Mleczaj rydz
Mleczaj rydz, rydz (Lactarius deliciosus (L.) Pers.) – gatunek grzybów należący do rodziny gołąbkowatych (Russulaceae)[1].
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
mleczaj rydz |
| Nazwa systematyczna | |
| Lactarius deliciosus (L.) Gray Nat. Arr. Brit. Pl. 1: 624 (Londyn, 1821) | |
| Zasięg | |
 Zasięg w Europie | |
.jpg)
Systematyka i nazewnictwo
edytujZgodnie z zasadami nomenklatury botanicznej (dotyczącej także grzybów) przyjęto, że gatunek ten został poprawnie zdiagnozowany taksonomicznie po raz pierwszy przez Karola Linneusza (jako Agaricus deliciosus) w „Species Plantarum” z 1753 r. Do rodzaju Lactarius został przeniesiony przez Samuela Graya w „A Natural Arrangement of British Plants” w 1821 r. i zatwierdzony przez Eliasa Friesa[1].
Synonimów naukowych ma ok. 30. Niektóre z nich[2].
- Agaricus deliciosus L. 1753
- Galorrheus deliciosus (L.) P. Kumm. 1871
- Lactifluus deliciosus (L.) Kuntze 1891
Polską nazwę podał Franciszek Błoński w 1889 r. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten ma też inne nazwy: bedłka rydz, rydz prawdziwy[3]. Przez grzybiarzy nazywany jest po prostu rydzem, ale ma też inne regionalne nazwy: rydz pański, rydzyk, rydzek, rycek, ryżyk, ryżok[4].
Morfologia
edytujŚrednicy 4–12 cm, barwy cielistoczerwonawej lub w różnych odcieniach pomarańczowej, czasami z domieszką zieleni. Powierzchnia koncentrycznie strefowana, czasami jamkowato-plamista. U młodych owocników pokrój kapelusza jest wypukły, dojrzewający wklęsły, z płytkim wgłębieniem na środku, u starych okazów lejkowaty, długo z podwiniętymi brzegami. Pokryty śluzowatą przy dużej wilgotności powietrza skórką[5][6].
Blaszkowy, blaszki barwy pomarańczowożółtawej, podobnej jak kapelusza, o różnej długości (mieszane), prosto przyrośnięte lub lekko zbiegające na trzon, cienkie i kruche. Po uszkodzeniu wybarwiają się lekko zielonawo[6].
Długości 3–7 cm i 1–2,5 cm średnicy, barwy kapelusza lub jaśniejszy, z ciemniejszymi jamkowatymi plamkami (poza tym gładki), przesiąknięty mleczkiem. Cylindryczny, początkowo pełny, potem pusty, przy podstawie zwężony[6].
Zbudowany z kulistawych komórek, które powodują jego specyficzną kruchość i nieregularny przełam. Barwy bladopomarańczowej, zwarty, u dojrzałych owocników kruchy, przesiąknięty jaskrawopomarańczowym mleczkiem. Ma lekko gorzkawy, cierpki smak i słodkawą, owocową woń[6].
Pomarańczowe, nie zmienia barwy na powietrzu, ulega tylko powolnemu rozjaśnieniu lub pociemnieniu. W smaku jest łagodne, zostawia jednak gorzki posmak[7].
- Cechy mikroskopowe
Wysyp zarodników jasnoochrowy. Zarodniki szerokoowalne o rozmiarach 7,1–9,1 × 6–7,5 μm. Na powierzchni posiadają brodawki połączone siateczką łączników o różnej grubości. Podstawki mają rozmiar 36–45 × 4,5–7 μm. Wąskowrzecionowate cystydy występują nielicznie i niemal nie wystają ponad hymenium[7]. Gatunki podobne: Najbardziej charakterystycznymi cechami mleczaja rydza są: występowanie pod sosnami, wyraźne prążkowanie kapelusza i zieleniejące mleczko i miąższ po uszkodzeniu[8]. Wśród grzybów o morfologicznie zbliżonych owocnikach wymienia się następujące gatunki[5]:
- mleczaj świerkowy (L. deterrimus), występujący wyłącznie pod świerkami (Picea sp.), o mleczku po ok. 30 min. przebarwiającym się czerwonofioletowo;
- mleczaj jodłowy (L. salmonicolor), występujący pod jodłami (Abies sp.) i jedlicami (Pseudotsuga sp.). Nigdy nie zielenieje po uszkodzeniu;
- mleczaj zmienny (L. semisanguifluus), o bardziej oliwkowozielonym kapeluszu, o mleczku przebarwiającym się winnoczerwono przy wysychaniu;
- mleczaj czerwieniejący (L. sanguifluus), o mleczku winnoczerwonym i podobnie lekko zabarwionymi blaszkami;
- mleczaj modrzewiowy (L. porninsis), występujący wyłącznie pod modrzewiami (Larix sp.), o białym mleczku.
Przez grzybiarzy gatunki te zazwyczaj są nierozróżniane; rozróżnienie ich tylko na podstawie wyglądu jest bardzo trudne, a czasami niemożliwe. Należy brać pod uwagę jeszcze inne cechy; miejsce występowania, kolor mleczka i zmianę koloru miąższu po uszkodzeniu. Z punktu widzenia grzybiarzy rozróżnienie gatunków nie jest bardzo istotne; gatunki te są bowiem jadalne, chociaż dość znacznie różnią się smakiem[8]. Jedynie mleczaj modrzewiowy jest lekko trujący[5].
Bardzo podobny do mleczaja rydza jest mleczaj wełnianka (L. torminosus), który w większości krajów Europy uważany jest za grzyb trujący. Różni się obecnością włosków i piekącym smakiem[5] oraz białym mleczkiem[7].
Występowanie i siedlisko
edytujJest szeroko rozprzestrzeniony na całej półkuli północnej na obszarach o klimacie umiarkowanym. Występuje także w Australii[4]. W Polsce jest pospolity[3].
Naziemny grzyb mykoryzowy. Rośnie na ziemi w lasach i młodnikach iglastych, na piaszczystych glebach. Tworzy ektomykoryzę z sosnami (Pinus sp.)[8]. W Polsce pojawia się od sierpnia do listopada[3].
Znaczenie
edytuj- Kulinarne
Grzyb jadalny. Owocniki mleczaja rydza są jadalne, określane jako „wysoko cenione”[5], „wyborne”[6]. Mleczaj rydz jest najsmaczniejszym wśród kilku podobnych gatunków „rydzy”[9]. Podczas przyrządzania cierpki posmak owocników znika. Często używa się ich do marynowania w occie, gdyż przy takim przyrządzeniu nabierają korzennego smaku. Mogą być również konserwowane soleniem, nadają się do panierowania, smażenia[4] i do zupy, a w niektórych krajach są kiszone[8]. Według niektórych autorów nie nadają się do suszenia[4], według innych suszyć można wszystkie grzyby o niezbyt miękkim i niezbyt soczystym owocniku[8]. Wadą rydzy jest ich wrażliwość na uszkodzenia podczas transportu i podatność na robaczywienie[4].
- Medycyna
Z owocników wyizolowano związki seskwiterpenowe o nazwie laktarowiolina, laktarazulen i laktarofulwen. Laktarowiolina wykazuje działanie antybiotyczne w stosunku np. do prątka gruźlicy i pałeczki duru brzusznego[10].
- Filatelistyka
Poczta Polska wyemitowała 8 maja 1959 r. znaczek pocztowy przedstawiający mleczaja rydza, o nominale 60 gr, w serii Grzyby Polski. Wydrukowano 10 521 600 sztuk, techniką rotograwiury, na papierze niepowlekanym. Znaczek był ząbkowany i miał formę trójkątną. Autorem projektu znaczka był Czesław Borowczyk. Cała seria pozostawała w obiegu do 31 grudnia 1994 roku[11].
Przypisy
edytuj- ↑ a b Index Fungorum [online] [dostęp 2013-03-05] (ang.).
- ↑ Species Fungorum [online] [dostęp 2013-04-15] (ang.).
- ↑ a b c Władysław Wojewoda, Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003, s. 373, ISBN 83-89648-09-1.
- ↑ a b c d e Albert Pilát, Otto Ušák, Mały atlas grzybów, Warszawa: PWRiL, 1977, s. 70–71.
- ↑ a b c d e Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda, Grzyby i ich oznaczanie, Warszawa: PWRiL, 1985, s. 418–419, ISBN 83-09-00714-0.
- ↑ a b c d e E. Gerhardt, Grzyby – wielki ilustrowany przewodnik, Warszawa: Klub dla Ciebie - Bauer-Weltbild Media, 2006, ISBN 83-7404-513-2.
- ↑ a b c Alina Skirgiełło, Mleczaj (''Lactarius''). Grzyby (''Mycota''), tom 25. Podstawczaki (''Basidiomycetes''), gołąbkowce (''Russulales''), gołąbkowate (''Russulaceae''), mleczaj (''Lactarius''), Kraków: PWN, 1998, s. 63–64, ISBN 83-85444-65-3.
- ↑ a b c d e Andreas Gminder, Atlas grzybów. Jak bezbłędnie oznaczać 340 gatunków grzybów Europy Środkowej, 2008, s. 261, 263, ISBN 978-83-258-0588-3.
- ↑ Marek Snowarski, Grzyby, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010, s. 202, ISBN 978-83-7073-776-4.
- ↑ Grażyna Końska, Halina Komorowska, Lecznicze działanie grzybów, „Wszechświat. Czasopismo przyrodnicze”, 10 (7–9), 2009.
- ↑ Marek Jedziniak, 1959.05.08 Grzyby Polski [online], www.kzp.pl [dostęp 2023-05-23] (pol.).