doas sasons).

Se pòt pasmens citar l’excepcion del calendièr ebraïc modèrne que se basa sul cicle metonic : 19 annadas correspondent a dos cents trenta cinc meses. Sus un cicle de dètz-e-nòu ans aquel calendièr definís doncas sèt annadas de tretze meses e dotze annadas de dotze meses. Cal pasmens èsser regularament sincronizat sul cicle de la Luna perque l’annada e lo mes atal definits son leugièrament excedentaris.

La sason e l’annada

Dins fòrça calendièrs, i a quatre sasons : la prima, l'estiu, l'automne, e l'ivèrn. Aquelas sasons son pas totjorn a la meteissa plaça dins lo cors de l'annada, e quand, par exemple, los chineses o los cèltas metèron l'estiu de mai a julhet duel calendièr gregorian, lo solstici d'estiu, jorn pus long essent mai o mens al mitan, dins lo calendièr modèrne europèu, l'estiu comença amb lo solstici d'estiu.

En China, l'annada comença amb la prima, mas, dins de païses escandinaus, comença amb la fèsta de mièg ivèrn (Midtvintersblot), lo solstici d'ivèrn, venguèt Nadal mai recentament.

Periòdes e unitats associats

Los autres sistèmas per dividir e marcar lo temps son los multiples o sosmultiples de las tres unitats naturalas.

L’èra

L’èra es un periòde de temps vague e subjectiu que comença amb un eveniment istoric marcant o fondador servant de punt de despart e causit per convencion coma annada 1 dins una cronologia.

L'èra crestiana comença l'annada supausada de la naissença de Jèsus. L’anno Domini, que determina uèi l'an 1 a la basa del calendièr gregorian, determinada per Dionysius Exiguus en 532.

Segon los calculs e una tradicion relativament tardièra a respièch de l'istòria d'un pòble josieu, perque remontan al sègle II, l’èra judaïca del calendièr ebraïc comença lo 7 d'octobre de 3761 ab. C. correspondent segon los cronologistas josieus a la creacion del monde. A la meteissa epòca, d'autres exegètas, crestians, calculèron la data de la creacion del monde (Anno Mundi) en 5509 ab. C., data a vegadas utilizada pels calendièrs de las Glèisas ortodòxas. Le Chronikon d'Eusebius Pamphili causiguèt 5199 ab. C..

L'èra olimpica (utilizada pels grècs de l'Antiquitat) comença en 776 ab C (annada dels primièrs Jòcs Olimpics). L’èra de Roma comença amb la fondacion de Roma, lo 21 d'abril de 753 ab. C. Los Romans descomptan atal las annadas Ab Urbe condita (« dempuèi la fondacion de la Vila »). L’èra juliana del calendièr julian, mesa al punt per l'astronòm Sosigènes d'Alexàndria sus òrdre de Juli Cesar, dintrèt en vigor lo 1^er de genier de 45 Ab. C., e sa creacion es utilizada coma an 1.

Lo revelh esperital de Siddharta Gautama (lo darrièr Boda istoric) -543 pel calendièr bodista.

L’Egira, lo despart de Maomet per Medina, marca lo començament del calendièr musulman lo 16 de julhet de 622 del calendièr julian.

Los Maias de l'epòca classica (sègles IIIe a IX ap. C.) pensavan que las divinitats tornavan far mai o mens regularament los Òmes en divèrsas matèrias (fusta, milh per exemple) e que n'espèran qualques comportaments per los mantenir o pas dins l'existéncia e l'abondància o la carestiá. Los escribas maias estimavan viure dins una n^ena creacion començada un jorn 4 Ahau 8 Cumku de lor calendièr ritual, lo jorn origina numericament notat 13.0.0.0.0. dins lor numeracion vintesimala. Los especialistas fan correspondre l'origina de l'èra maia al 11 d'agost de 3114 ab. C. e deuriá s'acabar lèu, en decembre de 2012, e daissant plaça a la (n+1)^ena umanitat.

Lo sègle

Sègle es un mot d’origina romana mas los Latins li atribuisson una significacion fòrça mai vaga perque segon los autors podiá representar de vint-e-cinc a cent setze ans.

Contràriament a la cresença comuna, las annadas secularas coma 1800, 1900 o 2000 son las darrièras de lor sègle. Per definicion un calendièr comença en l’an 1; l'an 100 deu apartenir al primièr sègle per que faga cent ans. Atal, lo sègle XXI comencèt lo 1^er de genièr de 2001.

Lo lustre

Lo lustre es un periòde de 5 ans. A Roma, representava l'espaci de temps separant dos recensaments.

La setmana

Los Egipcians, los Chineses e los Grècs gropavan los jorns en desenas, los Javaneses per cinc jorns. Le mot decada designa un periòde de dètz jorns, . Pel primièr còp una setmana de sèt jorns apareis dins lo pòble ebrièu que l'aurián manlevat als caldèus. Aquela durada es mai o mens aquela d’una fasa de la Luna. L’adopcion del Shabat coma jorn de repaus ven d'un comandament biblic. Per generalizacion, una annada sabatica torna cada 7 ans, alara que cal esperar 50 ans per que torne una annada jubilara e son Jubilèu.

En Mesopotamia, lo nombre sièis èra considerat coma benastrós e lo nombre sèt coma malastrós; èra doncas recomandat d'entreprendre res los 7, 14, 21 e 28 del mes, aquel jorn malastrós foguèt nomenat « sabbatu » e adoptat pels ebrièus.

En Occident, l'utilizacion de la setmana data solament del sègle III de nòstra èra. L’adopcion del dimenge coma jorn de repaus ven d'un decrèt de l’emperaire roman Constantin I lo Grand en 321.

Dins lo calendièr gregorian, perque un mes mejan compòrta 4,34812 setmanas, la setmana es pas una subdivision del mes. Levat evidentament pels meses de febrièr de las annadas que son pas bissextilas, que compòrtan exactament quatre setmanas o doas quinzenas.

Lo calendièr republican tornèt a la division del mes en decadas.

Lo jorn

Una mòstra

La division del jorn en unitats precisas es d’origina egipciana e caldèa. Los primièrs devesiguèron lo jorn en 24 partidas, 12 per la nuèch e 12 pel jorn. Los segonds devesissián lor jornada en seissanta partidas coma dins los calendièrs vedics d'Índia; a partir del sègle VII, los Babilonians manlevèron a Egipte la division de lor jornada en dotze partidas. Fòrça pòbles aprèp definiguèron lor nocion d’ora en copant en dotze partidas aqueles dos periòdes de duradas variablas segon las sasons.

La minuta e la segonda

Serián benlèu d’origina babiloniana.

L’unitat contemporanèa de mesura de temps es la segonda que se definís dempuèi 1967 per un fenomèn atomic. Nòstra definicion del temps repausa doncas pas mai entièrament sus de cicles astronomics, fach unic dins l’istòria de l’Umanitat.

A causa de l'alentiment de la Tèrra per efèit de marèia, lo jorn actual es un pauc mai long qu'aquel de 1820 que serviguèt a la definicion istorica de la segonda. Cal doncas, pontualament, realizar un « saut » en apondent una segonda (o retirar una segonda, çò que encara jamai se produguèt) a un o dos jorns de l’annada per demorar sincronizat amb la rotacion de la Tèrra. Aqueles ajustaments son irregulars perque las variacions del periòde de rotacion de la Tèrra son elas meteissas irregularas e encara mal explicadas. Aquels ajustaments, anonciats de meses abans per l’International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS), se fan a datas predefinidas en fin de mes, en apondent o retirant una segonda a la darrièra minuta d'una jornada.

Sistèmas de calendièrs dins lo monde

Un calendièr es lunar o solar segon que privilègia lo mes o l’annada. Dins un calendièr lunar, la durada mejana d’un mes se deu aprochar d'aquela d’una lunason: 29,530589 jorns. Dins un calendièr solar, la durada de l’annada deu èsser de 365,242190 jorns.

Calendièrs solars

• lo calendièr de l'Egipte antica ;
• lo calendièr haab (calendièr maia civil que donèt tanben lo xiuhpohualli astèca) ;
• lo calendièr còpte ;
• lo calendièr etiopian ;
• lo calendièr Êzîdî ; (Curdistan)
• lo calendièr persan, subretot en Iran e Afganistan;
• lo calendièr essenian ;
• lo calendièr etrusc ;
• lo calendièr Egira: utilizat pels musulmans
• los calendièrs d’origina romana :
  • lo calendièr roman ;
  • lo calendièr julian, calendièr roman reformat per Juli Cesar ;
    • lo calendièr julian proleptic; lo jorn julian es un procèssus de compte continú dels jorns ligat a aquel calendièr ;
    • lo calendièr julian astronomic ;
    • lo calendièr Rumî ;
  • lo calendièr gregorian:
    • lo calendièr gregorian proleptic ;
    • lo calendièr gregorian astronomic ;
    • lo calendièr julian revisat, una partida de las Glèisas ortodòxas ;
  • proposicions de reforma del calendièr gregorian :
    • lo calendièr universal ;
    • lo calendièr fixe ;
  • lo calendièr suedés, utilizat del 1^er de març de 1700 al 30 de febrièr de 1712
  • lo calendièr berbèr tradicional, o ^cajmi
  • lo calendièr maçonic.
• lo calendrier Badí‘;
• lo calendièr republican, calendièr revolucionari francés ;
• lo calendièr revolucionari sovietic ;
• lo calendièr patafisic ;
• lo calendièr sayana, calendièr nacional oficial d'Índia ;
• lo calendièr tamol ;
• lo calendièr bengalî ;
• lo calendièr curd ;

Calendièrs lunars

• lo calendièr musulman ;
• lo calendièr Tzolk'in, calendièr ritual Maia.

Calendièrs lunisolars

S’agís de calendièrs lunars que son ajustats cada annada solara amb de meses intercalars:

• lo calendièr ebrèu ;
• lo calendièr de Coligny
• lo calendièr chinés ;
• lo calendièr japonés ;
• lo calendièr atic.

Autres calendièrs

• lo calendièr de Bali, calendièr complèxe, ni lunar ni solar;
• lo calendièr liturgic catolic, coma calculat pel comput.