Vejatz lo contengut

Vivaroaupenc

Aqueste article es redigit en vivaroaupenc.
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

Infotaula de lengaVivaroaupenc
Vivaroaupenc, Vivaroalpenc
Parlat enFrança, Itàlia Modifica el valor a Wikidata
RegionDaufinat, Léger, Valadas Occitanas, Velai, Vivarés
Classificacion lingüistica
Lengas indoeuropèas
Estatut de conservacion
Menaçat
CRCritically endangered (En dangièr critic)
SESeverely endangered (En dangièr sevèr)
DEDevinitely endangered (En dangièr definitiu)
VUVulnerable (Vulnerable)
Segur
NENot Endangered (Non en dangièr)
ICHEL Red Book: Definitely Endangered
Classada coma lenga menaçada (DE) per l''Atlàs de las lengas menaçadas dins lo mond
Còdis lingüistics
Glottologviva1235 Modifica el valor a Wikidata
Linguist List08e Modifica el valor a Wikidata
UNESCO365 Modifica el valor a Wikidata
IETFoc-vivaraup Modifica el valor a Wikidata
Endangered945 Modifica el valor a Wikidata
Mapa
modificar Consultatz la documentacion del modèl
Isoglòssas de delimitacion dau vivaroaupenc.1, 2, 3: intèrnas a l'occitan (ca/cha; susar/suar, c(h)antada/chanta(i)a; 6: delimitacion amb lo padan; 4, 5, 7: delimitacion amb l'arpitan
Bandièra propausada per lo vivaroaupenc.
Mapa dau vivaroaupenc dins lo mond: roge- se parla o s'ensenha;irange: se parlèt entrò lo s.XX ; jaune: colonias valdesas o "provençalas" desoccitanizadas.
Daufinenc segon Frederic Mistral.
Aupenc-daufinenc segond Juli Ronjat.
Vivaroaupenc segond Pèir Bèc.

Lo vivaroaupenc (var. vivaroalpenc), vivaroalpin,[1] o rodanoalpenc,[2] es lo dialècte nòrd-occitan parlat en França dins lo nòrd-èst de Velai, de franjas au sud de Léger, lo nòrd de Vivarés, lo Daufinat meridional, aital coma en Itàlia, dins las Valadas Occitanas e a la Gàrdia en Calàbria (lo bas-vivarés, nòrd-occitan el tanben, es pas de vivaroaupenc, mas la varietat nòrd-cevenòla dau lengadocian).

Denominacions

[modificar | Modificar lo còdi]

La denominacion de vivaroaupenc la devèm au lingüista Pèire Bèc dempuei los ans 1970, es lo nom que mai s'utiliza encuei. D'unes especialistas an donat tanben d'autres noms au vivaroaupenc: aupenc-daufinenc (Juli Ronjat), nòrd-provençal (Joan Glaudi Bouvier), anfizonic e lo domeni dialectau essent l'Anfizòna (Pèire Nauton); o encara aupenc, provençal aupenc, gavòt dins un sens alarjat (normalament l'aupenc e lo gavòt son de subdivisions dau vivaroaupenc, vejatz çai sota).

Dinamica

[modificar | Modificar lo còdi]
Frontieras ancianas dialectalas en Gàllia.

Ancianament, lo vivaroaupenc s'estendiá fins a Mauriana[nt 1] au nòrd-èst, mai a l'èst en Piemont, mai au sud en Provença, e mai au sud-oèst dins lo País Niçard[3][4][5][6][7][8].

Perdiguèt sas frontieras ancianas au profièch de l'arpitan, dau piemontés, dau ligur, e dau provençau.

Caracteristicas

[modificar | Modificar lo còdi]

Sa caracteristica principala es la chaüta de las dentalas intervocalicas latinas simplas : chantaa (o chantaia) per c(h)antada, monea per moneda, bastia (o bastiá) per bastida, maür per madur.

Lo vivaroaupenc, tocant a las T finalas tonicas representa un estat intermediari entre la situacion dels autres dialèctes occitans e la dau francés (E dau francoprovençal) : non i a convergéncia de fòrma entre d’una part los mots de formacion populara eissits d’un etimon que presenta una T simple intervocalica en sillaba finala (ex. latin gratu, pratu, bonitate, civitate, fortunatu, laxatu, statu, maritu, partitu, battutu; en vivaroaupenc: grat, prat, bontat, ciutat, fortunat, laissat, estat, marit, partit, batut), e d’autra part los mots de formacion populara venguts d’un etimon en tt (o pt), o los mots que provenon d'un manlèu sabent au latin (cattu, plattu, *rattu, *pettittu, septe, solu+ittu ; en vivaroaupenc: status, discretus, spiritus > c(h)at, plat, rat, petit, sèt, solet; estat, discret, esperit) ; quand lo vivaroaupenc presenta, coma lo francés, doas serias distintas : 1) /gra/, /pra/, /buntˈa/, /siwt'a/, /furtyn'a/, /lejs'a/, /est'a/, /mar'i/, /part'i/, /bat' y/ ; 2) /ʧat/, /plat/, /rat/, /pet'it/, /sɛt/, /sul'et/ ; /est'at/, /diskr'et/, /esper'it/. -tz se pronóncia [s] levat per las formas verbalas, dins las qualas s'amudís completament.

Un trach frequent mas non sistematic es lo rotacisme de l (passatge a r): barma per balma o bauma, escòra per escòla, saraa (o saraia) per salada.

Los parlars aupencs (stricto sensu) an mantengut la prononciacion de la r finala dels infinitius (çò qu'es excepcional en occitan modèrne) e la m finala dels noms prononciada "-mp".

Las combinacions de a e de + article que divergisson dau lengadocian son:

  • a + lo : au
  • a + las : a las o as
  • de + lo : dau
  • de + las : de las o das

La desinéncia verbala de primiera persona i es -o au present de l'indicatiu (coma en francoprovençal, italian, catalan central e nòrd-occidental, castelhan, galego e portugués): parlo per parli o parle, mas tanben a l'imperfait.

Article

[modificar | Modificar lo còdi]

L'article masculin lo ja au sègle XX èra en via de substitucion per le, coma en auvernhat, benlèu per influéncia de l'arpitan e de dialèctes francés.

Lexic

[modificar | Modificar lo còdi]

Lo vivaroaupenc ten en general lo vocabulari de l'occitan amb los eventuals cambiaments fonetics dau nòrd-occitan, mas a tanben de formas lexicalas especificas (arcaïsmes e mots diferents de la rèsta de l'occitan) que plan sovent son comunas amb los dialèctes lemosin e auvernhat. Aqueste lexic conten de tèrmes tanben emplegats endacòm mai, pasmens los avèm pas exclus per l'amor de donar una mòstra dau vocabulari vivaroaupenc.

  • afiquet: àbit, vestit, pelha, guelha
  • arlèri: original, babòi
  • as [a] : v. Vès
  • ateirar: recaptar, arranjar, adaptar
  • aüra : ara
  • aure: autre ; autra causa
  • barraiar: ??
  • brisa (una) : momenton
  • chalaa: traça en la nèu
  • chamin: camin. sobre chamin: pel camin
  • chavalh, chavau: caval
  • chorma: grope, còlha
  • daube: ambe
  • d'ès: v. Vès
  • demiea: mièg, mièja
  • dimencha f. : dimenge
  • dintre: dins (tanben emplegat)
  • dissande(s): dissabte
  • divèrt: disavèrt; dolent, marrit
  • entalabordir: estordir
  • eissubliar: oblidar
  • embabiolar, embabiaular: enfaitilhar amb de mots
  • endarrier: autom, tardor
  • enlojar(s'): obstruir
  • enquesiam (mai): endacòm (mai)
  • entrapar: plantar, atrapar
  • esgrasar: gratar
  • esmaiar: inquietar, estonar; ocupar, afarar
  • eüra: v. Aüra
  • fachina : nina, patòta, popada, popèia
  • fesclard: embuc
  • fuèc: fuòc
  • galar (se) : s’amusar
  • gangalhar (se) : brandar
  • garçon: filh
  • garna: branca de conifèr amb las agulhas
  • gibar: secotir
  • golalhon: gargalhon
  • guinhar: bolegar
  • jarri: buòu, brau
  • laïns: dedins, lahens/laguens gasc.
  • liéger: legir, léger
  • lucar: gaitar (tanben emplegat)
  • marrit, marria: enfant, manit, filh, -a
  • mièijorn o miegjorn: miègjorn
  • nèça: neboda
  • nipat: original (persona estranha)
  • ordi(lh?)s: otilhs
  • paniòu: nesci, pauc desgordit
  • paparòt: pureia, sopa
  • patir: suportar
  • pechon: pichon, dròlle, mainat (tanben emplegats)
  • pechon-marrit, pechona-marria: pichon-filh, pichona-filha
  • pereu: tanben
  • pialar: escorçar
  • piana: pantofla
  • pifraire: golut
  • pom m. : poma
  • quesar (/se ~) : (se) calhar, (se) tàiser
  • quistar: recampar (d'argent, de causas)
  • rata penaa, rata pena, rata plena, rata pen(n)ata, rata penada, rata penat, rata bòrnha, rata voloira [voroira] («soritz que pana»)
  • recèure: recebre
  • recordari: pensada, tèsta (al figurat)
  • remieutar : murmurar
  • ren: res. quauque ren aure: quauque ren mai
  • repuar: reprendre, recomençar
  • saule, -a : sadol, -a
  • soca: còlha
  • tabalòri: nesci
  • taravèla: foradoira, traucadoira
  • tege: fart
  • totaüra: totara
  • uau [jaw] : uèlh (tanben emplegat)
  • varalh : tap (trafec rotièr)
  • varalhar: agitar; forfolhar; vagabondar, rodar
  • vès, v-ès [ves/be], [vas], d'ès : en/a; a cò de. ex: Vès Clarmont (Marcha, Lengadòc, Provença, Forés, vivaro-alpin) (la poténcia e omnipreséncia del francés bota a identificar v-ès a vèrs, mas las doas proposicions non an pas ren a veire)

Sosdialèctes

[modificar | Modificar lo còdi]

I a dos grands sosdialèctes.

  • L'aupenc (vivaroaupenc de l'èst) se parla dins los Aups, çò es dins las Valadas Occitanas (estat italian), los Auts Aups, lo nòrd e lo centre dels Aups Maritims e lo nòrd e lo centre dels Aups d'Auta Provença. Se caracteriza per una fonetica fòrça conservatritz, ont sovent se pronóncia totas las consonantas finalas coma en occitan medieval, en particular la -r finala dels vèrbs a l'infinitiu e de las terminasons -ier, -aor, -ior (per -ador, -idor). Tanben se pòt auvir, dins certans parlars, las finalas intactas -m [m], -rn [rn], -rm [rm], -lm [lm]. Se subdividís en doas sosvarietats segon Robèrt Lafont:
    • Lo cisaupenc o aupenc oriental dins las Valadas Occitanas (estat italian). Una autra classificacion, segon Felip Martèl, parla de l'inaupenc, que correspònd aproximativament au cisaupenc, mas en exclusent las Valadas Occitanas dau nòrd e en apondent Cairàs.
    • Lo gavòt subre lo pendís occidentau dels Alps (estat francés). Una autra classificacion, segon Felip Martèl, parla de l'intraaupenc, que correspònd aproximativament au gavòt, mas en exclusent Cairàs e en inclusent lo nòrd de las Valadas Occitanas.
  • Lo vivarodaufinenc (vivaroaupenc de l'oèst) se parla dins lo sud d'Isèra, Droma, lo nòrd de Vivarés (Ardecha), lo nòrd-èst de Velai o dau Naut Léger (vèrs Sinjau) e dins de franjas au sud de Léger (vèrs Sant Bonet dau Chastèl e Lo Borg d'Argentau). Se caracteriza per una fonetica mai evolutiva, pròcha de las tendéncias de l'auvernhat e dau lemosin, en amudissent las consonantas finalas. Segon Felip Martèl, i a doas sosvarietats:
    • Lo vivarovelaiés a l'oèst de Ròse (nòrd-èst de Velai, franjas de Léger e nòrd de Vivarés : Naut Vivarés, Botèiras).
    • Lo rodanodaufinenc en Droma e dins lo sud d'Isèra.

Chal ben precisar que lo bas-vivarés (o sud-vivarés) es un parlar lengadocian e non pas vivaroaupenc.

Comparason de las nòrmas

[modificar | Modificar lo còdi]

En cisaupenc (varietat de vivaroaupenc de las Valadas Occitanas), doas nòrmas se fan concurréncia, la nòrma classica e la nòrma de l'Escòla dau Pò.

Comparason entre las doas nòrmas existentas en occitan cisaupenc (extrach de la Declaracion Universala dels Dreches Umans)

Un tablèu mai complet de totas las nòrmas de l'occitan se pòt consultar a l'article occitan.

Nòrma classica Nòrma de l'Escòla dau Pò
Totas las personas naisson liuras e egalas en dignitat e en drech. Son dotaas de rason e de consciéncia e lor chal agir entre elas amb un esperit de frairesa. Toutes les persounes naisoun liures e egales en dignità e en drech. Soun douta de razoun e de counsiensio e lour chal agir entre eles amb (/bou) un esperit de freireso.

Bibliografia

[modificar | Modificar lo còdi]
  • Alibert L., 1976, Gramatica occitana segond los parlars lengadocians, Montpellier, CEO, 2a edicion.
  • Anghilante D. & Bianco G., 2002, Parlar, lèser, escriure en occitan alpenc oriental, Regione Piemonte / Chambra d’òc.
  • Carrera A. 2007, Gramatica aranesa, Lleida, Pagès Editor.
  • Comission internacionala per la normalizacion linguística de l’occitan alpin 2008, Nòrmas ortogràficas, chausias morfològicas e vocabulari de l’occitan alpin oriental, Coni, Espaci occitan / Regione Piemonte.
  • Chambon J.-P., 2003, « La déclinaison en ancien occitan ou : comment s’en débarrasser ? Une réanalyse descriptive non orthodoxe de la flexion substantivale », RLiR, n° 67.
  • DALBERA Jean Philippe, 1994. Les parlers des Alpes- Maritimes, étude comparative, essai de recontruction, ed. Association Internationale d’Etudes Occitanes, Londras (Anglaterra), 1984, 750 p.
  • Deledar J., 1995, Grammaire des parlers Couserannais, IEO-Arièja, Loubières (09).
  • Deledar J. &t Poujade P., 2001, L’occitan parlé en Ariège, Pamiers, Cercle Occitan Prosper Estieu.
  • Desrozier P. & Ros J., 1974, L’ortografia occitana, lo lemosin, CEO, Université de Montpellier III.
  • De Stefano A. 1909, La Noble leçon des vaudois du Piémont, Paris, Honoré Champion.
  • Di Lizan P. 1986, Occitano Alpino. Cenni storici, grammatica, vangelo di S. Marco, Cuneo, Primalpe.
  • Griset I. 1966, La parlata provenzaleggiante di Inverso Pinasca (Torino) e la penetrazione del piemontese in Val Perosa e val San Martino, Giappichelli Editore, Torino, 182 p.
  • Hirsch, E., 1978, Provenzalische Mundarttexte aus Piemont, Tübingen, Max Niemeyer Verlag.
  • L’occitano dell’alta Val Pellice, studio morfologico, 2007, Provincia di Torino / Comunità montana Val Pellice - Società di studi valdesi.
  • Lafont R., 1971, L’ortografia occitana, sos principis, CEO, Université de Montpellier III.
  • Lafont R., 1972, L’ortografia occitana, lo provençau, CEO, Université de Montpellier III, 74 p.
  • Morosi G. 1890, L’odierno linguaggio dei Valdesi del Piemonte, AGI, t. XI, pp. 309416.
  • Pons T. 1968, « Georges Morel, prosateur occitan du XVIème siècle  », Annales de l’Institut d’Etudes Occitanes, 4ème série, n° 3 pp. 341-347.
  • Pons T. & Genre A., 2003, Prontuario morfologico del dialetto occitano-provenzale alpino della Val Germanasca, Pinerolo, Alzani editore.
  • REVEST Laurenç, 2002. Lingüística sincrònica, lo parlar vivaroalpin de Berra (Alps Maritimas), airal trivalent entre vivaroalpin maritime, creissent e meian. 4 p. trabalh presentat a la universitat de Niça, facultat de Letras.
  • REVEST Laurenç, 2003. Le vivaroalpin maritime (dit gavot) et la zone au contact du niçois et du provençal dans les Alpes Maritimes, 135 p. Memòria de Mestritge.
  • Sibille J., 2003, La Passion de saint André, drame religieux de 1512 en occitan briançonnais  : édition critique, étude linguistique comparée, thèse de l’Université de Lyon II.
  • Sibille Jean 2008, «  Les formes en -i issues du nominatif pluriel de la 2ème déclinaison latine, en occitan  : essai d’approche panchronique  », in Fréchet C. (dir.), Langues et cultures de France et d’ailleurs. Hommage à Jean-Baptiste Martin, Lyon, PUL, pp. 233-250.

Liams

[modificar | Modificar lo còdi]

Voses connèxas

[modificar | Modificar lo còdi]

Nòtas

[modificar | Modificar lo còdi]
  1. ↑ "Mauriana" e non "Mauriena". http://linguistica-oc.com/wp-content/uploads/2013/07/Linguistica-occitana-6-CLO.pdf p 95.

Referéncias

[modificar | Modificar lo còdi]
  1. ↑ Academia Occitana-Consistòri del Gai Saber. Occitan vivaroalpin | Diccionari General de la Lenga Occitana, p. 474. 
  2. ↑ Martin, Guy; Moulin, Bernard. Grammaire provençale-gramatica provençala. Institut d'Estudis Occitans, 2007. 
  3. ↑ https://ontsacaba.blogspot.com/2018/07/
  4. ↑ https://web.archive.org/web/20210627234620/https://opinion.jornalet.com/laurenc-revest/blog/2957/tracas-de-reculaa-dal-vivaroalpenc-dins-var
  5. ↑ https://web.archive.org/web/20210627200759/https://opinion.jornalet.com/laurenc-revest/blog/1912/tracas-de-reculaa-totala-o-parciala-dal-vivaroalpenc-entorn-de-nica
  6. ↑ https://web.archive.org/web/20210627232811/https://opinion.jornalet.com/laurenc-revest/blog/3173/tracas-de-reculaa-possibla-de-loccitan-en-lo-sud-de-savoia-e-consideracions-linguisticas
  7. ↑ https://web.archive.org/web/20210628160042/https://opinion.jornalet.com/laurenc-revest/blog/3182/tracas-de-reculaa-possibla-de-loccitan-en-isera
  8. ↑ https://books.google.com/books?id=x31iAAAAMAAJ&dq=Terres+et+langages%2C+peuples+et+r%C3%A9gions%3A+Atlas+et+annexes+bonnaud&focus=searchwithinvolume&q=pi%C3%A9montais
Recuperada de « https://oc.wikipedia.org/w/index.php?title=Vivaroaupenc&oldid=2447805 »