Henryk Tomaszewski (reżyser)

Henryk Tomaszewski (właśc. Henryk Karol Robert König) (ur. 20 listopada 1919 w Poznaniu, zm. 23 września 2001 w Kowarach) – tancerz, mim, choreograf, reżyser teatralny, pedagog, założyciel i dyrektor Wrocławskiego Teatru Pantomimy; jeden z najważniejszych artystów polskiego i światowego teatru drugiej połowy XX wieku, twórca zespołowego teatru mimów. Stworzył nową formę sztuki scenicznej zwaną „teatrem ruchu”.

Henryk Tomaszewski

Tablica ku czci Henryka Tomaszewskiego we Wrocławiu
Imię i nazwisko	Henryk Karol König
Data i miejsce urodzenia	20 listopada 1919 Poznań
Data i miejsce śmierci	23 września 2001 Kowary
Zawód	tancerz, reżyser, pedagog
Lata aktywności	1949–1999
Zespół artystyczny
Wrocławski Teatr Pantomimy
Odznaczenia

Życiorys

Urodził się 20 listopada 1919 w Poznaniu w polsko-niemieckiej rodzinie kupieckiej Kasimira Königa (ur. 1882) i Jadwigi z domu Jakisrz (ur. 1884) jako Henryk Karol Robert König. Miał starszego brata, Jana (ur. 1912). Jego ojciec był nauczycielem historii i wcześnie rozbudził w synu humanistyczne zainteresowania. Po wojnie, w 1945 roku, wyjechał do Krakowa, gdzie w latach 1945–1947 kształcił się w Studium Dramatycznym Iwo Galla oraz równolegle uczęszczał na prywatne lekcje tańca. W latach 1946–1947 uczył się w Studiu baletowym i występował w Baletach Polskich Feliksa Parnella. Pomiędzy 1946 a 1947 rokiem współpracował także z Polskim Teatrem Akademickim, przygotowując scenki pantomimiczne i oprawy choreograficzne.

Z Krakowa przeniósł się do Wrocławia, gdzie w latach 1949–1959 był solistą Opery Wrocławskiej i tam zatańczył jedenaście ról, m.in. Księcia w Od bajki do bajki, Pawia w Pawiu i dziewczynie (1949), Li Szan Fu w Czerwonym maku (1952) oraz Diabła w Panu Twardowskim (1953), które uznano za wybitne, podkreślając nowatorstwo środków aktorsko-ruchowych.

W 1955 roku za etiudę Pianista Tomaszewski otrzymał srebrny medal na Międzynarodowym Festiwalu Młodzieży i Studentów w Warszawie. Nagroda ta była bodźcem do powołania Studia Pantomimy, które powstało w 1956 roku przy Państwowych Teatrach Dramatycznych, a niespełna trzy lata później zostało upaństwowione jako Wrocławski Teatr Pantomimy. Swój autorski teatr H. Tomaszewski z powodzeniem prowadził przez czterdzieści pięć lat, zrealizował w nim dwadzieścia cztery programy, były nimi: krótkie formy pantomimiczne, m.in.: Płaszcz (1956) czy Woyzeck (1959), abstrakcyjne formy pantomimiczne, takie jak: Ziarno i skorupa (1961) i Labirynt (1963), fabularna pantomima Gilgamesz (1968) i – datowane od Programu X – Odejścia Fausta (1970) oraz pełnospektaklowe widowiska, takie jak: Sen nocy listopadowej (1971), Menażeria cesarzowej Filissy (1972), Przyjeżdżam jutro (1974), Sceny fantastyczne z legendy o Panu Twardowskim (1976), Spór (1978), Hamlet – ironia i żałoba (1979), Rycerze Króla Artura (1981), Syn marnotrawny (1984), Akcja – Sen nocy letniej (1986), Król siedmiodniowy (1989), Cardenio i Celina, czyli nieszczęśliwie zakochani (1990), Śpiew młodzieńców w piecu gorejącym (1993), Kaprys (1995), Tragiczne gry (1999).

Tomaszewski pracował także jako choreograf i reżyser w teatrach dramatycznych, głównie w Teatrze Polskim we Wrocławiu, Teatrze im. Cypriana Kamila Norwida w Jeleniej Górze, Teatrze Polskim w Poznaniu, Wrocławskim Teatrze Współczesnym, Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie oraz Teatrze Narodowym w Warszawie, gdzie zrealizował m.in.: Męczeństwo i śmierć Marata, Protesilasa i Laodamię, Grę w zabijanego, Traktat o marionetkach, Androkles i lew; przygotował kilka inscenizacji w polskich, duńskich i niemieckich teatrach operowych. Kilkakrotnie przenosił swoje inscenizacje z WTP do teatrów w Amsterdamie, Oslo, Kopenhadze. Szczególnie cenił dwie swoje prace: przygotowane z Konradem Swinarskim Menady H. W. Henze (La Scala, Mediolan 1968) oraz Dienstag aus Licht K. Stockhausena (Opera, Lipsk 1993). Do 1962 r. występował na scenie, zasłynął z kreacji Akakiusza w Płaszczu, tytułowego Woyzecka oraz Figurki Śmierci ze Strzelnicy; od początku współpracował z najwybitniejszymi polskimi scenografami – Z. de Ines, W. Wigurą, F. Starowieyskim, K. Pankiewiczem, M. Wenzlem, A. Majewskim i K. Wiśniakiem. Jako pierwszy w Polsce kształcił mimów, którzy po ukończeniu Studia przy WTP uzyskiwali status profesjonalnego aktora-mima. Kanwą jego programów były szerokie obszary literatury, mitów i kultury, dzięki którym prezentował uwolnioną od historycznego czasu kondycję człowieka uwikłanego w antynomię świata. Jego teatr nazywany był totalnym (sam używał określenia teatr kulisty z człowiekiem umieszczonym w punkcie centralnym), a jego praca – poprzez opracowanie nowych środków wyrazu, fenomenalnie komponowane sceny zbiorowe, posługiwanie się twórczym gestem, prezentującym ideę czynności, stanów emocjonalnych – poszerzyła i wzbogaciła język teatru.

W listopadzie 1994 roku otwarto w Karpaczu Miejskie Muzeum Zabawek ze zbiorów Henryka Tomaszewskiego – przekazał on miastu unikatową kolekcję, którą gromadził od 1967 roku. Henryk Tomaszewski zmarł 23 września 2001 roku w Kowarach, został pochowany na cmentarzu ewangelickim przy Świątyni Wang w Karpaczu.

Nagrobek H. Tomaszewskiego na cmentarzu ewangelickim przy Świątyni Wang w Karpaczu (2020)

Współpraca ze Służbą Bezpieczeństwa PRL

W latach 1960–1966 Henryk Tomaszewski współpracował z kontrwywiadem SB, początkowo jako kontakt poufny „T.H.”, od 1963 jako tajny współpracownik „Henryk”. W czasie wyjazdów zagranicznych donosił SB o zachowaniu członków swojego zespołu. Przekazywał też informacje na temat pobytu Marcela Marceau w Polsce. Udzielał informacji m.in. o Elżbiecie Jaroszewicz i kontaktach Stefana Arczyńskiego.

Z okresu formalnej współpracy Tomaszewskiego z SB (1963-1964) brak jakichkolwiek zachowanych doniesień. Z notatki służbowej z lipca 1964 roku wynika, że Henryk Tomaszewski nie wywiązywał się z powierzonych mu zadań, a informacje przez niego przekazywane okazywały się nieprzydatne i nie miały żadnej wartości dla SB.

W 1964 SB zaniechała z nim formalnej współpracy, umieszczając w zespole Tomaszewskiego tajnych współpracowników TW „Zawisza” i TW „Teodor”. Powodem były zbyt ogólne notatki oraz informacje koncentrujące się tylko na Pantomimie. Kontakt SB z Tomaszewskim okazał się nieskuteczny i nieprzydatny. DO roku 1966 SB utrzymywała jeszcze kontakty z Tomaszewskim na zasadzie „kontaktu poufnego”.

Po okresie „współpracy” z SB, Tomaszewski stał się osobą inwigilowaną przez służby. W notatce z maja 1967 roku, oficer SB zanotował, by poddać Tomaszewskiego „aktywnej kontroli operacyjnej” i założyć mu podsłuch w mieszkaniu. SB obawiało się Tomaszewskiego głównie z powodu jego licznych zagranicznych kontaktów – Teatr Pantomimy był niezwykle popularny za granicą i często wyjeżdżał na zagraniczne tourneé.

Odznaczenia i nagrody

Laureat wielu nagród i odznaczeń m.in. złotego medalu Swedish Dance Association (Sztokholm, 1963) oraz Złotej Gwiazdy VIII Międzynarodowego Festiwalu Tańca (Paryż, 1970). Postanowieniem prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego z 11 listopada 1996 „za wybitne zasługi dla kultury narodowej” został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia PolskiLaureat Nagrody im. Konrada Swinarskiego w 199 za reżyserię spektaklu „Traktat o marionetkach” Kleista w Teatrze Narodowym w Warszawie. Honorowy obywatel Wrocławia w roku 1995