ਪੁਸ਼ਕਰ

ਪੁਸਕਰ
ਕਸਬਾ
ਪੁਸਕਰ ਝੀਲ ਦਾ ਖੁਲ੍ਹਾ ਦ੍ਰਿਸ਼
ਉਪਨਾਮ:  ਤੀਰਥਰਾਜ ਪੁਸਕਰ
ਦੇਸ਼	ਭਾਰਤ
ਰਾਜ	ਰਾਜਸਥਾਨ
ਜਿਲਾ	ਅਜਮੇਰ
ਉੱਚਾਈ	510 m (1,670 ft)
ਆਬਾਦੀ  (2001)
• ਕੁੱਲ	14,789
ਬੋਲੀਆਂ
• ਕਾਰਜਕਾਰੀ	ਹਿਂਦੀ
ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ	ਯੂਟੀਸੀ+5:30 (IST)

ਪੁਸ਼ਕਰ((ਰਾਜਸਥਾਨੀ: पुष्कर ; ਹਿੰਦੀ: पुष्कर) ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਵਰ੍ਹੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸ਼ਕਰ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇਅਜਮੇਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਇੱਕ ਜਗਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮੰਦਰ ਹੈ।ਪੁਸ਼ਕਰ ਅਜਮੇਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਉਤਰ-ਪਛਮ ਵਿਚ 14 ਕੀ.ਮੀ.ਦੂਰੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ।

ਜਾਣ-ਪਛਾਣ

ਘਾਟਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨਜਾਰਾ

ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਅਰਾਵਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਅਜਮੇਰ ਤੋਂ ਪੰਜ ਮੀਲ ਉਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਅਜਮੇਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਮਕਾਮੀ ਮੰਡੀ ਹੈ।

ਪੁਸ਼ਕਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਸ ਥਾਂਵਾਂ

ਇਸਦੇ ਨਜਦੀਕੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਵਾਰ, ਬਾਜਰਾ, ਮੱਕੀ, ਕਣਕ ਅਤੇ ਗੰਨੇ ਦੀ ਉਪਜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਲਾਪੂਰਣ ਝੌਂਪੜੀ - ਬਸਤਰ - ਉਦਯੋਗ, ਲੱਕੜ ਚਿਤਰਕਲਾ, ਅਤੇ ਪਸ਼ੁਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰ ਲਈ ਇਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਵਿਤਰ ਪੁਸ਼ਕਰ ਝੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਵਿੱਚ ਬਰ੍ਹਮਾ ਜੀ ਦਾ ਪਵਿਤਰ ਮੰਦਿਰ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਕਰਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਹੁਂਮ ਹੁਮਾ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਕਤੂਬਰ, ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹੱਤਵ ਜਿਆਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮੁਂਦਰ ਤਲ ਵਲੋਂ 2389 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੰਦਿਰ ਹਨ, ਜੋ ਔਰੰਗਜੇਬ ਦੁਆਰਾ ਢਹਿਢੇਰੀ ਕਰਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੁ ੜ ਉਸਾਰੇ ਗਏ ਹਨ।

ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ

ਪੁਸ਼ਕਰ ਝੀਲ ਦਾ ਇਕ ਨਜਾਰਾ

ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੇ ਮੁਢ ਦਾ ਵਰਣਨ ਪਦਮਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਇੱਥੇ ਆਕੇ ਯੱਗ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੀਰਥਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੁਸ਼ਕਰ ਹੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਮੰਦਿਰ ਸਥਾਪਤ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਸਾਵਿਤਰੀ, ਬਦਰੀਨਾਰਾਇਣ, ਵਾਰਾਹ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵ ਆਤਮੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਆਧੁਨਿਕ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਿਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜੇਬ ਨੇ ਨਸ਼ਟਭਰਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪੁਸ਼ਕਰ ਝੀਲ ਦੇ ਕਂਢੇ ਉੱਤੇ ਜਗ੍ਹਾ - ਜਗ੍ਹਾ ਪੱਕੇ ਘਾਟ ਬਣੇ ਹਨ,ਜੋ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਦੇ ਦੇਸ਼ੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਅਮੀਰ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੀ ਚਰਚਾ ਰਾਮਾਇਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਰਗ 62 ਸ਼ਲੋਕ 28 ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਮਿਤਰ ਦੇ ਇੱਥੇ ਤਪ ਕਰਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਗਈ ਹੈ। ਸਰਗ ੬੩ ਸ਼ਲੋਕ ੧੫ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੇਨਕਾ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪਾਵਨ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਸਨਾਨ ਲਈ ਆਈ ਸੀ। ਸਾਂਚੀ ਸਿਖਰ ਦਾਨਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਈ . ਪੂ . ਦੂਜੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਹੈ, ਕਈ ਬੋਧੀ ਸਨਿਆਸੀਆਂ ਦੇ ਦਾਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਾਂਡੁਲੇਨ ਗੁਫਾ ਦੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ, ਜੋ ਈ . ਸੰਨ 125 ਦਾ ਮੰਨਿਆ

ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ਼ਮਦਵੱਤ ਦਾ ਨਾਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਜੋਕੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਨਹਪਾਣ ਦਾ ਜੁਆਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਪੁਸ਼ਕਰ ਆਕੇ 3000 ਗਊਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦਾ ਦਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ

ਬ੍ਰਹਮਾ ਮਂਦਰ ਦਾ ਦੁਆਰ

ਇਹਨਾਂ ਲੇਖਾਂ ਨਾਲ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਈ . ਸੰਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪੁਸ਼ਕਰ ਤੀਰਥਸਥਾਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ। ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲੇਖ ਮਿਲੇ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲੱਗਭੱਗ 825 ਈ . ਸੰਨ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ ਵੀ ਪੁਸ਼ਕਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਸਮਾਂ 1010 ਈ . ਸੰਨ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮੇਲਾ

ਪੁਸ਼ਕਰ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਉਠ

ਇੱਥੇ ਕਾਰਤਕ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਕਰ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ੀ - ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੈਲਾਨੀ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਹਜਾਰਾਂ ਹਿੰਦੁ ਲੋਕ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਪਵਿਤਰ ਕਰਣ ਲਈ ਪੁਸ਼ਕਰ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਇਸਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਅਤੇ ਸੈਲਾਨੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰੰਗ ਜੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਆਤਮਕ ਲਾਹਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਰਾਜ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵੀ ਇਸ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਕਾਮੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਲਾ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸੈਰ ਵਿਭਾਗ ਇਸ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਇੱਥੇ ਪਸ਼ੂ ਮੇਲਾ ਵੀ ਆਜੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੁਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਵੱਖਰਾ ਪਰੋਗਰਾਮ ਵੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਨਸਲ ਦੇ ਪਸ਼ੁਆਂ ਨੂੰ ਪੁਰਸਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਸ਼ੁ ਮੇਲੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਖਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜਿਸ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੈਲਾਨੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਲਾਨੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉਸਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਕਰ ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ ਕਾਰਤਕ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੁਸ਼ਕਰ ਉੱਠ ਮੇਲੇ ਨੇ ਤਾਂ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਹੀ ਪਹਿਚਾਣ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਦੇ ਸਮਾਂ ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦਾ ਮਿਲਣ ਜਿਹਾ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਰਫ ਤਾਂ ਮੇਲਾ ਦੇਖਣ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੈਲਾਨੀ ਵਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਆਪਣੇ - ਆਪਣੇ ਪਸ਼ੁਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਕ ਹੋਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਲਾ ਰੇਤੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੁਕਾਨਾਂ, ਖਾਣ - ਪੀਣ ਦੇ ਸਟਾਲ, ਸਰਕਸ, ਝੂਲੇ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਕੀ - ਕੀ। ਉੱਠ ਮੇਲਾ ਅਤੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਦੀ ਨਜਦੀਕੀ ਹੈ ਇਸਲਈ ਉੱਠ ਤਾਂ ਹਰ ਪਾਸੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਹਨ। ਲੇਕਿਨ ਹੋਰ ਵੇਲਾ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਸਵਰੂਪ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਸ਼ੁ ਮੇਲੇ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਕੈਮਲ ਸਫ਼ਾਰੀ ਜਾਂਨੀ ਉੱਠ ਦੀ ਸਵਾਰੀ

ਉੱਠਾਂ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਦਿਲ ਖਿਚਵਾਂ ਐਸਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,ਜਿਹੜਾ ਨਾਲ ਲਗਵੇਂ ਥਾਰ ਦੇ ਰੇਤੇ ਤੇ ਆਯੋਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ|

ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਬ੍ਰਹਮਾ ਮੰਦਰ

ਪੁਸ਼ਕਰ ਨੂੰ ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਯਾਗ ਨੂੰ ਤੀਰਥਰਾਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਇਸ ਤੀਰਥ ਨੂੰ ਪੁਸ਼ਕਰਰਾਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੰਚਤੀਰਥਾਂਅਤੇ ਪੰਜ ਸਰੋਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੁਸ਼ਕਰ ਸਰੋਵਰ ਤਿੰਨ ਹਨ - ਜਿਏਸ਼ਠ ( ਪ੍ਰਧਾਨ ) ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿਚਕਾਰ ( ਬੁੱਢਾ ) ਪੁਸ਼ਕਰ ਕਨਿਸ਼ਕ ਪੁਸ਼ਕਰ। ਜਿਏਸ਼ਠ ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਬਰਹਮਾਜੀ, ਵਿਚਕਾਰ ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਤੇ ਕਨਿਸ਼ਕ ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਰੁਦਰ ਹਨ। ਪੁਸ਼ਕਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਦਰ ਬਰਹਮਾਜੀ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਜੋ ਕਿ ਪੁਸ਼ਕਰ ਸਰੋਵਰ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਚਤੁਰਮੁਖ ਬਰਹਮਾ ਜੀ ਦੀ ਸੱਜੀ ਵੱਲ ਸਾਵਿਤਰੀ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਗਾਇਤਰੀ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਕੋਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇੱਕ ਅਤੇ ਸਨਕਾਦਿ ਦੀ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਨਾਰਦ ਜੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ। ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਹਾਥੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਕੁਬੇਰ ਅਤੇ ਨਾਰਦ ਦੀ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ। ਬਰਹਮਵੈਵਰਤ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਉਲਿਖਿਤ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਮਾਨਸ ਪੁੱਤ ਨਾਰਦ ਦੁਆਰਾ ਚਂਗੇ ਕਰਮ ਕਰਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂਨੂੰ ਗੁਸ੍ਸੇ ਵਿਚ ਸਰਾਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਕਿ—ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਨਾਫਰਮਾਨੀ ਕੀਤੀ ਹੈ,ਇਸਲਈ ਮੇਰੇ ਸਰਾਪ ਨਾਲ ਤੇਰਾ ਗਿਆਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਤੂੰ ਗੰਧਰਵ ਜਨਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਕਾਮਿਨੀਆਂ ਦੇ ਵਸ਼ੀਭੂਤ ਹੋ ਜਾਵੇਂਗਾ। ਤੱਦ ਨਾਰਦ ਨੇ ਵੀ ਦੁੱਖੀ ਪਿਤਾ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦਿੱਤਾ—ਤਾਤ ! ਤੁਸੀਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਦੇ ਸੋਚੇ - ਵਿਚਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਰਾਪ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤਿੰਨ ਕਲਪਾਂ ਤੱਕ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੀ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਮੰਤਰ, ਸ਼ਲੋਕ ਕਵਚ ਆਦਿ ਦਾ ਲੋਪ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਬ੍ਰਹਮਾ ਜੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਪੁਸ਼ਕਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ–ਅਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਇਹੀ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਦਾ ਉਸਾਰੀ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਮਹਾਜਨ ਗੋਕੁਲ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਅਜਮੇਰ ਵਿੱਚ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਬ੍ਰਹਮਾ ਮੰਦਰ ਦੀ ਲਾਟ ਲਾਲ ਰੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੇ ਵਾਹਨ ਹੰਸ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀਯਾਂ ਹਨ। ਚਤੁਰਮੁਖੀ ਬਰਹਮਾ ਦੇਵੀ ਗਾਇਤਰੀ ਅਤੇ ਸਾਵਿਤਰੀ ਇੱਥੇ ਮੂਰਤੀਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਹਿੰਦੁਆਂ ਲਈ ਪੁਸ਼ਕਰ ਇੱਕ ਪਵਿਤਰ ਤੀਰਥ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਪਵਿਤਰ ਥਾਂ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਵੇਖ–ਰੇਖ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੰਭਾਲ ਰੱਖੀ ਹੈ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਤੀਰਥਸਥਲ ਦੀ ਸਫਾਈ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਦਦ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਦੀ ਠਹਿਰਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਤੀਰਥਯਾਤਰੀ, ਜੋ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਦੀ ਪਵਿਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸੁਹਪਣ ਦੀਆਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਾਦਾਂ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪੁਸ਼ਕਰ ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ

ਗੁਰੂਦਵਾਰਾ

ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੇ ਪੂਰਬ-ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੁਰੂਦਵਾਰਾ ਹੈ|ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮਰਕਜ਼ ਹੈ|

ਸਾਵਿਤਰੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਮੰਦਰ

ਸਾਵਿਤਰੀ ਮਾਤਾ ਮੰਦਰ ਵਾਲੀ ਰਤਨਾਗਿਰੀ ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਤਲੀ ਤੋਂ ਦਿੱਖ

ਪੁਸ਼ਕਰ ਵਿੱਚ ਝੀਲ ਤੋਂ ਢੱਖਣ-ਪਛਮ ਪਾਸੇ 2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸਵਿਤਰੀ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੈ|ਇਹ ਮੰਦਰ ਇਹ ਸਾਧਾਰਨ ਉੱਚੀ ਪਹਾੜੀ ,ਰਤਨਾਗਿਰੀ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਹੈ|ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਲੰਗੂਰਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ|ਮੰਦਰ ਨੁੰ ਰੋਪਵੇ ਭਾਵ ਰੱਸੀ ਦੇ ਮਾਰਗ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ,ਜੋ ਚੜ੍ਹਾਈ ਸੁਖਾਲੀ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ|

ਗਾਇਤਰੀ ਮੰਦਿਰ

ਇੱਥੇ ਗਾਇਤਰੀ ਦੇਵੀ ਦਾ ਮੰਦਿਰ ਹੈ।

ਸ਼ਕਤੀਪੀਠ

ਇਥੇ ਦੇਵੀ ਸਤੀ ਦੀਆਂ ਦੋ 'ਪਹੁੰਚੀਆਂ ' ਡਿੱਗੀਆਂ ਸਨ।ਇਸ ਕਾਰਨ ਇੱਥੇ ਸ਼ਕਤੀਪੀਠ ਹੈ।

ਗੈਲਰੀ

• ਸਾਵਿਤ੍ਰੀ ਮਾਤਾ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਲੰਗੂਰ
  ਸਾਵਿਤ੍ਰੀ ਮਾਤਾ ਮੰਦਰ ਦੀ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਲੰਗੂਰ
• 
  ਵੈਕੁੰਠਨਾਥ ਮੰਦਰ,ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀਕਲਾ ਦਾ ਮੰਦਰ

ਬਾਹਰੀ ਕੜੀਆਂ

• ਪੁਸ਼ਕਰ
• ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਾਪ ਰਹਿਤ ਕਰਦੈ ਪੁਸ਼ਕਰ
• ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ (ਦੇਖੋ ਤਸਵੀਰਾਂ)*  Chisholm, Hugh, ed. (1911) "Pushkar" Encyclopædia Britannica 22 (11th ed.) Cambridge University Press 
• Pushkar map Archived 2019-12-03 at the Wayback Machine. ਪੁਸ਼ਕਰ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਖ਼ਾਸ ਥਾਂ