Przejdź do zawartości

Dożynki: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Wycofano ostatnie 2 zmiany treści (zrobione przez 46.174.26.245) i przywrócono wersję 31812759 autorstwa Reguly
fałszowanie dat 23 września?
Linia 3: Linia 3:
| Grafika = Kobierzyce Dozynki.jpg
| Grafika = Kobierzyce Dozynki.jpg
| Opis = Dożynki w [[Kobierzyce|Kobierzycach]] pod Wrocławiem, 2006
| Opis = Dożynki w [[Kobierzyce|Kobierzycach]] pod Wrocławiem, 2006
| Dzień = 23 września, później zwykle jedna z niedziel września - Polska, Niemcy; od 12 lipca do 2 sierpnia na Ukrainie
| Dzień = wrzesień - Polska, Niemcy ; od 12 lipca do 2 sierpnia na Ukrainie
| Kraje = Europa Środkowa, Europa Zachodnia
| Kraje = Europa Środkowa, Europa Zachodnia
| Typ święta = [[Religia Słowian|słowiańskie]]
| Typ święta =
| Zwyczaje =
| Zwyczaje =
| Znaczenie=
| Znaczenie=
Linia 12: Linia 12:
| Podobne = [[Zażynki]], [[Dziękczynne Święto Żniw]]
| Podobne = [[Zażynki]], [[Dziękczynne Święto Żniw]]
}}
}}
'''Dożynki''', ''Święto Plonów'', ''Wieńce'' – ludowe [[święto]] połączone z obrzędami dziękczynnymi za ukończenie [[Żniwa|żniw]] i prac polowych. W czasach przedchrześcijańskich – etniczne [[Religia Słowian|święto słowiańskie]], przypadające na [[Równonoc jesienna|równonoc jesienną]] ([[23 września]]).<ref>"DOŻYNKI, wieńcowiny, okrężna, tradycyjna uroczystość z okazji ukończenia zbiorów zbóż, połączona z wręczeniem gospodarzowi d. wieńca ze zbóż, symbolizującego roczny plon, oraz ze śpiewami. Nowa encyklopedia powszechna PWN: Tom 2. 1995</ref>
'''Dożynki''', ''Święto Plonów'', ''Wieńce'' – ludowe [[święto]] połączone z obrzędami dziękczynnymi za ukończenie [[Żniwa|żniw]] i prac polowych<ref>"DOŻYNKI, wieńcowiny, okrężna, tradycyjna uroczystość z okazji ukończenia zbiorów zbóż, połączona z wręczeniem gospodarzowi d. wieńca ze zbóż, symbolizującego roczny plon, oraz ze śpiewami. Nowa encyklopedia powszechna PWN: Tom 2. 1995</ref>. W Kościele ewangelickim jest to święto Erntedankfest, dosłownie - święto dziękczynienia za plony.

⚫
W Polsce to największe tradycyjne święto okresu letnio-jesiennych zbiorów, które urządzane były zawsze w niedzielę, jakiś czas po ukończeniu żniw<ref>Etnografia Polski: przemiany kultury ludowej: Tom 2. 1981</ref>. Polskie dożynki i niemieckie Erntedankfest urządzane były w tym samym czasie. Stanowiły one relikt dawnych zwyczajów o charakterze magicznym, mających zapewnić urodzaj na przyszły rok<ref>Konteksty: polska sztuka ludowa : antropologia kultury, etnografia, sztuka, Tom 50. Polska Akademia Nauk, Instytut Sztuki, 1996. str. 128.</ref>. Zakończenie żniw miało też swą uroczystą oprawę w świątyni. W każdym kościele parafialnym święcono obrzędowe pieczywo oraz wieńce dożynkowe<ref>"Wielkopolanie nazywają nawet dożynki "wieńcem". "Wieniec kłosiany żyzność znaczy, tego więc używają żeńcy, zebrawszy z pola", powiada Petrycy w książce swojej z r. 1609." w: [[Zygmunt Gloger]]. Księga rzeczy polskich.]</ref><ref>"wieńce dożynkowe, których szczególnie zróżnicowane formy spotykamy na terenie Małopolski." w: [[Roman Reinfuss]]. Sztuka ludowa w Polsce. 1960]</ref> wykonywane przez wytypowane wcześniej okoliczne wsie. Wieńce miały dość różnorodne kształty, zazwyczaj były zakończone w formie krzyży, hostii, kielichów i koron<ref>Lud. t. 81. 1997. str. 210</ref>. Wieńce uświetniają ceremoniał święta planów w wielu częściach Europy m.in. w Polsce i Niemczech, niesione zawsze symbolicznemu gospodarzowi.

⚫
W Polsce ''Dożynki'', podobnie jak w Niemczech i Szwajcarii uroczystość Erntedankfest ma również charakter ogólnokrajowy<ref>Erntedankfest pozostał w Szwajcarii świętem rolników, a nie — jak w Niemczech — ogólną uroczystością dziękczynną całego narodu. w: LUD. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. t. 55 s. 310 </ref>.

⚫
== Przebieg współczesnych dożynek ==
⚫
Dożynki zmieniając swój charakter w latach 80-tych, pozostały świętem rolników o charakterze dziękczynnym (religijnym) i odbywają się na [[Jasna Góra|Jasnej Górze]] (odbywają się także [[Dożynki prezydenckie w Spale]].) Obecnie uroczystości dożynkowe mają zarówno religijny jak i ludowy charakter, powiązany z zabawą z okazji zakończenia zbiorów. Współcześnie podziękowania za plony składane są zwykle chrześcijańskiemu [[Bóg|Bogu]] i [[Matka Boża|Matce Bożej]].
⚫
Ceremoniom dożynkowym przewodniczą [[Starosta]] i Starościna dożynkowi. Najpierw wnoszone są wieńce dożynkowe wykonane z kłosów zbóż, owoców, warzyw, polnych kwiatów. Następnie Starosta i Starościna wręczają bochen chleba upieczonego z mąki pochodzącej z ostatnich zbiorów Gospodarzowi dożynek. Gospodarzem najczęściej jest [[kapłan]], a w przypadku dożynek świeckich przedstawiciel lokalnej administracji państwowej bądź samorządowej. Następnie składane są symboliczne dary z najnowszych [[plon]]ów, przetwory mięsne, owoce – często stanowią one wystawę osiągnięć lokalnych rolników. W przypadku kiedy uroczystość ma charakter religijny, odprawiany jest obrzęd [[Liturgia|liturgiczny]]. Dożynki kończy najczęściej [[festyn]] ludowy.

⚫
Zwyczajem stały się tez ostatnio liczące wielu uczestników [[pielgrzymka|pielgrzymki]] chłopskie do miejsc kultu religijnego, zwłaszcza do [[sanktuaria maryjne|sanktuariów maryjnych]], a w tym do sanktuarium na [[Jasna Góra|Jasnej Górze]] w [[Częstochowa|Częstochowie]]. Tu odbywają się największe i najbardziej uroczyście obchodzone uroczystości dożynkowe. Uczestniczą w nich tłumy pielgrzymów i delegacje rolnicze z całej Polski, w tradycyjnych strojach z darami z płodów ziemi, z wieńcami i [[chleb]]ami upieczonymi z mąki pochodzącej z tegorocznych zbiorów.

W Kościele ewangelickim jest to święto Erntedankfest, dosłownie - święto dziękczynienia za plony. W Polsce ''Dożynki'', podobnie jak w Niemczech i Szwajcarii uroczystość Erntedankfest ma również charakter ogólnokrajowy<ref>Erntedankfest pozostał w Szwajcarii świętem rolników, a nie — jak w Niemczech — ogólną uroczystością dziękczynną całego narodu. w: LUD. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. t. 55 s. 310 </ref>.


== Dawne zwyczaje dożynkowe ==
== Dawne zwyczaje dożynkowe ==
Zwyczaj ten, praktykowany przez [[Słowianie|Słowian]] i plemiona bałtyckie, w różnych stronach Polski określany był jako ''wyżynki'', ''obrzynki'', ''wieniec'', ''wieńcowe'', ''okrężne''. Na [[Śląsk Opolski|Śląsku opolskim]] nazywane ''żniwniok''<ref>"Chłopskim świętem i okazją do zabawy były dożynki, nazywane także „obżynkami", „okrężnym" lub „wieńcowym". Po zakończeniu żniw żniwiarze splatali wieniec ze zboża i ze śpiewem zanosili go do dworu, gdzie przyjmowano ich poczęstunkiem." w: Zbigniew Kuchowicz. Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku. 1975</ref>. Obrzęd dożynek prawdopodobnie związany był pierwotnie z kultem roślin i drzew, potem z pierwotnym rolnictwem. Wraz z rozwojem gospodarki folwarczno-dworskiej w [[XVI wiek]]u dożynki zagościły na dworach majątków ziemskich. Urządzano je dla żniwiarzy (służby folwarcznej i pracowników najemnych) w nagrodę za wykonaną pracę przy żniwach i zebrane plony<ref name="poizd">Barbara Ogrodowska 2004. Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne. Warszawa: Muza SA, ISBN 83-7200-947-3</ref>.
Zwyczaj ten, praktykowany w różnych stronach Polski określany był jako ''wyżynki'', ''obrzynki'', ''wieniec'', ''wieńcowe'', ''okrężne''. Na [[Śląsk Opolski|Śląsku opolskim]] nazywane ''żniwniok''<ref>"Chłopskim świętem i okazją do zabawy były dożynki, nazywane także „obżynkami", „okrężnym" lub „wieńcowym". Po zakończeniu żniw żniwiarze splatali wieniec ze zboża i ze śpiewem zanosili go do dworu, gdzie przyjmowano ich poczęstunkiem." w: Zbigniew Kuchowicz. Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku. 1975</ref>. Obrzęd dożynek prawdopodobnie związany był pierwotnie z kultem roślin i drzew, potem z pierwotnym rolnictwem. Wraz z rozwojem gospodarki folwarczno-dworskiej w [[XVI wiek]]u dożynki zagościły na dworach majątków ziemskich. Urządzano je dla żniwiarzy (służby folwarcznej i pracowników najemnych) w nagrodę za wykonaną pracę przy żniwach i zebrane plony<ref name="poizd">Barbara Ogrodowska 2004. Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne. Warszawa: Muza SA, ISBN 83-7200-947-3</ref>.
[[Plik:Diduch.jpg|thumb|240px|[[Diduch]] – udekorowany snop zboża w trakcie święta plonów. Chram Mazowiecki [[Rodzimy Kościół Polski|RKP]] (2009)]]
[[Plik:Diduch.jpg|thumb|240px|[[Diduch]] – udekorowany snop zboża w trakcie święta plonów. Chram Mazowiecki [[Rodzimy Kościół Polski|RKP]] (2009)]]
[[Plik:Kuczwały Dożynki1.jpg|thumb|240px|Dekoracja dożynkowa w [[Kuczwały|Kuczwałach]], 2007]]
[[Plik:Kuczwały Dożynki1.jpg|thumb|240px|Dekoracja dożynkowa w [[Kuczwały|Kuczwałach]], 2007]]
Linia 21: Linia 33:
Dożynkom towarzyszyły różne praktyki i do niedawna zachowane zwyczaje związane np. :
Dożynkom towarzyszyły różne praktyki i do niedawna zachowane zwyczaje związane np. :
* '''wieniec''' - obchody dożynek rozpoczynały się wiciem wieńca, z pozostawionych na polu zbóż, z kiści czerwonej [[jarząb pospolity|jarzębiny]], [[orzech]]ów, [[owoc]]ów, [[kwiat]]ów i kolorowych wstążek. Wieńce dożynkowe miewały zwykle kształt wielkiej korony lub koła. W przeszłości umieszczano w nich także żywe (z czasem sztuczne) [[kogut]]y, kaczęta lub małe gąski, bo miało to zapewniać piękny i zdrowy przychówek gospodarski. Wieniec dożynkowy nazywany bywał "plonem" bo też i uosabiał wszystkie zebrane plony oraz urodzaj. Niosła go na głowie lub wyciągniętych rękach najlepsza żniwiarka, czasami z pomocą parobków i innych żeńców. Za nią postępował orszak odświętnie ubranych żniwiarzy, niosących na ramionach przybrane kwiatami, wyczyszczone kosy i sierpy. Wieniec niesiono do poświęcenia do świątyni, a następnie ze śpiewem w uroczystym pochodzie, udawano się do dworu lub do domu gospodarza dożynek. Wieniec dożynkowy przechowywany był w stodole do kolejnego roku, do nowego siewu. Wykruszone z niego ziarna wsypywano do worków z ziarnem siewnym.
* '''wieniec''' - obchody dożynek rozpoczynały się wiciem wieńca, z pozostawionych na polu zbóż, z kiści czerwonej [[jarząb pospolity|jarzębiny]], [[orzech]]ów, [[owoc]]ów, [[kwiat]]ów i kolorowych wstążek. Wieńce dożynkowe miewały zwykle kształt wielkiej korony lub koła. W przeszłości umieszczano w nich także żywe (z czasem sztuczne) [[kogut]]y, kaczęta lub małe gąski, bo miało to zapewniać piękny i zdrowy przychówek gospodarski. Wieniec dożynkowy nazywany bywał "plonem" bo też i uosabiał wszystkie zebrane plony oraz urodzaj. Niosła go na głowie lub wyciągniętych rękach najlepsza żniwiarka, czasami z pomocą parobków i innych żeńców. Za nią postępował orszak odświętnie ubranych żniwiarzy, niosących na ramionach przybrane kwiatami, wyczyszczone kosy i sierpy. Wieniec niesiono do poświęcenia do świątyni, a następnie ze śpiewem w uroczystym pochodzie, udawano się do dworu lub do domu gospodarza dożynek. Wieniec dożynkowy przechowywany był w stodole do kolejnego roku, do nowego siewu. Wykruszone z niego ziarna wsypywano do worków z ziarnem siewnym.
* '''ostatnia kępą''' - lub pasem niezżętego zboża, które po żniwach czas jakiś pozostawiano na pustym już polu dla ciągłości urodzaju. Pozostawione na polu kłosy zwano '''przepiórką''' (na [[Mazowsze|Mazowszu]] i [[Podlasie|Podlasiu]]), '''perepełką''' (na [[kresy wschodnie|kresach wschodnich]]), '''brodą''' (we wschodniej części Mazowsza), '''kozą''' (w [[Małopolska|Małopolsce]]), '''pępem''' lub '''pępkiem''' (w poznańskiem); zwano je także wiązką, wiązanką lub garstką. Ścinane były uroczyście przez najlepszego kośnika, po czym wręczane były najlepszym żniwiarkom do uplecenia wieńca. Niemniej ważny był ostatni zżęty [[snop]] [[zboża]], który w celu udekorowania (zwyczaj ten na przełomie XVIII i XIX wieku niemal całkowicie zastąpił przybyły z Niemiec zwyczaj dekorowania [[choinka|choinki]]) przechowywano do [[Święto Godowe|Święta Godowego]]. W wielu regionach przyszłoroczny siew rozpoczynano z ziarna pozyskanego z tegoż właśnie snopa.
* '''ostatnia kępą''' - lub pasem niezżętego zboża, które po żniwach czas jakiś pozostawiano na pustym już polu dla ciągłości urodzaju. Pozostawione na polu kłosy zwano '''przepiórką''' (na [[Mazowsze|Mazowszu]] i [[Podlasie|Podlasiu]]), '''perepełką''' (na [[kresy wschodnie|kresach wschodnich]]), '''brodą''' (we wschodniej części Mazowsza), '''kozą''' (w [[Małopolska|Małopolsce]]), '''pępem''' lub '''pępkiem''' (w poznańskiem); zwano je także wiązką, wiązanką lub garstką. Ścinane były uroczyście przez najlepszego kośnika, po czym wręczane były najlepszym żniwiarkom do uplecenia wieńca. Niemniej ważny był ostatni zżęty [[snop]] [[zboża]], który w celu udekorowania (zwyczaj ten na przełomie XVIII i XIX wieku niemal całkowicie zastąpił przybyły z Niemiec zwyczaj dekorowania). W wielu regionach przyszłoroczny siew rozpoczynano z ziarna pozyskanego z tegoż właśnie snopa.
* w czasie dożynek organizowano biesiady z poczęstunkiem i tańcami, dawniej poprzedzane rytualnymi obrzędami i modlitwami.
* w czasie dożynek organizowano biesiady z poczęstunkiem i tańcami, dawniej poprzedzane rytualnymi obrzędami i modlitwami.
* u schyłku [[XIX wiek]]u, wzorem dożynek dworskich, zaczęto urządzać '''dożynki chłopskie''', gospodarskie. Bogaci gospodarze wyprawiali je dla swych domowników, rodziny, parobków i najemników. W okresie międzywojennym zaczęto organizować '''dożynki gminne, powiatowe i parafialne'''. Organizowały je lokalne samorządy i partie chłopskie, a przede wszystkim koła [[Stronnictwo Ludowe|Stronnictwa Ludowego]], Kółka Rolnicze, Kościół, często także i szkoła. Dożynki w tamtych czasach były manifestacją odrębności chłopskiej i dumy z przynależności do rolniczego stanu. Towarzyszyły im wystawy rolnicze, festyny i występy ludowych zespołów artystycznych<ref name="poizd"/>.
* u schyłku [[XIX wiek]]u, wzorem dożynek dworskich, zaczęto urządzać '''dożynki chłopskie''', gospodarskie. Bogaci gospodarze wyprawiali je dla swych domowników, rodziny, parobków i najemników. W okresie międzywojennym zaczęto organizować '''dożynki gminne, powiatowe i parafialne'''. Organizowały je lokalne samorządy i partie chłopskie, a przede wszystkim koła [[Stronnictwo Ludowe|Stronnictwa Ludowego]], Kółka Rolnicze, Kościół, często także i szkoła. Dożynki w tamtych czasach były manifestacją odrębności chłopskiej i dumy z przynależności do rolniczego stanu. Towarzyszyły im wystawy rolnicze, festyny i występy ludowych zespołów artystycznych<ref name="poizd"/>.

⚫
W późniejszym okresie to największe tradycyjne święto okresu letnio-jesiennych zbiorów, urządzane było zawsze w niedzielę, jakiś czas po ukończeniu żniw<ref>Etnografia Polski: przemiany kultury ludowej: Tom 2. 1981</ref>. Polskie dożynki i niemieckie Erntedankfest urządzane były w tym samym czasie. Stanowiły one relikt dawnych zwyczajów o charakterze magicznym, mających zapewnić urodzaj na przyszły rok<ref>Konteksty: polska sztuka ludowa : antropologia kultury, etnografia, sztuka, Tom 50. Polska Akademia Nauk, Instytut Sztuki, 1996. str. 128.</ref>. Zakończenie żniw miało też swą uroczystą oprawę w świątyni. W każdym kościele parafialnym święcono obrzędowe pieczywo oraz wieńce dożynkowe<ref>"Wielkopolanie nazywają nawet dożynki "wieńcem". "Wieniec kłosiany żyzność znaczy, tego więc używają żeńcy, zebrawszy z pola", powiada Petrycy w książce swojej z r. 1609." w: [[Zygmunt Gloger]]. Księga rzeczy polskich.]</ref><ref>"wieńce dożynkowe, których szczególnie zróżnicowane formy spotykamy na terenie Małopolski." w: [[Roman Reinfuss]]. Sztuka ludowa w Polsce. 1960]</ref> wykonywane przez wytypowane wcześniej okoliczne wsie. Wieńce miały dość różnorodne kształty, zazwyczaj były zakończone w formie krzyży, hostii, kielichów i koron<ref>Lud. t. 81. 1997. str. 210</ref>. Wieńce uświetniają ceremoniał święta planów w wielu częściach Europy m.in. w Polsce i Niemczech, niesione zawsze symbolicznemu gospodarzowi.


== PRL ==
== PRL ==
Linia 46: Linia 56:
=== Dożynki Centralne w literaturze ===
=== Dożynki Centralne w literaturze ===
[[Tadeusz Konwicki]] we [[Wniebowstąpienie (powieść)|Wniebowstąpieniu]] opisuje Warszawę przed dożynkami<ref>[http://www.rp.pl/artykul/81195.html Dziesięć kultowych książek polskich – Rzeczpospolita<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->]</ref>.
[[Tadeusz Konwicki]] we [[Wniebowstąpienie (powieść)|Wniebowstąpieniu]] opisuje Warszawę przed dożynkami<ref>[http://www.rp.pl/artykul/81195.html Dziesięć kultowych książek polskich – Rzeczpospolita<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->]</ref>.

⚫
== Przebieg współczesnych dożynek ==
⚫
Dożynki zmieniając swój charakter w latach 80-tych, pozostały świętem rolników o charakterze dziękczynnym (religijnym) i odbywają się na [[Jasna Góra|Jasnej Górze]] (odbywają się także [[Dożynki prezydenckie w Spale]].) Obecnie uroczystości dożynkowe mają zarówno religijny jak i ludowy charakter, powiązany z zabawą z okazji zakończenia zbiorów. Współcześnie podziękowania za plony składane są zwykle chrześcijańskiemu [[Bóg|Bogu]] i [[Matka Boża|Matce Bożej]], rzadziej etnicznym [[Bogowie słowiańscy|słowiańskim bogom]] – co nadal kultywują mniejszości wyznaniowe odwołujące się do etnicznych wierzeń Słowian.

⚫
Ceremoniom dożynkowym przewodniczą [[Starosta]] i Starościna dożynkowi. Najpierw wnoszone są wieńce dożynkowe wykonane z kłosów zbóż, owoców, warzyw, polnych kwiatów. Następnie Starosta i Starościna wręczają bochen chleba upieczonego z mąki pochodzącej z ostatnich zbiorów Gospodarzowi dożynek. Gospodarzem najczęściej jest [[kapłan]], a w przypadku dożynek świeckich przedstawiciel lokalnej administracji państwowej bądź samorządowej. Następnie składane są symboliczne dary z najnowszych [[plon]]ów, przetwory mięsne, owoce – często stanowią one wystawę osiągnięć lokalnych rolników. W przypadku kiedy uroczystość ma charakter religijny, odprawiany jest obrzęd [[Liturgia|liturgiczny]]. Dożynki kończy najczęściej [[festyn]] ludowy.

⚫
Zwyczajem stały się tez ostatnio liczące wielu uczestników [[pielgrzymka|pielgrzymki]] chłopskie do miejsc kultu religijnego, zwłaszcza do [[sanktuaria maryjne|sanktuariów maryjnych]], a w tym do sanktuarium na [[Jasna Góra|Jasnej Górze]] w [[Częstochowa|Częstochowie]]. Tu odbywają się największe i najbardziej uroczyście obchodzone uroczystości dożynkowe. Uczestniczą w nich tłumy pielgrzymów i delegacje rolnicze z całej Polski, w tradycyjnych strojach z darami z płodów ziemi, z wieńcami i [[chleb]]ami upieczonymi z mąki pochodzącej z tegorocznych zbiorów.

⚫
W Kościele ewangelickim jest to święto Erntedankfest, dosłownie - święto dziękczynienia za plony. W Polsce ''Dożynki'', podobnie jak w Niemczech i Szwajcarii uroczystość Erntedankfest ma również charakter ogólnokrajowy<ref>Erntedankfest pozostał w Szwajcarii świętem rolników, a nie — jak w Niemczech — ogólną uroczystością dziękczynną całego narodu. w: LUD. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. t. 55 s. 310 </ref>.


{{commonscat|Harvest festivals}}
{{commonscat|Harvest festivals}}

Wersja z 08:56, 28 cze 2012

Dożynki
Ilustracja
Dożynki w Kobierzycach pod Wrocławiem, 2006
Dzień

wrzesień - Polska, Niemcy ; od 12 lipca do 2 sierpnia na Ukrainie

Państwa

Europa Środkowa, Europa Zachodnia

Inne nazwy

Święto Plonów, wieńcowiny, okrężna, niem. Erntefest

Podobne święta

Zażynki, Dziękczynne Święto Żniw

Dożynki, Święto Plonów, Wieńce – ludowe święto połączone z obrzędami dziękczynnymi za ukończenie żniw i prac polowych[1]. W Kościele ewangelickim jest to święto Erntedankfest, dosłownie - święto dziękczynienia za plony.

W Polsce to największe tradycyjne święto okresu letnio-jesiennych zbiorów, które urządzane były zawsze w niedzielę, jakiś czas po ukończeniu żniw[2]. Polskie dożynki i niemieckie Erntedankfest urządzane były w tym samym czasie. Stanowiły one relikt dawnych zwyczajów o charakterze magicznym, mających zapewnić urodzaj na przyszły rok[3]. Zakończenie żniw miało też swą uroczystą oprawę w świątyni. W każdym kościele parafialnym święcono obrzędowe pieczywo oraz wieńce dożynkowe[4][5] wykonywane przez wytypowane wcześniej okoliczne wsie. Wieńce miały dość różnorodne kształty, zazwyczaj były zakończone w formie krzyży, hostii, kielichów i koron[6]. Wieńce uświetniają ceremoniał święta planów w wielu częściach Europy m.in. w Polsce i Niemczech, niesione zawsze symbolicznemu gospodarzowi.

W Polsce Dożynki, podobnie jak w Niemczech i Szwajcarii uroczystość Erntedankfest ma również charakter ogólnokrajowy[7].

Przebieg współczesnych dożynek

Dożynki zmieniając swój charakter w latach 80-tych, pozostały świętem rolników o charakterze dziękczynnym (religijnym) i odbywają się na Jasnej Górze (odbywają się także Dożynki prezydenckie w Spale.) Obecnie uroczystości dożynkowe mają zarówno religijny jak i ludowy charakter, powiązany z zabawą z okazji zakończenia zbiorów. Współcześnie podziękowania za plony składane są zwykle chrześcijańskiemu Bogu i Matce Bożej. Ceremoniom dożynkowym przewodniczą Starosta i Starościna dożynkowi. Najpierw wnoszone są wieńce dożynkowe wykonane z kłosów zbóż, owoców, warzyw, polnych kwiatów. Następnie Starosta i Starościna wręczają bochen chleba upieczonego z mąki pochodzącej z ostatnich zbiorów Gospodarzowi dożynek. Gospodarzem najczęściej jest kapłan, a w przypadku dożynek świeckich przedstawiciel lokalnej administracji państwowej bądź samorządowej. Następnie składane są symboliczne dary z najnowszych plonów, przetwory mięsne, owoce – często stanowią one wystawę osiągnięć lokalnych rolników. W przypadku kiedy uroczystość ma charakter religijny, odprawiany jest obrzęd liturgiczny. Dożynki kończy najczęściej festyn ludowy.

Zwyczajem stały się tez ostatnio liczące wielu uczestników pielgrzymki chłopskie do miejsc kultu religijnego, zwłaszcza do sanktuariów maryjnych, a w tym do sanktuarium na Jasnej Górze w Częstochowie. Tu odbywają się największe i najbardziej uroczyście obchodzone uroczystości dożynkowe. Uczestniczą w nich tłumy pielgrzymów i delegacje rolnicze z całej Polski, w tradycyjnych strojach z darami z płodów ziemi, z wieńcami i chlebami upieczonymi z mąki pochodzącej z tegorocznych zbiorów.

W Kościele ewangelickim jest to święto Erntedankfest, dosłownie - święto dziękczynienia za plony. W Polsce Dożynki, podobnie jak w Niemczech i Szwajcarii uroczystość Erntedankfest ma również charakter ogólnokrajowy[8].

Dawne zwyczaje dożynkowe

Zwyczaj ten, praktykowany w różnych stronach Polski określany był jako wyżynki, obrzynki, wieniec, wieńcowe, okrężne. Na Śląsku opolskim nazywane żniwniok[9]. Obrzęd dożynek prawdopodobnie związany był pierwotnie z kultem roślin i drzew, potem z pierwotnym rolnictwem. Wraz z rozwojem gospodarki folwarczno-dworskiej w XVI wieku dożynki zagościły na dworach majątków ziemskich. Urządzano je dla żniwiarzy (służby folwarcznej i pracowników najemnych) w nagrodę za wykonaną pracę przy żniwach i zebrane plony[10].

Diduch – udekorowany snop zboża w trakcie święta plonów. Chram Mazowiecki RKP (2009)
Dekoracja dożynkowa w Kuczwałach, 2007
Wieniec dożynkowy, z tyłu, na ołtarzu bochen chleba z ostanich zbiorów. Lindów, 2006

Tradycyjnie dożynki obchodzone były w pierwszy dzień jesieni. Święto poświęcone było tegorocznym zbiorom zbóż w czasie którego dziękowano bogom za plony i proszono o jeszcze lepsze w przyszłym roku.

Dożynkom towarzyszyły różne praktyki i do niedawna zachowane zwyczaje związane np. :

  • wieniec - obchody dożynek rozpoczynały się wiciem wieńca, z pozostawionych na polu zbóż, z kiści czerwonej jarzębiny, orzechów, owoców, kwiatów i kolorowych wstążek. Wieńce dożynkowe miewały zwykle kształt wielkiej korony lub koła. W przeszłości umieszczano w nich także żywe (z czasem sztuczne) koguty, kaczęta lub małe gąski, bo miało to zapewniać piękny i zdrowy przychówek gospodarski. Wieniec dożynkowy nazywany bywał "plonem" bo też i uosabiał wszystkie zebrane plony oraz urodzaj. Niosła go na głowie lub wyciągniętych rękach najlepsza żniwiarka, czasami z pomocą parobków i innych żeńców. Za nią postępował orszak odświętnie ubranych żniwiarzy, niosących na ramionach przybrane kwiatami, wyczyszczone kosy i sierpy. Wieniec niesiono do poświęcenia do świątyni, a następnie ze śpiewem w uroczystym pochodzie, udawano się do dworu lub do domu gospodarza dożynek. Wieniec dożynkowy przechowywany był w stodole do kolejnego roku, do nowego siewu. Wykruszone z niego ziarna wsypywano do worków z ziarnem siewnym.
  • ostatnia kępą - lub pasem niezżętego zboża, które po żniwach czas jakiś pozostawiano na pustym już polu dla ciągłości urodzaju. Pozostawione na polu kłosy zwano przepiórką (na Mazowszu i Podlasiu), perepełką (na kresach wschodnich), brodą (we wschodniej części Mazowsza), kozą (w Małopolsce), pępem lub pępkiem (w poznańskiem); zwano je także wiązką, wiązanką lub garstką. Ścinane były uroczyście przez najlepszego kośnika, po czym wręczane były najlepszym żniwiarkom do uplecenia wieńca. Niemniej ważny był ostatni zżęty snop zboża, który w celu udekorowania (zwyczaj ten na przełomie XVIII i XIX wieku niemal całkowicie zastąpił przybyły z Niemiec zwyczaj dekorowania). W wielu regionach przyszłoroczny siew rozpoczynano z ziarna pozyskanego z tegoż właśnie snopa.
  • w czasie dożynek organizowano biesiady z poczęstunkiem i tańcami, dawniej poprzedzane rytualnymi obrzędami i modlitwami.
  • u schyłku XIX wieku, wzorem dożynek dworskich, zaczęto urządzać dożynki chłopskie, gospodarskie. Bogaci gospodarze wyprawiali je dla swych domowników, rodziny, parobków i najemników. W okresie międzywojennym zaczęto organizować dożynki gminne, powiatowe i parafialne. Organizowały je lokalne samorządy i partie chłopskie, a przede wszystkim koła Stronnictwa Ludowego, Kółka Rolnicze, Kościół, często także i szkoła. Dożynki w tamtych czasach były manifestacją odrębności chłopskiej i dumy z przynależności do rolniczego stanu. Towarzyszyły im wystawy rolnicze, festyny i występy ludowych zespołów artystycznych[10].

PRL

Po II wojnie światowej gospodarzami dożynek byli zwykle przedstawiciele władz administracyjnych i różnych szczebli, (od gminnych do centralnych) i miały charakter polityczny, (wyrażały poparcie dla ówczesnej władzy i polityki rolnej). Zachowywano w nich jednak elementy tradycyjne: uroczyste pochody z wieńcami i pieśni; odbywały się na ogół w którąś z niedziel bliskich równonocy jesiennej. Towarzyszyły im także różne festyny ludowe. Gospodarzem dożynek centralnych (ogólnopolskich) zazwyczaj był I sekretarz partii komunistycznej, wraz z nim celebrował tę uroczystość przewodniczący Rady Państwa (do 1952 prezydent). Dożynki w czasach PRL były ważnym przedsięwzięciem propagandowym, mającym na celu podkreślenie siły tzw. "sojuszu robotniczo-chłopskiego", ważnego elementu władzy komunistycznej.
Wykorzystywano je także do innych celów propagandowych: np. dożynki centralne obchodzone 11 września 1949 odbyły się na wrocławskim Psim Polu (przy nieistniejącej już ul. Dożynkowej) wzbogacone były inscenizacją historyczną nawiązującą do rzekomego wielkiego zwycięstwa średniowiecznego polskiego oręża nad Niemcami – bitwy na Psim Polu.

Dożynki Centralne

Dożynki Centralne w literaturze

Tadeusz Konwicki we Wniebowstąpieniu opisuje Warszawę przed dożynkami[14].


  1. ↑ "DOŻYNKI, wieńcowiny, okrężna, tradycyjna uroczystość z okazji ukończenia zbiorów zbóż, połączona z wręczeniem gospodarzowi d. wieńca ze zbóż, symbolizującego roczny plon, oraz ze śpiewami. Nowa encyklopedia powszechna PWN: Tom 2. 1995
  2. ↑ Etnografia Polski: przemiany kultury ludowej: Tom 2. 1981
  3. ↑ Konteksty: polska sztuka ludowa : antropologia kultury, etnografia, sztuka, Tom 50. Polska Akademia Nauk, Instytut Sztuki, 1996. str. 128.
  4. ↑ "Wielkopolanie nazywają nawet dożynki "wieńcem". "Wieniec kłosiany żyzność znaczy, tego więc używają żeńcy, zebrawszy z pola", powiada Petrycy w książce swojej z r. 1609." w: Zygmunt Gloger. Księga rzeczy polskich.]
  5. ↑ "wieńce dożynkowe, których szczególnie zróżnicowane formy spotykamy na terenie Małopolski." w: Roman Reinfuss. Sztuka ludowa w Polsce. 1960]
  6. ↑ Lud. t. 81. 1997. str. 210
  7. ↑ Erntedankfest pozostał w Szwajcarii świętem rolników, a nie — jak w Niemczech — ogólną uroczystością dziękczynną całego narodu. w: LUD. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. t. 55 s. 310
  8. ↑ Erntedankfest pozostał w Szwajcarii świętem rolników, a nie — jak w Niemczech — ogólną uroczystością dziękczynną całego narodu. w: LUD. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. t. 55 s. 310
  9. ↑ "Chłopskim świętem i okazją do zabawy były dożynki, nazywane także „obżynkami", „okrężnym" lub „wieńcowym". Po zakończeniu żniw żniwiarze splatali wieniec ze zboża i ze śpiewem zanosili go do dworu, gdzie przyjmowano ich poczęstunkiem." w: Zbigniew Kuchowicz. Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku. 1975
  10. ↑ a b Barbara Ogrodowska 2004. Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne. Warszawa: Muza SA, ISBN 83-7200-947-3
  11. ↑ PKF 42/74 (film z dożynek 1974)
  12. ↑ Dożynki Centralne 1979 w Piotrkowie Trybunalskim
  13. ↑ www.roztocze.net – Polska A Polskę B bije w d…
  14. ↑ Dziesięć kultowych książek polskich – Rzeczpospolita

Bibliografia


Polskie obrzędy i zwyczaje ludowe
Wiosna
Lato
Jesień
Zima
Okolicznościowe
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dożynki&oldid=31817336”