Wikipedia

Zarzyczka górska

Zarzyczka górska, kortuza górska[5] (Primula matthioli (L.) K.Richt.) – gatunek byliny należący do rodziny pierwiosnkowatych. Pochodzi ze środkowej i południowo-zachodniej Europy[6]. W Polsce jest gatunkiem rzadkim, na terenie sąsiedniej Słowacji występuje dość licznie, w niektórych miejscach masowo. W Polsce objęty ochroną[7].

Zarzyczka górska
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

wrzosowce

Rodzina

pierwiosnkowate

Rodzaj

pierwiosnek

Gatunek

zarzyczka górska

Nazwa systematyczna
Primula matthioli (L.) V.A.Richt.
Természetrajzi Füz. 17: 134 (1894)[3][4]
Synonimy
  • Cortusa gradissima Schur
  • Cortusa matthioli L.
  • Cortusa matthioli f. moravica Podp.
  • Cortusa matthioli subsp. moravica (Podp.) Soják
  • Cortusa matthioli f. pubens (Schott, Nyman & Kotschy) Schur
  • Cortusa pekinensis (A.G.Richt.) Losinsk.
  • Cortusa pubens Schott, Nyman & Kotschy[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Morfologia
Liście
Kwiatostan
Pokrój

Rozmieszczenie geograficzne

edytuj

Zarzyczka górska jest gatunkiem o występowaniu wybitnie dysjunktywnym, w tym wypadku podzielonym na dwa odrębne, odległe obszary. Obszar zachodni obejmuje góry środkowej Europy: Alpy, Karpaty i grupy górskie Półwyspu Bałkańskiego. Obszar wschodni obejmuje środkowy i północny Ural oraz szereg rozproszonych stanowisk w dorzeczach Dwiny i Peczory aż po północne koło podbiegunowe. Poza tym rośnie na jednym izolowanym stanowisku w okolicach Moskwy[8][9].

W Europie występuje głównie w górach: w Alpach na wysokości 1080–1870 m, w Karpatach na wysokości 500–2154 m, na Półwyspie Bałkańskim i na Uralu. W Karpatach Zachodnich występuje w Beskidach, Tatrach, na Wielkim Choczu, w Małej Fatrze, Wielkiej Fatrze, Niżnych Tatrach. Występuje także w niektórych pasmach Karpat Wschodnich i Południowych. Poza górami występuje tylko w północno-wschodnich rejonach Europy, dochodząc tam po 70° szerokości geograficznej[7].

W Polsce zlokalizowano około 15 stanowisk, rozrzuconych w kilku grupach górskich Karpat: w Beskidzie Żywieckim (masyw Pilska), w pasmie Policy, w Gorcach oraz w Tatrach i na Podhalu. Spośród nich siedem znajduje się na obszarach chronionych: w Tatrzańskim i Gorczańskim Parku Narodowym oraz w rezerwacie im. prof. Z. Klemensiewicza na Policy. Jak dotychczas nie udało się odnaleźć zarzyczki w masywie Babiej Góry, podczas gdy występuje ona w obu sąsiednich, wyraźnie niższych masywach (Pilsko i Polica)[7].

Najdalej wysunięte na zachód stanowisko zarzyczki znajduje się na północnych stokach Pilska. Najniższe znane stanowiska w Beskidach znajdują się na północnych stokach Policy (810 m n.p.m.), a w dolinie Białki na Podhalu nawet niżej (740 m n.p.m.). Najliczniejsze stanowiska znajdują się na Policy, w dolinach potoków Łopuszanka, Kamienica Gorczańska i Koninka w Gorcach oraz w Dolinie Małej Łąki w Tatrach. Inne stanowiska tatrzańskie znajdują się w Dolinie Waksmundzkiej (pojedyncze okazy), w Dolinie Białego, w Dolinie Kościeliskiej w rejonie Polany Pisanej, w Dolinie Chochołowskiej w rejonie Siwiańskich Turni oraz (nieliczne) w Stanikowym Żlebie, a także nad Cichą Wodą pod Karpielówką[7].

Systematyka i nazewnictwo

edytuj

Gatunek tradycyjnie zaliczany był do rodzaju zarzyczka Cortusa, który na przełomie XX i XXI wieku włączony został do rodzaju pierwiosnek Primula[10][11][12]. Nazwę rodzajową Cortusa nadał roślinie włoski naturalista XVI stulecia, Pierandrea Matthioli. Uczynił to dla uczczenia pamięci swego przyjaciela Giacomo Antonio Cortuso, botanika z Padwy, który jako pierwszy zwrócił uwagę na zarzyczkę w dolinie Stagna w Alpach. Nazwę gatunkową Matthioli wprowadził z kolei w XVIII w. twórca współczesnego systemu klasyfikacji organizmów, Karol Linneusz, uwieczniając w ten sposób samego Matthioliego.

Zmienność

W obrębie gatunku wyróżnianych jest 11 podgatunków[4]:

  • subsp. altaica (Losinsk.) Kovt.
  • subsp. brotheri (R.Knuth) Kovt.
  • subsp. discolor (Vorosch. & Gorovoj) Kovt.
  • subsp. himalaica (Losinsk.) Kovt.
  • subsp. matthioli
  • subsp. mongolica (Losinsk.) Kovt.
  • subsp. pekinensis (V.A.Richt.) Kovt.
  • subsp. pubens (Schott, Nyman & Kotschy) Kovt.
  • subsp. sachalinensis (Losinsk.) Kovt.
  • subsp. sibirica (Andrz. ex Besser) Kovt.
  • subsp. turkestanica (Losinsk.) Kovt.

W Polsce występuje jeden – subsp. sibirica (Andrz. ex Besser) Kovt. zwany zarzyczką syberyjską[7].

Morfologia

edytuj
Łodyga
Bezlistny głąbik o wysokości do 40 cm. Roślina jest cała pokryta miękkimi, gęstymi włosami[13].
Liście
Wyrastają na długich ogonkach w różyczce i podobnie jak łodyga są miękko owłosione. Mają okrągławy kształt z głębokosercowatą nasadą i są klapowane mniej więcej do ¼ długości, przy czym łatki z każdej strony mają 2–3 ząbki z krótką ością[14][13].
Kwiaty
Zebrane po 3–19 w baldaszek. Kielich o długości 3–5 mm, wolny, o zielonych działkach z zaokrąglonymi wcięciami między nimi. Korona dzwonkowatego kształtu, ok. trzykrotnie dłuższa od kielicha, purpurowofioletowa. Pręciki przyrośnięte do pierścieniowatego zgrubienia u nasady rurki korony. Ich pylniki mają zaostrzone łączniki[14][13].
Owoc
Pękająca 5 klapami na szczycie torebka[13].

Biologia i ekologia

edytuj
Rozwój
Bylina. Rozmnaża się wyłącznie przez nasiona. Kwitnie od maja do lipca, jest owadopylna. Nasiona rozsiewane są przez wodę (hydrochoria)[13]. Owoce dojrzewają od maja do połowy lipca, a wysiewają się do końca września. Badania w populacjach tatrzańskich wykazały, że jeden osobnik wytwarza od 117 do 227 nasion[7].
Siedlisko
Występuje w piętrze regla dolnego, górnego, w piętrze kosodrzewiny[15] i tylko w miejscach stale wilgotnych, obfitujących w dobrze natlenioną, czystą wodę – w dolinach potoków górskich, na wilgotnych skałach lub w runie cienistych lasów. Wybiera najczęściej stanowiska „chłodne”, a więc zbocza wystawione ku północy lub zachodowi, głębokie doliny i osłonięte szczeliny skalne. Jest rośliną umiarkowanie wapieniolubną – spotyka się ją głównie na podłożu utworzonym przez wapienie, dolomity oraz łupki bogate węglan wapnia. W Beskidach spotyka się ją na podłożu fliszowym, byle tylko tworzyły je skały w miarę zasobne w węglan wapnia[7].
Genetyka
Liczba chromosomów: 2n = 24[7].

Zagrożenia i ochrona

edytuj

Roślina została objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową w 2001 roku[16]. Od 2014 roku podlega ochronie częściowej[17].

Została wpisana na Czerwoną listę roślin i grzybów Polski (2006)[18] w kategorii R, czyli wśród gatunków rzadkich, potencjalnie zagrożonych. W wydaniu z 2016 roku otrzymała kategorię NT (bliski zagrożenia)[19]. Znalazła się także w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (2001) w kategorii LR – gatunków niskiego ryzyka. W wydaniu z 2014 roku otrzymała kategorię NT – bliska zagrożeniu[20].

Duża liczebność populacji występujących w Gorcach, oraz występowanie ich w miejscach odległych od szlaków turystycznych, a nawet dróg i ścieżek powoduje, że wydają się one niezagrożone. W niewielkim stopniu zagrożone są populacje tatrzańskie – w niektórych miejscach grozi im zarastanie przez las. Na niektórych stanowiskach roślina ta jednak wyginęła wskutek zniszczenia nadrzecznych kamieńców. Z powodu małej liczby osobników silnie zagrożone są natomiast stanowiska w Dolinie Waksmundzkiej i na Pilsku (o ile jeszcze istnieją)[7].

Zastosowanie

edytuj

Bywa uprawiana jako roślina ozdobna. Szczególnie nadaje się do ogródków skalnych. Może rosnąć w zacienionym miejscu. Wymaga wilgotnej, próchnicznej i żyznej gleby o odczynie zasadowym[21]. Mrozoodporność wystarczająca. Można ją rozmnażać wiosną lub w sierpniu przez podział kęp, najlepiej jednak przez nasiona, na ogół zresztą rozsiewa się sama[21].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-12] (ang.).
  3. ↑ a b The Plant List. [dostęp 2017-03-01].
  4. ↑ a b Primula matthioli (L.) V.A.Richt.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-06-20].
  5. ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 63, ISBN 978-83-62975-45-7.
  6. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-08-25].
  7. ↑ a b c d e f g h i Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
  8. ↑ Anna Łobarzewska, Halina Piękoś-Mirkowa. Warunki występowania i biologia zarzyczki górskiej (Cortusa matthioli) w Polsce. „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”. R. XL (1984), nr 4. 
  9. ↑ Mirosław J. Barański. Zarzyczka górska (Cortusa Matthioli L.). „Harnaś 15”, 1995. Gliwice: Studenckie Koło Przewodników Górskich „Harnasie”. 
  10. ↑ Austin R. Mast, Sylvia Kelso, A. John Richards, Daniela J. Lang, Danielle M. S. Feller, Elena Conti. Phylogenetic Relationships in Primula L. and Related Genera (Primulaceae) Based on Noncoding Chloroplast DNA. „International Journal of Plant Sciences”. 162, 6, 2001. DOI: 10.1086/323444. 
  11. ↑ Ida Trift, Mari Källersjö, Arne A. Anderberg. The Monophyly of Primula (Primulaceae) Evaluated by Analysis of Sequences from the Chloroplast Gene rbcL. „Systematic Botany”. 27, 2, s. 396-407, 2002. DOI: 10.1043/0363-6445-27.2.396. 
  12. ↑ N. K. Kovtonyuk, A. A. Goncharov. Phylogenetic relationships in the genus Primula L. (Primulaceae) inferred from the ITS region sequences of nuclear rDNA. „Russian Journal of Genetics”. 45, s. 663–670, 2009. 
  13. ↑ a b c d e Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
  14. ↑ a b Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
  15. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2003. ISBN 83-7073-385-9.
  16. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167).
  17. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409)
  18. ↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
  19. ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
  20. ↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
  21. ↑ a b Eugeniusz Radziul: Skalniaki. Warszawa: PWRiL, 2007. ISBN 978-83-09-01013-5.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zarzyczka_górska&oldid=75086711”