Stanisław Jankowski (architekt)
Stanisław Michał Jankowski, ps. „Burek”, „Agaton”, „Kucharski”, vel Stanisław Wszucki, vel Stanisław Kowalski, vel Stanisław Wiśniewski, vel Stanisław Zawadzki, vel Stanisław Brzózka (ur. 29 września 1911 w Warszawie, zm. 5 marca 2002 tamże) – polski architekt i urbanista, kapitan artylerii Wojska Polskiego, cichociemny, oficer Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, wywiadu Armii Krajowej, uczestnik kampanii wrześniowej, powstaniec warszawski, adiutant gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego. Znajomość języków: niemiecki, rosyjski[1]. Zwykły Znak Spadochronowy nr 0953, Bojowy Znak Spadochronowy nr 1459[2].
| |
 kapitan artylerii
| |
| Data i miejsce urodzenia |
29 września 1911 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
5 marca 2002 |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
1939–1946 |
| Siły zbrojne | |
| Jednostki | |
| Stanowiska |
adiutant osobisty Naczelnego Wodza |
| Główne wojny i bitwy | |
| Odznaczenia | |
         
| |
Życiorys
edytujUrodził się w rodzinie Czesława[3] i Elżbiety ze Śliwickich[4] (1885–1974). Był bratem Andrzeja Jacka (1907–1940) i Marii (1914–1992)[5]. Rodzina Jankowskich mieszkała na pierwszym piętrze oficyny kamienicy przy ul. Mokotowskiej 39 w Warszawie[3]. Ukończył prywatne Gimnazjum Towarzystwa Ziemi Mazowieckiej przy ul. Klonowej 16[6]. W 1929 roku podjął studia, najpierw na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Tam po ukończeniu studiów (1938) rozpoczął pracę jako asystent, przerwaną wybuchem II wojny światowej[3]. W momencie rozpoczęcia studiów wstąpił do Korporacji Akademickiej Sarmatia (w 1992 uczestniczył w procesie jej reaktywacji). Po ślubie w 1936 z Zofią Garlicką (1912–1942)[5][7] zamieszkali przy ul. Topolowej 8 (obecnie al. Niepodległości 216)[3].
W czasie wojny obronnej 1939 w stopniu podporucznika przydzielony jako oficer zwiadowczy formowanej 1 baterii dywizjonu artylerii Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej Nr 3 w Wilnie. Po ataku ZSSR na Polskę przekroczył granicę i został internowany na Litwie. Wraz z grupą kolegów uciekł z obozu dla internowanych w Połądze i przedostał się przez Łotwę, Estonię do Szwecji, a stamtąd przez Danię, Holandię i Belgię 10 listopada 1939 dotarł do Francji. Tam wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych. Od 3 grudnia w Ośrodku Szkolenia Artyleryjskiego w Bressuire, później praktyka na linii Maginota, następnie od 7 maja 1940 w Coëtquidan[8].
Po upadku Francji w czerwcu 1940 ewakuowany brytyjską korwetą, 21 czerwca 1940 dotarł do Plymouth (Wielka Brytania)[9]. Przydzielony jako oficer zwiadowczy 1 baterii 1 Dywizjonu Artylerii Lekkiej 1 Brygady Strzelców w St Andrews w Szkocji[10]. 21 czerwca 1940 Niemcy aresztowali w Warszawie jego ojca i brata, których następnie rozstrzelali w Palmirach[9]. W sierpniu 1941 aresztowali jego żonę i jej matkę[9]. Żona została zamordowana w 1942 w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau[7].
Cichociemny
edytujZgłosił się do służby w kraju. Przeszkolony ze specjalnością w wywiadzie na kursach specjalnych dla kandydatów na cichociemnych, m.in. wywiadu (Oficerski Kurs Doskonalący Administracji Wojskowej, Glasgow), spadochronowym i in. Zaprzysiężony na rotę ZWZ/AK 11 grudnia 1941 w Londynie, awansowany na stopień porucznika ze starszeństwem od 3 marca 1942[8].
Skoczył ze spadochronem do Polski w nocy 3/4 marca 1942, w próbnym sezonie operacyjnym, w operacji lotniczej „Collar” na placówkę odbiorczą „Pole” w okolicach miejscowości Łosinno pod Wyszkowem[11]. Razem z nim skoczyli: por. Jan Kochański ps. Jarema, kpt. Zygmunt Milewicz ps. Róg, kpt. Bohdan Piątkowski ps. Mak, por. Franciszek Pukacki ps. Gzyms, por. Jan Rogowski ps. Czarka[12].
Po aklimatyzacji do realiów okupacyjnych przydzielony jako kierownik Wydziału Legalizacji i Techniki Oddziału II Komendy Głównej Armii Krajowej. Podstawowym zadaniem wydziału była „legalizacja”, tj. zaopatrywanie innych komórek wywiadu w fałszywe dokumenty[13], „pakowanie” konspiracyjnej poczty KG AK wysyłanej do Londynu oraz wykonywanie stacjonarnych i przenośnych skrytek na materiały wywiadowcze. W latach 1943–1944 wszystkie pracownie Wydziału wytwarzały ok. 1000 sztuk dokumentów miesięcznie[14].
Powstanie warszawskie
edytujW Powstaniu Warszawskim od 2 sierpnia 1944 dowódca plutonu „Agaton” w batalionie „Pięść”[15] Zgrupowania „Radosław”, który obsadził cmentarz ewangelicko-augsburski przy ul. Młynarskiej[15]. Po kilku dniach jego oddział przeszedł przez ruiny getta na Stare Miasto[14]. W nocy z 13 na 14 sierpnia wraz z patrolem przedarł się ze Starego Miasta na Żoliborz z rozkazami dla płk. Mieczysława Niedzielskiego „Żywiciela”, po czym następnej nocy do oddziałów grupy „Kampinos” w Puszczy Kampinoskiej. Wrócił na Żoliborz i wraz z żołnierzami m.in. z grupy „Kampinos” wziął udział w nocy z 21 na 22 sierpnia w nieudanym ataku na Dworzec Gdański. Od 8 września 1944 służył w oddziale osłonowym Komendy Głównej AK. W czasie powstania siedem razy przechodził kanałami[16]. 22 września odznaczony Krzyżem Walecznych po raz drugi, awansowany na stopień kapitana ze starszeństwem od 15 lipca 1944[17].
Po upadku powstania adiutant gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, od 5 października w niemieckiej niewoli m.in. w oflagach: 73 Langwasser, od 12 kwietnia 1945 w oflagu oflagu IV C Colditz, od 20 kwietnia 1945 w oflagu Tittmonning, od 1 maja 1945 w oflagu Laufen, Stalag XVIII C (317) Altenmarkt im Pongau[18]. 5 maja 1945 uwolniony na szosie tyrolskiej razem z gen. Komorowskim oraz innymi wyższymi oficerami AK przez żołnierzy amerykańskiej 103 Dywizji Piechoty[17].[8]
Po wojnie
edytujOd 12 maja 1945 w Londynie, nadal jako adiutant gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, po czterech miesiącach zwolniony na własną prośbę.
Ukończył roczne studium urbanistyczne na Uniwersytecie w Liverpoolu, w lipcu 1946 uzyskał dyplom Civic Design[19]. W kwietniu 1946 spotkał w Londynie kolegę Stanisława Dziewulskiego, który przyjechał razem z kilkoma urbanistami z Warszawy na konferencję w Hastings[20][21]. Po spotkaniu zwrócił się listownie do Biura Odbudowy Stolicy (BOS) z pytaniem o możliwość zatrudnienia i otrzymał odpowiedź pozytywną[20][21].
Wrócił do Polski 8 września 1946, drogą morską przez Gdańsk[20][21]. 15 września tego roku zgłosił się do pracy w BOS. Był zatrudniony w Pracowni Urbanistycznej Warszawy przekształconej później w Biuro Planowania Rozwoju Warszawy. W tym okresie był współautorem m.in. Trasy W-Z, MDM oraz kolejnych opracowań Planu Perspektywicznego Rozwoju Warszawy i Warszawskiego Zespołu Miejskiego. Przez 18 lat mieszkał z rodziną na osiedlu domków fińskich na osiedlu Jazdów[14].
W latach 1960–1961 przebywał w Iraku. Z zespołem polskich urbanistów opracował plany rozwoju miast: Mosul, Karbala i Basra. W latach 1964–1965 kierownik polskiego zespołu opracowującego plany odbudowy miasta Skopje w Jugosławii (obecnie stolica Macedonii Północnej), zniszczonego przez trzęsienie ziemi w 1963 roku, za co został odznaczony srebrnym medalem miasta Skopje.
W latach 1971–1972 w polskiej grupie urbanistów opracowującej plan odbudowy miasta Chimbote w Peru, także zniszczonego przez trzęsienie ziemi. W latach 1975–1977 ekspert Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie do spraw budowy domków mieszkalnych dla ofiar bombardowań w Wietnamie Północnym.
Współautor projektu Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów w Warszawie[22]. Wystąpił w filmie dokumentalnym pt. Cichociemni z 1989[23]. W roku 1995 otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Warszawy[24]. Otrzymał także tytuł członka honorowego Towarzystwa Urbanistów Polskich[25].
Zmarł 5 marca 2002 w Warszawie, pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim (kwatera Aleja D, nr 57)[26].
Drugą żoną Stanisława Jankowskiego była Hanna z domu Woyzbun (1926–1995). Mieli troję dzieci: Michała, matematyka, informatyka i działacza opozycji demokratycznej w PRL[27], oraz Piotra (ur. 1949) i Hannę (ur. 1953)[28].
Ordery i odznaczenia
edytuj- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (25 lipca 1994)[29]
- Order „Sztandar Pracy” II klasy (22 lipca 1952)[30]
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1979)[31]
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1949)[32]
- Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (1944)[31]
- Krzyż Walecznych (dwukrotnie: 1944, 1946)[31]
- Medal Wojska (czterokrotnie, 15 sierpnia 1948)[31]
- Krzyż Armii Krajowej (1968)[31]
- Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” (1986)[31]
- Złota Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy” (1970)[31]
- Złota Odznaka „Odbudowy Warszawy” (23 kwietnia 1950)[31]
- Złota Odznaka SARP (1977)[31]
- Srebrna Odznaka SARP (1972)[31]
- Złota Odznaka Honorowa Towarzystwa Urbanistów Polskich (1986)[31]
- Srebrna Odznaka Towarzystwa Urbanistów Polskich (1973)[31]
- Odznaka Zasłużony Pracownik Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska (1974)[31]
- Złota Odznaka „Zasłużonemu w Rozwoju Województwa Katowickiego” (1975)[31]
- Złota Odznaka Honorowa Towarzystwa Przyjaciół Warszawy (1988)[31]
- Srebrny Medal miasta Skopje za projekt odbudowy miasta (1964)[31]
Nagrody
edytuj- Państwowa Nagroda Artystyczna I stopnia w dziale architektury (zespołowa) za prace nad Trasą W-Z i Mariensztatem (29 lipca 1950)[33]
- Nagroda Państwowa I stopnia (zespołowa) za projekt i realizację pierwszego zespołu centrum Warszawy - M.D.M. (1952)[34]
- Nagroda zespołowa I stopnia Ministra Budownictwa za Plan perspektywiczny Warszawy i Warszawski Zespół Miejski (dwukrotnie: 1960, 1969)[31]
- Nagroda Miasta Stołecznego Warszawy za wybitne zasługi dla miasta (1975)[31]
Upamiętnienie
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Cichociemni - rekrutacja [online], Cichociemni elita dywersji [dostęp 2024-01-20] (pol.).
- ↑ Cichociemni - nazwa, przysięga, znak [online], Cichociemni elita dywersji [dostęp 2024-01-20] (pol.).
- ↑ a b c d Olgierd Budrewicz: Warszawskie małe ojczyzny. Warszawa: Iskry, 1985, s. 29. ISBN 83-207-0768-4.
- ↑ Powstańcze Biogramy - Stanisław Jankowski [online], www.1944.pl [dostęp 2024-08-05] (pol.).
- ↑ a b Stanisław «Agaton» Jankowski h. Nowina M.J. Minakowski, Genealogia Potomków Sejmu Wielkiego [dostęp 2024-08-05].
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984, s. 269. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ a b In memoriam - Pamięci Architektów Polskich - Stanisław Michał Jankowski [online], www.archimemory.pl [dostęp 2024-08-05].
- ↑ a b c Teka personalna, 1941–1968, s. 3-30 (pol.), w zbiorach Studium Polski Podziemnej w Londynie, sygn. Kol.023.0087.
- ↑ a b c Olgierd Budrewicz: Warszawskie małe ojczyzny. Warszawa: Iskry, 1985, s. 30. ISBN 83-207-0768-4.
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984, s. 146. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1984, s. 213, 284. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ Kajetan Bieniecki, Lotnicze wsparcie Armii Krajowej, Kraków: Arcana, 1994, s. 39, ISBN 83-86225-10-6 (pol.).
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 46. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ a b c Olgierd Budrewicz: Warszawskie małe ojczyzny. Warszawa: Iskry, 1985, s. 32. ISBN 83-207-0768-4.
- ↑ a b Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 218. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 320. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ a b Stanisław Jankowski - Cichociemny [online], Cichociemni elita dywersji [dostęp 2024-01-20] (pol.).
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 352, 364. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 372–373. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ a b c Stanisław Jankowski: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Tom 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 373. ISBN 83-06-00140-0.
- ↑ a b c Grzegorz Piątek - Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944-1949. Warszawa, 2020, Grupa Wydawnicza Foksal, s. 333, język polski, ISBN 978-83-280-3725-0
- ↑ Irena Grzesiuk-Olszewska: Warszawska rzeźba pomnikowa. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003, s. 164. ISBN 83-88973-59-2.
- ↑ Cichociemni. filmpolski.pl. [dostęp 2014-01-15].
- ↑ Lista Honorowych Obywateli m.st. Warszawy. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl. s. 3. [dostęp 2019-03-15].
- ↑ 90 lat. Towarzystwo Urbanistów Polskich. Wydawnictwo jubileuszowe. Warszawa: TUP, 2013.
- ↑ Jankowski Stanisław – Poczet 21 WDH [online], sites.google.com [dostęp 2019-12-17].
- ↑ Zmarł darczyńca Archiwum Akt Nowych. aan.gov.pl. [dostęp 2015-11-30]. (pol.).
- ↑ Hanna Jankowska, z domu Woyzbun – II żona « Stanisław Jankowski "Agaton" [online] [dostęp 2024-08-05].
- ↑ M.P. z 1994 r. nr 54, poz. 454 „za wybitne zasługi w walce o niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej oraz w działalności na rzecz organizacji kombatanckich”.
- ↑ M.P. z 1952 r. nr 70, poz. 1057 „za zasługi położone dla Narodu i Państwa w dziedzinie budownictwa”.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Nagrody i odznaczenia « Stanisław Jankowski „Agaton” [online] [dostęp 2019-12-17].
- ↑ M.P. z 1949 r. nr 94, poz. 1121 „za zasługi położone przy budowie Trasy W–Z”.
- ↑ Przyznanie Państwowych Nagród Naukowych i Artystycznych. „Nowa Kultura”. Rok I, Nr 19, s. 2, 6 sierpnia 1950. Warszawa: Związek Literatów Polskich. [dostęp 2024-08-05].
- ↑ Uchwała Prezydium Rządu w sprawie przyznania nagród za osiągnięcia w dziedzinie nauki, postępu technicznego, literatury i sztuki za rok 1952. „Trybuna Ludu”. Rok V, Nr 203 (1265), s. 7, 23 lipca 1952. Warszawa: KC PZPR. [dostęp 2024-08-05].
- ↑ Pomnik „Agatona” odsłonięty. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl, 2 sierpnia 2020. [dostęp 2020-08-08].
Publikacje
edytuj- Adolf Ciborowski, Stanisław Jankowski, Warszawa odbudowana, Wydawnictwo „Polonia”, Warszawa 1962.
- Stanisław Jankowski, Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie, Warszawa 1980.
Bibliografia
edytuj- Organizacja i obsada Gabinetu NW 1939–1944, sygn. A.XII.1/47. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
- Piotr Stachiewicz, Starówka 1944, Warszawa: MON, 1983, ISBN 83-11-06881-X, OCLC 69498128.
- 80-lecie Korporacji Akademickiej Sarmatia, Koło Filistrów K! Sarmatia, Warszawa 1988.